Dzieci z zaburzeniami zachowania w szkole Opracowaa frau

Dzieci z zaburzeniami zachowania w szkole Opracowała: frau

Powszechnie uważa się, że zachowanie człowieka, którego uważamy za społecznie przystosowanego powinno spełniać dwie podstawowe funkcje: 1. zaspokajać potrzeby osobiste, 2. spełniać wymagania społeczne w sposób akceptowany przez dane społeczeństwo. O zaburzeniu zachowania mówimy wtedy, gdy nie spełnia ono obu lub przynajmniej jednej z wymienionych funkcji.

OBSZARY ZABURZEŃ ZACHOWANIA Wyróżnia się cztery obszary, w których dzieci i młodzież przejawiają zaburzenia zachowania: ja – dorośli [w relacjach z dorosłymi] ja – rówieśnicy [w relacjach z rówieśnikami] ja – zadanie [w sytuacjach zadaniowych, np. związanych z nauką szkolną] ja – ja [stosunek do samego siebie]

Ja – dorośli Zaburzone zachowanie w kontaktach z dorosłymi sprowadza się najczęściej do trudności w: - komunikacji – kłamstwa, oszustwa, zachowywanie ważnych informacji dla siebie itp. ; - wyrażaniu emocji – ukrywanie lęku i smutku, roszczeniowość, zmniejszanie dystansu z dorosłymi, nadmierna poufałość, chęć manipulowania dorosłymi, agresja słowna w obecności starszych; - zgłaszaniu potrzeb – złe zachowanie, tylko po to, aby zwrócić uwagę nauczyciela, pasywność, symulacja;

Dla dziecka bardzo ważna jest możliwość obdarzania dorosłych zaufaniem. Jeśli przed pójściem do szkoły dziecko miało dobre kontakty z dorosłymi, a jego podstawowe potrzeby emocjonalne były w dostatecznym stopniu zaspokajane, to będzie posiadało ono pewne bazowe poczucie zaufania w stosunku do nauczycieli, którzy spełniają rolę reprezentantów świata dorosłych. Jeśli natomiast we wcześniejszych latach dziecko przeżyło silną depresję potrzeb emocjonalnych w relacjach z dorosłymi, będzie miało trudności w przystosowaniu się do warunków panujących w szkole. W szczególny sposób dotyczy to relacji z nauczycielami.

Ja – rówieśnicy Dla młodzieży w okresie dorastania relacje z rówieśnikami są bardzo ważne. Jednak wcześniejsze niekorzystne doświadczenia tj. stresy, frustracje, urazy, bywają tak silne, że blokują możliwości jakiejkolwiek wymiany, czy współdziałania między dzieckiem a jego kolegami. Źródłem zaburzeń w tej sferze są na ogół relacje dziecka z rodzicami i starszym rodzeństwem. Wzory stereotypowych zachowań przenoszone są przez dziecko na relacje z rówieśnikami. Może wśród nich wystąpić: używanie przemocy, rywalizacja, odrzucanie, izolowanie się, poniżanie innych.

Przemoc Źródłem wszelkich agresywnych zachowań związanych z przemocą jest doznana uprzednio przemoc. Wywołuje ona w ofierze bardzo silny uraz. Uczucie bezsilności, towarzyszące takiej sytuacji stanowi poważne zagrożenie poczucia własnej wartości, co z kolei powoduje gwałtowną reakcję obronną dziecka. Przeniesienie się z pozycji ofiary na pozycję dręczyciela jest próbą odzyskania czy utwierdzenia zachwianego poczucia własnej wartości i siły. Charakterystyczną cechą urazu związanego z przemocą jest to, że napięcie emocjonalne wywołane przez ten uraz jest odgrywane wobec innych osób niż te, które go wywołały.

Rywalizacja Nadmierna rywalizacja jest mechanizmem silnie determinującym charakter relacji w klasie. Często łączy się z przemocą, gdy wygrywaniu jakiejś konkurencji towarzyszy poniżanie konkurentów, jak np. wyśmiewanie, ośmieszanie słabszych, wolniejszych, niżej ocenianych. Kompulsacyjne (czyli wykonywane pod wpływem nie dającego się opanować wewnętrznego przymusu) dążenie do tego, aby okazać się lepszym od innych, przejawiają szczególnie te dzieci, którym środowisko domowe nie zapewniło dostatecznie poczucia własnej wartości.

Odrzucanie i izolowanie się Zdarza się, że dzieci są odrzucające, opryskliwe wobec innych. Odmawiają współdziałania, nie godzą się na jakiekolwiek próby kontaktu. Wykazują obojętność wobec cudzych przeżyć, uczuć, doświadczeń. Nie przyjmują żadnych informacji, ani komunikatów, również pozytywnych. Podłożem takich zachowań są doznane przez dziecko urazy związane z deprywacją potrzeby bliskości. Dziecko odrzucające innych samo było odrzucane, lekceważone, nie słuchane. Najczęściej odpowiedzialni za to są rodzice, ponieważ głównie od nich dziecko oczekuje dobrego dla siebie kontaktu.

Ja – zadanie Wraz z rozpoczęciem nauki w szkole przed uczniem stają nowe zadania i sytuacje, do których opanowania potrzeba wiele wysiłku i wytrwałości. W takim momencie pojawiają się różnorodne oraz zrozumiałe trudności. Kłopoty te mogą mieć podłoże organiczne (dysleksja rozwojowa, niewydolność pamięci, niesprawność fizyczna itp. ), ale najczęściej przyczyną kłopotów w realizacji zadań szkolnych są wcześniejsze traumatyczne doświadczenia. Jeżeli dziecko w rodzinie otrzymywało wsparcie w wysiłkach, to z łatwością daje sobie radę wobec nowych wyzwań, jeżeli natomiast było lekceważone, krytykowane, czy straszone, reaguje napięciem na sytuację przypominającą wcześniejszy uraz. Często za przekonaniem o braku inteligencji, trudnościach w skupieniu uwagi, lenistwie, czy bałaganiarstwie stoi szeroki obszar wcześniejszych sytuacji urazowych.

Ja – ja Obraz własnej osoby tworzony jest na podstawie wcześniejszych doświadczeń z innymi, głównie informacji zwrotnych otrzymywanych od rodziców oraz na podstawie własnej refleksji o sobie. Jeśli dziecko nie było traktowane jak „podmiot” przez swoje otoczenie, może mieć trudności w podmiotowym traktowaniu siebie. Osoba taka ma trudności z przypisywaniem sobie konkretnych cech i wyodrębnieniem siebie ze świata.

Słabo wykształcone poczucie własnego „ja” wiąże się z trudnościami w rozpoznawaniu własnych potrzeb, zainteresowań, preferencji i skali wartości. Na poziomie zachowania mogą to być na przykład zaburzenia w komunikowaniu informacji o sobie, czy też trudności w nawiązywaniu trwałych związków. Dziecko może przypisywać sobie cechy nieadekwatne i nie doceniać własnych możliwości, deprecjonować swój wygląd i cechy charakteru oraz przejawiać podatność na wszelkie wpływy. Zaburzenia obrazu własnej osoby mogą ujawniać się we wszystkich wcześniej omówionych obszarach i odwrotnie – wszelkiego typu powtarzające się urazy w określonej dziedzinie życia powodują zmiany w obrazie siebie samego.

Źródła zaburzeń zachowania: q czynniki tkwiące w dziecku (np. niska inteligencja, uszkodzenia CUN) q rodzina q szkoła q rówieśnicy

Rodzina Dzieci wychowujące się w rodzinach z problemem alkoholowym, zaniedbane, krzywdzone fizycznie, uwikłane w przemocjonalną przeżywają chronicznie sytuacje zagrażające ich rozwojowi psychicznemu. Wymienione okoliczności, w jakich znajduje się dziecko i zdarzenia, w których uczestniczy, można podzielić na trzy grupy:

I grupa sytuacji Przemoc fizyczna doświadczana bezpośrednio lub obserwowana w najbliższym środowisku (w domu, w szkole). Powoduje ona silne negatywne emocje, takie jak: strach, złość, gniew, poczucie krzywdy, obarczanie siebie odpowiedzialnością. Próby radzenia sobie z tymi emocjami prowadzą w konsekwencji do sformułowania uogólniających i upraszczających przeświadczeń na temat samego siebie i innych. Przeświadczenia te przyjmują postać takich stwierdzeń, jak: „jestem bezradny, nic nie mogę z tym zrobić”, „muszę uprzedzić atak, by inni mnie skrzywdzili”.

II grupa sytuacji Ta grupa sytuacji urazotwórczych wiąże się ze stosunkiem rodziców do dziecka i toksycznymi dorosłymi. Odrzucenie emocjonalne, obojętność w komunikatach typu „rób co chcesz, tylko nie zawracaj mi głowy”, lekceważenie: „dziecko, jakie ty możesz mieć problemy”, „twoje problemy są niczym w porównaniu do problemów dorosłych”, szorstkie traktowanie: „nie przytulaj się do mnie” to zachowania, które nie uwzględniają potrzeby miłości, bycia zauważanym, więzi i kontaktu. Niszczenie przedmiotów dziecka, łamanie złożonych mu obietnic, niedostrzeganie jego sukcesów, krytykowanie go, często w formie wyzwisk, to z kolei zachowania zagrażające kształtującej się samoocenie, poczuciu odrębności i tożsamości.

W tej grupie mieszczą się także groźby, żądania, presja, będące formą szantażu emocjonalnego. U podłoża szantażu emocjonalnego leży dążenie rodzica do spowodowania uległości dziecka, podporządkowania go sobie przez odwołanie się do lęku, poczucia obowiązku lub poczucia winy, a ogólniej – do istniejącego między dzieckiem a dorosłym związku. W konsekwencji dziecko czuje się zobowiązane do wykonania tego, czego chce bliski dorosły lub czuje się winne, gdy nie spełni tego żądania. Przyczyną owego poczucia jest formułowana subtelnie przez rodzica groźba, która przyjmuje postać takich sformułowań, jak: „jeśli nie zrobisz. . . , to nie będę cię kochać”, „całe życie tobie poświęciłam, a ty. . . ”, „dobre dziecko powinno być wdzięczne rodzicom za ich trud”, „nie widzisz, że matka płacze, do czego ty ją doprowadzasz!”.

Wszystkie zachowania, będące szantażem emocjonalnym mogą powodować u dziecka brak zaufania do siebie i do innych ludzi, zwłaszcza dorosłych, kształtuje się przeświadczenie: „nikomu nie można ufać”, mogą także objawiać się: nadmiernym poczuciem obowiązku, często przekraczającym potencjalne możliwości dziecka: „muszę się wyrobić” albo „jestem do niczego”, - poczuciem osamotnienia: „jestem sam, na nikogo nie mogę liczyć”, - poczuciem odrzucenia: „nikt mnie kocha”, - odcięciem się od własnych uczuć: „to, co ja czuję, czego potrzebuję, nie jest ważne”, - nadmierną koncentracją na potrzebach innych kosztem własnych: „problemy innych są ważniejsze od moich”.

III grupa sytuacji To kategoria doświadczeń urazowych, która wiąże się z funkcjonowaniem rodziny jako systemu społecznego. Dorosły powinien pełnić w rodzinie określoną rolę (matki, ojca), jeżeli nie wywiązuje się ze swojej roli rodzinnej dezorganizuje rodzinę ( np. w sytuacji, gdy ojciec pije lub matka jest bezradna, dziecko przejmuje ich rolę). Niestety ze względu na swój poziom dojrzałości biologicznej, społecznej i psychologicznej, dziecko mimo szczerych chęci opanowania tej sytuacji nie jest w stanie sprostać tego typu wyzwaniom. np. stałe zajmowanie się domem. . . sprzątaniem, praniem. . . W konsekwencji bilans sukcesów i porażek jest niekorzystny dla kształtującego się obrazu samego siebie. Dziecko myśli o sobie w kategoriach: „nie mogę, nie umiem, muszę się bardziej postarać, staranie się nie ma sensu”.

Rodzina nie pełni także pożądanych funkcji, gdy brakuje w niej konstruktywnych norm i wzorów zachowania. Jest to szczególnie dokuczliwe, gdy dziecko spotyka się w szkole z nakazami odmiennymi od tych, które są mu znane z domu rodzinnego. Konfrontacja nakazuje niemal dziecku myśleć o sobie: „jestem inny, nie pasuję do nich, nie rozumiem, czego oni ode mnie chcą”. Sprzeczność norm widoczna w rodzinie powoduje zagubienie dziecka w świecie społecznym i ciągłe poczucie zagrożenia. Stąd też czasami spotykamy się z „atakami” słownymi ze strony uczniów, gdzie uczeń przeinacza słowa nauczyciela, nie rozumiejąc jego intencji. . .

Co kryje się za niepożądanymi zachowaniami dzieci? Jednoznaczne określenie, co kryje za sobą konkretne zachowanie jest łatwe, ponieważ może na nie wpływać wiele czynników. Jedno jest pewne, następstwem bolesnych wydarzeń w życiu dziecka są różne stany psychiczne powiązane ze sposobem jego funkcjonowania.

I tak. . . Niektóre dzieci przeżywają uogólnione poczucie winy. Towarzyszą temu również takie emocje, jak smutek, żal, niekiedy złość. Jednym z mechanizmów powodujących uogólnione poczucie winy jest przypadkowe współwystępowanie jakichś faktów, co pozwala dziecku wysnuć wniosek, że owo bolesne zło zostało przez nie sprowokowane. np. to przeze mnie tata uderzył mnie w twarz, bo dostałem jedynkę. . . ” Dziecko może także przyjmować winę na siebie po to, by podtrzymać pozytywny obraz dorosłego, zwłaszcza gdy jest on dla niego osobą ważną, znaczącą (rodzic. . . !). Dorosły w mniemaniu dziecka nadal pozostaje dobry, natomiast ono jest za wszystko odpowiedzialne, a zatem złe.

Innym mechanizmem powodującym poczucie winy jest obarczanie dziecka winą: „to przez ciebie nie poszłam do pracy, byłabym szczęśliwa, gdyby ciebie nie było, inaczej bym sobie życie ułożyła”. Tego typu informacje słyszane latami od ważnych dorosłych są dla dziecka obiektywne i wiarygodne. Kolejną przyczyną obarczania siebie winą jest niedostateczne wywiązywanie się z różnych zadań. Chodzi tu zarówno o sukcesy szkolne, jak i obowiązki przejmowane przez dziecko w rodzinie, które przekraczają jego możliwości. np. stała opieka nad młodszym rodzeństwem. . .

Wybuchy złości, wrogie, napastliwe i atakujące zachowania mogą wskazywać na poczucie odrzucenia lub poczucie krzywdy. To ostatnie pojawia się, gdy dziecko doświadcza przemocy ze strony dorosłego. Silny, agresywny dorosły staje się często wzorem osobowym dla dziecka, budzi respekt, czasem i podziw, ale także przeraża, wzmaga chęć zemsty, odwetu. Niemoc, bezradność, upokorzenie, gniew i bunt sprzyjają wykształceniu się przekonania, że atak jest najskuteczniejszym sposobem obrony. Obrona przez atak okazuje się skuteczna, zwłaszcza w środowisku rówieśniczym. Ponadto siła, moc, destrukcja przynoszą ulgę, zmniejszają napięcie, a nawet dostarczają satysfakcji. Wielokrotnie przeżywane poczucie krzywdy powoduje liczne i niezwykle uwikłane w konteksty społeczne szkody w rozwoju emocjonalnym. Dziecko staje się ofiarą i sprawcą przemocy. Bycie sprawcą przemocy to ulga, ale i przerażenie, bycie ofiarą to dominujące uczucie krzywdy oraz uczucie cierpienia.

Niektóre dzieci z problemami w funkcjonowaniu społecznym mogą cierpieć z powodu poczucia odrzucenia. Oznacza to, że dziecko ma wrażenie, że jest niekochane, porzucone, zbędne, nieakceptowane i nie rozumie dlaczego tak się dzieje. Towarzyszy mu więc ciągły niepokój, niedosyt bliskich kontaktów, czasami poczucie winy, bezsilność, złość, gniew oraz obawy przed odrzuceniem. Kształtują się przeświadczenia: „nikt mnie kocha”, „nikomu na mnie zależy”, „nikogo nie potrzebuję”, „jeśli mnie lubisz, to zajmuj się mną”. Dziecko mające poczucie odrzucenia niezwykle trudno nawiązuje bliskie relacje, zwłaszcza z dorosłymi. Zwykle ich odpycha bądź nie odpowiada na ich troskę, co oczywiście często powoduje ich niechęć i oskarżanie dziecka o niewdzięczność.

Inne dzieci natomiast próbują wywiązywać się z wszelkich zadań, licząc na pozyskanie sympatii swoją uległością, posłuszeństwem i spełnianiem oczekiwań: „widzisz, jestem najlepszy, robię wszystko co chcesz – polub mnie”. I odwrotnie, reakcją na zranienie może być złe zachowanie lub postawa roszczeniowa. Nasilone poczucie odrzucenia manifestuje się natomiast w zachowaniach napastliwych, agresywnych , pełnych wrogości. Dorośli odbierają zwykle wymienione wyżej zachowania jako manipulacyjne, męczące lub godne potępienia. Dziecko jest więc najczęściej nielubiane, co tylko potwierdza jego wyobrażenia o sobie, a potrzeby bliskości i akceptacji nadal nie są zaspokajane.

Dużą grupę dzieci wskazywanych przez nauczycieli stanowią dzieci nieśmiałe, bierne społecznie. Choć nie zalicza się ich do kategorii zaburzeń, to uwagę nauczycieli zwraca bierność, lenistwo niechęć do wysiłku i zmian oraz lęk przed opinią innych i skrępowanie w wielu sytuacjach społecznych. Bierność, brak motywacji wiąże się często z silnym poczuciem bezsilności i bezradności, powodującym brak wiary we własne siły. Sposoby myślenia dziecka doświadczającego poczucia bezradności to: „nic nie mogę zrobić”, „nic się nie da”, „nic nie pomoże”. Bywa, że opisywane dzieci radzą sobie z poczuciem bezsilności, przyjmując rolę agresora wobec młodszych i słabszych i rolę ofiary wobec silniejszych i starszych, będąc nadal przekonane o swojej bezradności.

Podobne przeświadczenia towarzyszą dzieciom z poczuciem wstydu: „jestem gorszy”, „wszyscy wiedzą i widzą jaki jestem i co mnie spotkało”, wstydzę siebie, wszyscy wiedzą, jaki jestem do niczego”. Wstyd, lęk przed opinią innych, skrępowanie, zażenowanie to stany emocjonalne, które doświadczane przez dziecko latami, wraz z upływem czasu stają się stałym elementem jego osobowości. Dziecko doświadczające w rodzinie częstego ośmieszania, ironizowania, wystawiania na widok publiczny, stale krytykowane, wyszydzane, którego potrzeby intymności są naruszane doznaje uczucia wstydu, a to „pielęgnuje” w nim przekonanie, że jest ono niepełnowartościowe.

Kończąc. . . Charakterystyka przedstawionych powyżej stanów psychicznych dziecka, doświadczającego różnego rodzaju krzywd, pomaga w zrozumieniu jego wielu trudnych zachowań. Nie stanowi formy usprawiedliwienia zachowań „tych” dzieci. Stanowi jednak wyzwanie i pozwala nam nauczycielom na dawanie dziecku pozytywnych doświadczeń oraz dawanie możliwości obcowania z życzliwym dorosłym.

Pomoc dziecku nie powinna koncentrować się na ujawnianiu jego cierpień, czy bolesnych zdarzeń lecz na budowaniu sytuacji przeciwstawnych, na wzmacnianiu potencjału dziecka, choćby malutkimi kroczkami i w najdrobniejszych nawet działaniach. Bywa i tak, że nawet mimo wykorzystania wszelkich możliwych sposobów pomocy dziecku, „nie rusza ono z miejsca”. Wtedy jednak mamy poczucie, że działaliśmy w imię dobra i daliśmy z siebie tyle, ile na ten czas byliśmy w stanie dać. . .

DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ. . . Wykorzystana literatura: • Izdebska J. , Dziecko w rodzinie i środowisku rówieśniczym, Wydawnictwo Trans Humana, Białystok 2003. • Jagieła J. , Socjoterapia w szkole. Krótki poradnik psychologiczny, Wydawnictwo Rubikon, Kraków 2007. • Dąbrowska – Jabłońska I. , (red. ) Terapia dzieci i młodzieży. Metody i techniki pomocy psychopedagogicznej, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2008. • Urban B. , Zaburzenia w zachowaniu i przestępczość młodzieży, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006. • Pecyna M. B. , Rodzinne uwarunkowania zachowania dziecka w świetle psychologii klinicznej, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1998. • Mc Whirter J. , Mc Whirter B. T. , Mc Whirter A. M. , Mc Whirter E. H. , Zagrożona młodzież, Wydawnictwo Edukacyjne Parpamedia, Warszawa 2008.