DUNYA XTZAD KRZS WE UNNG TESR MSAL ymlk

DUNYA İXTİZADİ KRİZİSİ WE UNİNG TESİRİ

MİSAL Öymülük sodigiri birinji basquchta 3 milyon TL bilen birinji kurlushinigha meblex saldu.

Birinji basquchta silinghan kurlushni sitishqa bashlaydu we bu kurlushni bankagha gögüge qoyap bankadin qerz aldu we bu pul bilen yine birqanche bina salidu.

We kiyinki basquchlarda bu öymülük sodigiri üzülmeztin bankadin qerz ilip we bankagha qerz ve ösümni qayturmaqqa mejburbuldu. • Shu wakitlarda eger bankda herqandaq bir mesile chiqsa (meslen banka dewamliq qerz birelmise ). • Öymülük shirketinin meblex zenjiri üzilish xetiride we shirket waqtida yeterlik aylanma meblex tapalmisa shirket weyran bolush ihtimal chong.

Bügünki dunya krizni chüshenmek üchün 1929 diki dunya ixtizat krizini chüshnishimiz kirek.

1929 DÜNYA EKONOMİK KRİZİSİ

1929 Yilidiki Dünya Ekonomik Krizinin Bashlishi, 1929 yilida bashlighan 1930. yıllar boyunche devam qilghan ekonomik krizi, SHİMALİ AMERİKA ve YAVRUPA’ni merkez kilghan bolsimu, dünyanın bashqa döletlirni mu (bulap mu sanayileshken döletlerni) yikitish derejede tesir qildi.

Kriznin köstergen tesiri: 1. İshsizlik ve öy yok ademler baghansiri köpeymekte. 2. Tarim mesulatlarnın bahasinin %40 -60'lıq chüshüshi hemde diqanlarnın ve yizide yashdighan ademlernin turmushnin teslishishi. 3. Öymülük bazirinin jansiz hale kilish ve Öymülük shirketlernin weyran bulshi. 4. Yingi mesulatqa bolghan ihtiyajlarnın azilishi ve o zamanda Amrikada chong ve yingi bolghan kan bazirinin berbat bolishi.

DÜNYANİN EN CHONG EKONOMİK KRİZİ: 1929 yilidiki ekonomik krizgde 50 milyon ademler ishsiz qalghan idi, pütün dünyadiki sanaet ishlep chiqrilghan mesulatnin %42 nispette azilishi Dünya tijaretnin %65 nispette azilishi körülmekte idi. Emma dünyanin bashqa ekonmik krizlerdeki dünya tijaret en jik azilish pekla %7 bolghan.

Krizdin burunqi dünyanin ixtizat exwali: 1. Birinji dünya urushushdinkiyin Amrika, Girmaniye we İngiliye dünya ixtisatnin en aldida bolghan döletler idi. 2. Birinji dünyanin urushigiche dünyada hükümdarlıq sürgen ingilye urushtinkiyin özining kuruluşi üchün Amrikandin qerz aldi. 3. Grmanye mu Amrikadin qerz aldı we birqanche yildin kiyin qayturmaq üchün Girmaniye yingi pul basti emma bu yingi bisilghan pulni Amrika kubul kilmidi. We bu tüpeyliden Girmaniyede keng kölemde enflasiyon boldi. Amrika yana Girmaniyege qerz birip tölemni kichik türdi. 4. 1929. yili Amrikadiki paychiki bazridiki keng kölemlik paychikinin chüshüshide Amrikada yeterlik nex pul kalmdi ve bu tüpeylidin paychiki bazrini kutuldurdighan tebir tapalmidi.

Krizdin burunki 10 yilki Amrika ixtisati: 1. Birinji dünya urushtin kiyin Amrika iqtisati güllinishke bashlidi. Bolap mu 1924 -1929 yillar ichide Amrikanin teknoloji tereqqi kilish bilen birlikte sanaet mesulati pütün dünyadiki xeridarlarnın özige jelup kildi. 2. Bu zamanda paychiki baziridin paydilanghan hayankeshler barghansiri köpeygini bashlidi. 3. Florida ishtatida oymülük bazrinin hettidin ziyade derejede üsüpkitish we 1928 yili 9. aynin 18 künki tayfun boranidinkiyin weyranbulshi.

KRİZİN SEWEPLERİ 1. Birinji. Dünya urushida Amrikadiki burunki kichik chong shirketlernin birlishish ve onundin kiyin bazarni 200 etraptiki chong shirketler monipol qılısh. Bunun ichidiki her bir shirket weyran bolsa Amrika nin iktisatida yetewershni epkileleydu. 2. Bankalarnın qerz birish ve qerzni qayturwilish jehette bir iniq kanunnin yok bolması. Hemde ticari banka bilen meplex bankasini ayrıpturghan kanunun yoqliqi. 3. Kanunnin yetersizlikden Paychiki bazrigha kirgenler paychiki shirket toghrisida toghra we waqtida hewer alalmasiliqi. 4. Dölet rehberlernin tejürbesizliqi. (harcama kısma bajni artırma yeni para basmaması we Grmaniye ve İngiliyege bergen qerzni mal ve hizmet shekilde qayturshini kubul qilish tamujna bijini yuqurultish)

Krizin partilish: Kara Perşembe New York Paychili Bazri 1928 yilidin bashlap 1929 yili 10. aygha qeder paychikilernin bahasi yüksek derecede östi. Emma 1929 yili 10. aynğn 3. künü ösüsh toqtam hetta bezi chong shirketlernin paychiki chüshüke bashlidi. 1929. yili 10. aynin 21. küni Amrikadiki chetelik meblex salghuchilar meblixini paychiki bazridin chikirwalghandinkin paychiki bazri chong kölemde chüshüshke bashlidi. We bu aynin 24. küni QARA PERSHEMBE dep isim qoyulghan bu künde paychiki bazri berbat halige kilip bir kün ichide 4. 2 milyar dollar yok boldi. bunundin kiyin 4000 ge yiqin banka weyran boldi.

Hükümet kollanghan tedbirler: Roosevelt ve "New DEAL" Amerika ekonomisi tarihnde birinci qitim dölet hükümet terpidin iktisat ishigha arlashti. 1. Altun ve tashki piruwut dölet tereptin bashqurushqa bashlidi. 2. Birinci qitim Amrikada Merkez banka quruldi we yingi kanunlar chiqirildi. 3. Sanaet Mallarnin bahasini yuqurltishqa tirishti. İshchilernin ishlesh waqtini kisqartip ishsizlikni azalti. 4. Tarim mesulatlatnin bahasini yuqurltish üchün her türlü chare kollandi.

KÜRESEL MALİ KRİZ

Bükünki Dünya Krizin Sewepleri 1. Öymülüknin bahasi derecidin tashqiri ösishi. 2. Mortgage kredisini kredibilitesi tüwen bolghanlargha keng kölemde kredi birishi. 3. Meblex zenjirinin üzülüp kilish. 4. Dölet terepten ösüm nispetini yuqurlitishi. 5. Bankalar öy aldighan xeridarlar üçhün öynin bahasi bilen oxshash hette %110 mixtarda kredi birishi.

Dunyagha bolghan tesiri Dunya paychiki bazirnin keng kölem chüshüshi we jansiz halige kilish İshsizliq nispitinin artishi • tashki piruwutnin tengpunliqini yoqtish we enflasyonnin artishi Meblex zenjirinin üzlüp qilishi

Hükümetlernin kollanghan tedbirleri Amrika hökümeti Weyran bolush aldidiki bankalarnı kutuldurushqa tirishsh, meblex zenjirinin üzülip kilshnin aldini ilishqa tirishti. Amrika hökümet i 700 milyar dollar bilen bankalarni kutuldurush üchün tirishti we Amrika tarihta birinci qitim bezi bankalarnı dölet igidachiliqigha ötküzdi. Banka ösüm nispitini chüshürdi.

AMERİKA’DA BAŞLAYAN KRİZ DÜNYAYI SARIYOR!!!

KRİZ ASYA’YA DA SIÇRADI

İngiliye hökümeti terepidin 875 milyar dollar bilen krizdin qurtulushqa tirishti. Rosye bolsa 83 milyar dollar bilen krizdin qurtulushqa tirishti. Emma bu tedbirlerdin kiyin dünya yana kriznin ichide.

Anglighaninglar üchün rexmet