DRDNC BLM LETME TRLER VE SINIFLANDIRILMASI 1 A

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM İŞLETME TÜRLERİ VE SINIFLANDIRILMASI 1

A. İŞLETME TÜRLERİ İşletmelerin büyüklükleri arasındaki sınırlar çeşitli ölçülere göre belirtilmektedir. Bu ölçütler: Nicelik belirten ölçütler Nitelik belirten ölçütler 2

NICELIK BELIRTEN ÖLÇÜTLER; Çalışanların sayısı, Belirli bir süre içinde ödenen ücret ve aylıkların toplamı, Belirli bir süre içinde kullanılan hammadde miktarı, Harcanan enerji miktarı gibi faktörlerdir 3

NITELIK BELIRTEN ÖLÇÜTLER , Müteşebbisin fiilen işletmede çalışması, Işbölümü ve uzmanlaşma derecesi sermayenin sınırlı oluşu, Mali yetersizlik ve yönetim tekniklerinin uygulanmaması veya yetersizliği gibi faktörlerdir 4

İŞLETMELER DÖRT SINIFA AYRILIR 1. Üretilen mal ve hizmet türüne göre işletmeler 2. Mülkiyet durumlarına göre işletmeler 3. Faaliyet alanlarına göre işletmeler 4. Büyüklüklerine göre işletmeler 5

1. ÜRETILEN MAL VE HIZMET TÜRÜNE GÖRE İŞLETMELER a. Dayanıklı tüketim malı üreten işletmeler. mobilya, halı ve beyaz eşya olarak adlandırılan, kullanım süresi uzun olan ürünlerdir. b. Dayanıksız tüketim malı üreten işletmeler. ekmek, peynir gibi gıda ürünleri ve deterjan gibi birkaç kez kullanıldığında tükenen kısa ömürlü tüketim ürünleridir. c. Hizmet Üreten İşletmeler. ulaştırma işletmeleri ve bankacılık işletmeleridir. 6

2. MÜLKIYET DURUMLARINA GÖRE İŞLETMELER a. Özel işletmeler. Üretim araçlarının mülkiyeti, özel teşebbüse ait olan işletmelerdir. Burada işletmenin mülkiyeti, gerçek veya tüzel kişilere ait olabilir. Tek kişi işletmesi Şirket veya kooperatif b. Kamu işletmeleri. Sermayesinin tamamı veya yarıdan fazlası devlete veya devlete bağlı kamu tüzel kişilerine ait olan işletmelerdir. Sosyal güvenlik kuruluşları, Döner sermayeli işletmeler. Özel bütçeli devlet işletmeleri. Yerel yönetim. Kamu İktisadi Teşebbüsleri (KİT) 7

2. MÜLKIYET DURUMLARINA GÖRE İŞLETMELER c. Karma işletmeler. Gerçek veya tüzel olsun, özel kişiler ile kamu tüzel kişilerinin birlikte kurdukları ve kamunun pay çokluğuna sahip olduğu işletmelerdir. Örnek: Demir Çelik Fabrikaları gösterilebilir. d. Yabancı sermayeli işletmeler. Mülkiyeti yabancı girişimcilere ait olan işletmelerdir. Bu işletmeler, yabancı sermaye sahiplerinin ülkedeki özel veya kamu kuruluşlarıyla işbirliği yapmaları ile kurulabildiği gibi, yabancı girişimciler tek başlarına da bu tür işletmeleri kurabilirler. 8

2. MÜLKIYET DURUMLARINA GÖRE İŞLETMELER Yabancı sermayeli işletmeler: 1. Yabancı sermayeyi teşvik kanununa göre, 2. Petrol kanununa göre, 3. İki ve çok taraflı anlaşmalara göre, 4. Türk parasının kıymetini koruma kanununa göre, kurulan işletmelerdir. 9

3. Faaliyet Alanlarına Göre İşletmeler Bu işletmeler üçe ayrılır: 1. Sanayi işletmeleri 2. Ticaret işletmeleri 3. Hizmet işletmeleri 10

3. Faaliyet Alanlarına Göre İşletmeler 1. Sanayi işletmeleri. Belirli hammaddeleri işleyerek, şeklini değiştirerek, bir araya getirip monte ederek yeni bir mal ortaya çıkarırlar. Örnek: otomobil, buzdolabı, mobilya, çanta, gibi 2. Ticaret İşletmeleri Üretilmiş olan malınıp satıldığı işletmelerdir. Örnek: halı, mobilya, giyim gıda maddeleri gibi 3. Hizmet İşletmeleri turizm, banka, sigorta, eğitim vb. hizmetleri yapan işletmeler 11

4. Büyüklüklerine Göre İşletmeler sınıflandırılırken; işletmenin kuruluş yerinin büyüklüğü, istihdam edilen personelin sayısı, üretim ve satış hacmi, öz sermaye, faaliyet kârı gibi ölçütler kullanılır. 12

4. Büyüklüklerine Göre İşletmeler Büyüklük açısından işletmeler: 1. Cüce İşletmeler 2. Küçük İşletmeler 3. Orta İşletmeler 4. Büyük İşletmeler 5. Çok Büyük İşletmeler Not: Optimal işletme büyüklüğü, mal ve hizmet başına ortalama maliyetin en düşük olduğu büyüklüktür. 13

4. 1. Büyüklük Ölçütleri İşletmeler büyüklüklerine göre nicel ve nitel olmak üzere iki sınıfa ayrılır. 1. Niceliksel (Kantitatif) vİstihdam edilen personel sayısı, v. Toplam işletme sermayesi, v. Yıllık üretim ve satış miktarı, v. Toplam yatırım miktarı vÇalışanlara ödenen toplam ücret miktarı, v. Kullanılan hammadde malzeme miktarı, v. Kuruluş yerinin fiziksel büyüklüğü, v. Sektördeki pazar payı v. Makine parkının büyüklüğü, v. Kullanılan enerji miktarı, 14

4. 1. Büyüklük Ölçütleri 2. Niteliksel (Kalitetif) yönetim biçimi, v hukuksal yapı v. Pazar yapısı v. Aynı veya farklı endüstrilerdeki işletmelerle ilişki düzeyi, v Bazı araştırmacılara göre Nitel kriterleri şöyle sıralayabiliriz. v 1. Cüce İşletmeler v 2. Küçük İşletmeler v 3. Orta Büyüklükteki İşletmeler v 4. Büyük İşletmeler v 5. Çok Büyük (Dev) İşletmeler 15

4. 1. Büyüklük Ölçütleri 1. CÜCE İŞLETMELER : Tek bir çalışanı bile tam gün çalıştıramayacak kadar küçük işletmelere denir. Burdan elde edilen gelir bir aileyi geçindirmeye bile yetmez. 2. KÜÇÜK İŞLETMELER: İşgören sayısı 1 -5 arası olan işletmelerdir. Bağımsız mülkiyete konu olan işletmelerdir. Genellikle başka fırsatların yokluğu nedeniyle kurulan veya miras yoluyla devreden işletmelerdir. İşletme sahipliği ve yöneticiliği aynı şahısta toplanmıştır. Basit ve yalın bir örgütsel yapısı vardır 16

4. 1. Büyüklük Ölçütleri Küçük İşletmelerin Başlıca Faydaları: v. Küçük işletmeler bir mamulden diğerine kolaylıkla geçebilirler; bundan dolayı talepteki değişmelere karşı esnek bir yapı gösterirler. v. Sınırlı sermayeyle kolaylıkla kurulabilirler. vÜrünlerinde nitelik önemli olduğu için, yüksek gelirli ve sipariş verme imkânına sahip kişilerin talebini karşılayabilirler. v. Pazarda tüketicilerle, işletme içinde çalışanlarla ferdi ilişkiler kolayca kurulabilir. 17

4. 1. Büyüklük Ölçütleri Küçük İşletmelerin Başlıca Sakıncaları: v. Gelişme imkânları oldukça dardır. vÜretim teknolojilerinin kolayca değiştiremezler, üretim geliştirme ve çeşit-lendirme imkânları yoktur. v. Küçük işetmelerin başında bulunanlar ve çalışanlar genellikle iyi bir eğitim görmeyip, tecrübeye ve görgüye dayanarak yetişmiş kişilerdir. Uzman per¬sonel çalıştırma olanakları pek yoktur. 18

4. 1. Büyüklük Ölçütleri 3. ORTA BÜYÜKLÜKTEKİ İŞLETMELER: v. Genellikle limited şirket biçiminde kurulurlar. Limited şirketler aile ortaklıkları olarak görülür. v 5 -50 kişi arasında değişen çalışanı vardır v. Dayanıklı tüketim mallarının imal edildiği işletmelerdir. 4. BÜYÜK İŞLETMELER: vİşgören sayısı 50'den fazla olan işletmelerdir. vÇoğu anonim şirket biçiminde örgütlenmişlerdir v. Sermaye piyasalarıyla önemli ilişkileri vardır. v. Bu işletmelerin hisse senetleri, sık el değiştirir 19

4. 1. Büyüklük Ölçütleri BÜYÜK İŞLETMELERİN FAYDALARI: v. Geniş tüketici gurubunu tatmin ederler, v. Genelikle yüksek kâr elde etme imkânına sahiptirler, v. Modern teknikleri uygulayabilirler v. Yüksek vasıflı yöneticilerle, uzmanlar çalıştırılabilirler, v. Kredi imkânları oldukça geniştir, vÇalışanlarına sosyal ve kültürel olanak sağlarlar, v İstatistiklerde, yeni buluşlarda ve bilimsel araştırma sonuçlarında geniş ölçüde yararlanma imkânına sahiptirler. 20

4. 1. Büyüklük Ölçütleri BÜYÜK İŞLETMELERİN SAKINCALARI: v. Değişen tüketici taleplerine uydurulması ve imalat programlarınındeğiştirilmesi kolay değildir, v Organizasyon işlemleri çok güç ve yüksek maliyetlidir, v İşletme içinde çalışanların haberleşmeleri oldukça zordur, v Üretim fazlasının elde kalması ihtimali vardır. 21

4. 1. Büyüklük Ölçütleri 5. ÇOK BÜYÜK ( DEV ) İŞLETMELER: v Niceliksel ve niteliksel bakımdan çok büyük işletmelerdir (çok uluslu) v. Personel sayısı 2000'den fazladır v. Pazar büyüklükleri diğer işletmelerden daha büyüktür v. Rekabet güçleri, yatırım yapma yetenekleri, araştırma geliştirmeye ayırdıkları pay ve sermaye büyüklükleri göreli olarak çok büyüktür v. Pahalı yatırımlar yapabilir, maliyeti çok yüksek araştırma geliştirme çalışmalarına kaynak ayırabilirler 22

B. İŞLETMELERİN BÜYÜMELERİ VE OPTİMUM İŞLETME BÜYÜKLÜĞÜ İşletmeleri büyümeye iten nedenler : a. Hammadde teminindeki kolaylık b. Büyük işletmelerde birim maliyet daha düşüktür. c. Büyük işletmelerin teknik yenilikleri izleme kapasitesi yüksektir. d. Satış olanaklarında üstünlüklere sahiptirler. e. Nüfuz/etki yetenekleri yüksektir. 23

B. İŞLETMELERİN BÜYÜMELERİ VE OPTİMUM İŞLETME BÜYÜKLÜĞÜ İşletme büyüklüğünü etkileyen faktörler: v. Bugünkü ve gelecekteki pazar şartları ve talep durumu, v. Sermaye ve kredi tedarik durumu, vİşletme yöneticilerinin yönetim beceri ve yetenekleri. v. Pazar şartları ve talep durumu. v. Sermaye ve kredi tedarik durumu. vİşletme yöneticilerinin yönetim beceri ve yetenekleri 24

1. İŞLETMELERIN BÜYÜME YÖNTEMLERİ İşletmeleri küreselleşmeye iten faktörler: a)Makro-Ekonomik Faktörler b)Politik Faktörler c)Teknolojik Faktörler d)Örgütsel Faktörler İşletmelerin büyümeleri iki şekilde olur. 1. İç Büyüme (özkaynaklarıyla ) 2. Dış Büyüme 25

1. İŞLETMELERIN BÜYÜME YÖNTEMLERİ 1. 1 İç Büyüme Otofinansman yoluyla büyümedir. Otofinansman; Bir işletmenin kendi gücüyle sermaye yaratması ve faaliyet süresi boyunca ihtiyaç duyduğu sermaye ihtiyacını kendi içinden karşılamasıdır. 26

1. 1 İç Büyüme 4 şekilde olur: Ekonomik büyüme Fiziksel büyüme. Sosyal büyüme. Örgütsel büyüme. 27

1. 2 Dış Büyüme Dış büyüme, bir işletmenin başka bir işletmeyi satın alması veya işletmenin başka bir işletmeyle birleşmesi şeklinde olan büyüme biçimidir. Dış Büyüme 4 şekilde olur: 1. Yatay büyüme 2. Dikey büyüme 3. Çapraz (Karma) büyüme 4. Dairesel Büyüme 28

1. 2 Dış Büyüme 1. Yatay Büyüme: Aynı iş kolunda çalışan birden fazla işletmenin birleşmesiyle meydana gelen büyümeye yatay büyüme denir. Genel olarak, işletmelerden biri diğer işletmeyi satın alarak kendi mülkiyetine geçirmek suretiyle olur. 29

1. 2 Dış Büyüme 2. Dikey Büyüme Malların üretiminin ve dağıtımının farklı işletmeler tarafından yapılması durumunda meydana gelen büyüme biçimidir. ( tedarikçi farklı, üretici farklı ve pazarlamacı farklı işletmeler) Bu zincirdeki işletmelerden birinin diğerini satın alması durumunda dikey büyüme gerçekleşmiş olur. ** üretim girdilerini sağlayan işletmeyi satın alarak büyürse geriye doğru dikey büyüme, **mal sattığı işletmeyle birleşirse ileri doğru dikey büyüme gerçekleşmiş olur. 30

1. 2 Dış Büyüme 3. Çapraz (Karma) Büyüme Farklı faaliyet kolundaki başka bir işletme ile birleşirse çapraz büyüme gerçekleşmiş olur. Çapraz büyüme iş zenginleştirmesi şeklinde olur. Örnek: Ayakkabı üreten bir işletme ile kırtasiye malzemeleri üreten bir işletmenin birleşmesi 3. Dairesel Büyüme Faaliyette bulunulan alandaki diğer işletme faaliyetlerinin kontrolünü ele alan bir büyüme biçimidir. 31

Dış Büyüme Şekilleri İşletmeler bazen ne iç büyüme, ne de dış büyüme yolunu seçerler. Örneğin centilmenlik anlaşması yapmak. Centilmenlik antlaşması: tarafların çıkarlarının karşılıklı korunduğu ve tarafların veya bunlardan birinin vazgeçmesi halinde hiçbir yaptırımın söz konusu olmadığı anlaşmadır. Dış Büyümede Birleşme 6 şekilde olur: 1. Konsorsiyum (konsern) 2. Tröst 3. Kartel (ayni iş kolunda çalışanlar) 5. Merger(füzyon) 6. Korner. 4. Holding 32

Dış Büyüme Şekilleri 1. Konsorsiyum (konsern) İki veya daha fazla işletme belirli bir amacı elde etmek için geçici olarak aralarında anlaşırlarsa buna konsorsiyum (konsern) denir. Bu işletmeler hukuki bağımsızlıklarını korurlar. Rekabeti azaltmak veya bir işletmenin yerine getiremediği büyük işleri gerçekleştirmek için böyle bir büyüme yoluna gider. Konsorsiyumlar, büyük işlerin, bir tek firmanın üstesinden gelemeyeceği durumlarda kurulur. Projenin bitmesiyle birlikte konsernler ortadan kalkar Örneğin, Keban barajı ve hidroelektrik santrali, 33

Dış Büyüme Şekilleri 2. Tröst Birden fazla firmanın tek bir yönetim altında birleşmesidir. Birden fazla işletmenin hukuki ve ekonomik bağımsızlıklarını tamamen ortadan kaldırarak oluşturdukları birleşmeye denir. Tröst üyeleri bağımsızlıklarını tümüyle yitirirler. Tröstlerin birçok çeşitleri vardır. § Ünit tröstleri. § Yatırım tröstleri. § Oy tröstleri. 34

Dış Büyüme Şekilleri 3. Kartel Aynı alanda çalışan iki veya daha fazla işletmenin, rekabeti azaltmak veya ortadan kaldırmak için, ekonomik ve hukuki bağımsızlıklarını yitirmeden yaptıkları anlaşma ile oluşturdukları tekelci birliktir. Aynı malı üreten firmalardan oluşan kartele yatay kartel, Gerekli ara malları üreten firmalardan oluşan kartele dikey kartel denir. Kartele giren işletmeler, ortak bir üretim ve fiyat politikasını kabullenmek zorundadırlar. 35

Dış Büyüme Şekilleri 3. Kartel Önemli Kartel türleri: • Miktar kartelleri. Ortakların, üretim miktarını belli bir seviyede tutmak için anlaşarak mal arzını istedikleri düzeyde ayarladıkları, böylece fiyatın üst düzeyde oluşmasını sağlayarak, tekel kârı elde ettikleri kartellerdir (OPEC). • Fiyat kartelleri. Üye işletmelerin ürünlerini kartelin belirlediği fiyatın altında satamadıkları kartellerdir. • Pazarlama kartelleri üye işletmelerin ürünlerini tek elden satmaları amacıyla kurulur. • • • Pazarlama bölgesi kartelleri Kâr dağıtım kartelleri Satın Alma Kartelleri. 36

TRÖST ILE KARTEL ARASINDAKI FARK : . Karteller aynı iş kolunda çalışan işletmelerin bir araya gelmesiyle, Tröstler ise aynı iş kolunda olabileceği gibi, değişik işkolundaki işletmelerin birleş¬mesiyle de oluşturulabilir. Kartele üye işletmeler hukuki ve ekonomik bağımsızlıklarını korurlarken, Tröst üyeleri bağımsızlıklarını tümüyle yitirirler. 37

Dış Büyüme Şekilleri 4. Holding Bir veya birden çok işletmenin pay senetlerinin denetimine sahip olan şirkete holding denir. Başka bir tanımla holding; bir veya birden fazla şirketin hisselerini belirli bir miktarda elinde bulundurarak yönetimini denetleyen veya etkileyebilen şirkettir. Holding işletmeler arası birleşme şeklidir. Holdingler açık olarak kurulurlar. Yani kartel ve tröstlerde olduğu gibi gizli ve kanunlara aykırılığı söz konusu değildir. Bu bakımdan holdingler kanunların da itibar ettiği birleşme şeklidir. 38

Dış Büyüme Şekilleri 5. Merger (Füzyon, Tam Birleşme) Füzyon kavramı, büyük bir işletmenin bir veya birkaç küçük işletmeyi satın alması anlamına gelir. Füzyon yolu ile birleşen işletmelerin hukuki varlıkları tamamen ortadan kalkar ve yeni bir işletme doğar. Bir ekonomide görülen füzyon hızlı büyümenin sonucudur. Yeni bir işletme olarak ortaya çıkmaları da mümkündür. Aynı endüstri dalındaki firmaların yeni rakip firmalarla birleşmelerine yatay birleşme denir Birbirlerine ara malı veya yarı mamül sağlayan 39 firmaların birleşmesine dikey birleşme adı verilir.

Dış Büyüme Şekilleri 5. Merger (Füzyon, Tam Birleşme) Merger üç şekilde ortaya çıkabilir: 1. 2. 3. Bir A şirketin bir B şirketinin tüm mal varlıklarını satın alması A şirketi, B'nin hisse senetlerini satın alarak onun holding şirketi olur. Bu durumda B ayrı olarak faaliyetini sürdürür. A şirketi, B şirketinin bütün malvarlığını ve borçlarını devralarak, B'nin kişiliğine son verir Füzyon, günümüzde şirket evliliği olarak da bilinen şirket birleşmelerinin bir şeklidir. Füzyonun ayırıcı özelliği, işletme mülkiyetindeki birleşmedir. 40

Dış Büyüme Şekilleri 6. Korner Borsada taşınır malların spekülasyonunu gerçekleştirmek ve sürdürmek amacıyla kurulan işletmeler "korner" olarak adlandırılır. Kornerler daha çok menkul kıymetler borsasında faaliyet gösteren, hisse senedi, tahvil gibi menkul kıymetlerden spekülatif kazanç hedefleyen ve işletmeler arasında resmi olmayan, sözlü anlaşmalarla kurulan birliklerdir. İşletmeler arası birleşmenin diğer bir şekli de "pool"dür. Pool: Geçici ve gizli bir işbirliği ile kurulan ve işleyişi itibariyle kartele benzeyen ekonomik birliklerdir. 41