Doprinosi 1 n Raievi B Radii M 2008

Doprinosi 1

n Raičević B. , Radičić M. , 2008. , Javne finansije – teorija i praksa, Datastatus, Beograd. 2

Ekonomske i društvene okolnosti Ø Ø Socijalna sigurnost kao sistem javlja se po prvi put u drugoj polovini 19. veka Ekonomske i društvene okolnosti u periodu nastanka: • • • ubrzana industrijalizacija Zapadne Evrope i SAD visoka ekonomska nejednakost urbanizacija i fragmentacija porodica (zavisnost od zarada) širenje ideja demokratije, ljudskih prava i socijalne pravde sindikalna i politička organizacija radničke klase revolucionarni pokreti i oštre klasne borbe u Evropi i SAD 3

Pojam socijalne sigurnosti Ø Socijalna sigurnost obuhvata različite vrste zaštite i pomoći koje društvo pruža svojim članovima, posredstvom države (vlasnik fondova i/ili regulator) Ø Socijalna sigurnost se najčešće ostvaruje kroz različite vrste transfera stanovništvu Ø Cilj sistema socijalne sigurnosti je zaštita stanovništva od rizika kao što su nezaposlenost, bolest, starost i dr. • Ø Programi socijalne sigurnosti se mogu finansirati iz: • • • Ø tržište nije pružilo adekvatne mehanizme za amortizaciju ovih rizika javnih rashoda (budžeti i fondovi socijalnog osiguranja) poreskih olakšica i subvencija javnih preduzeća sredstava poslodavaca U novije vreme se pojavljuju i privatni penzioni i zdravstveni fondovi 4

Socijalna sigurnost i socijalna zaštita Ø Socijalna sigurnost se sprovodi kroz • • Ø programe socijalnog osiguranja i programe socijalne zaštite Osnovni oblici socijalnog osiguranja su: • • • penzijsko i invalidsko osiguranje zdravstveno osiguranje za slučaj nezaposlenosti Ø Socijalna zaštita obuhvata razne oblike pomoći porodicama koje ostavaruju dohodak ispod određenog minimuma Ø Socijalno osiguranje se najčešće realizuje preko centralnog nivoa države (fondovi i centralni budžet) dok se socijalna zaštita realizuje kroz rashode svih nivoa države 5

Socijalno osiguranje - značaj i karakteristike Ø Socijalno osiguranje predstavlja bilansno najznačajniji oblik obezbeđenja socijalne sigurnosti • Ø U razvijenim zemljama doprinosi učestvuju sa preko 25% u javnim prihodima Osnovne karakteristike socijalnog osiguranja: obaveznost • postojanje veze između plaćenog osiguranja i visine prava (naročito kod penzija) • pravo na naknadu se ostvaruje nastankom nekog događaja (starost, bolest, gubitak posla i dr. ) • mogućnost korišćenje i iznos naknade ne zavisi od imovinskog stanja osiguranika • 6

Razlozi za državnu intervenciju u oblasti socijalnog osiguranja Ø Privatna tržišta nisu sposobna da amortizuju u dovoljnoj meri društvene rizike Ø Razlozi za nedovoljnu efikasnost tržišta i državnu intervenciju su: • • • nemogućnost diversifikacije rizika negativna selekcija moralni hazard ekonomija odlučivanja mogućnost preraspodele dohotka mogućnost pribavljanje dodatnih sredstava 7

Modeli finansiranja socijalnog osiguranja Ø Osnovni modeli socijalnog osiguranja su: Bizmarkov model, nastao u Nemačkoj krajem XIX veka i • Beveridžov model, nastao u Britaniji sredinom XX veka • Ø Ø Moguće su i kombinacije ova dva modela Bizmarkov model podrazumeva: • Postojanje fondova obaveznog socijalnog osiguranja koji imaju sopstvene prihode (doprinose): n n Najčešće postoje odvojeni fondovi za penzijsko, zdravstveno i osiguranje od nezaposlenosti Može postojati jedinstveni fond za sve tri vrste socijalnog osiguranja Doprinose za socijalno osiguranje plaćaju zaposleni i poslodavci • Država obezbeđuje nedostajuća sredstva transferima iz budžeta • 8

Modeli finansiranja socijalnog osiguranja Ø Osnovne karakteristike Beveridžovog modela su: Zdravstveno osiguranje, kao i socijalna zaštita, finansiraju se iz budžeta • Penzijsko osiguranje obezbeđuje se preko posebnog fonda koji se finansira doprinosima • Ø U svetu su često prisutni sistemi u kojima se kombinuju karaktetristike Bizmarkovog i Beveridžovog modela Ø Preovlađuje Bizmarkov model sa odvojenim penzionim fondom, zdravstvenim fondom i fondom za osiguranje od nezaposlenosti 9

Sistemi finansiranja socijalne sigurnosti Ø Sredstva za finansiranje socijalnog osiguranja mogu se obezbediti: • iz obaveznih doprinosa koji se uplaćuju u fondove socijalnog osiguranja n n ukoliko fondovi ostvaruju suficit, sredstva se plasiraju na tržištu kapitala ukoliko fondovi ostvaruju deficit, dobijaju transfere iz budžeta • iz poreskih prihoda koji se slivaju u budžet (Austarlija, Novi Zeland, ove zemlje nemaju obavezno osiguranje) • iz dobrovoljnih doprinosa koji se uplaćuju u privatne fondove socijalnog osiguranja (ovo je dopunski oblik osiguranja u odnosu na obavezno osiguranje) 10

Sistemi finansiranja socijalne sigurnosti Ø Rashodi fondova socijalnog osiguranja mogu se klasifikovati u dve osnovne grupe: rashode po osnovu finansiranja socijalnih prava (penzije, zdravstvena zaštita, aktivne i pasivne mera za zapošljavnje) – izrazito dominantni rashodi • administrativne troškove fondova – relativno skromni rashodi • Ø Rashodi po osnovu socijalnih prava mogu se finansirati: • • Ø iz tekućih prihoda od doprinosa i budžetskih transfera iz akumulisanog kapitala (akumulisani doprinosi) Generalno, sistem tekućeg finansiranja je adekvatan u situaciji kada je vremenski pomak između uplate doprinosa i korišćenja prava kratak • slučaj zdravstvenog osiguranja i osiguranja od nezaposlensti 11

Finansiranje penzionog sistema Ø Sistem tekućeg finansiranje adekvatno funkcioniše u nekim situacijama kada je vremenski pomak između uplate doprinosa i korišćenja prava dug (penzije) • Kada je povoljan (visok) odnos između broja zaposlenih i broja penzionera (koeficijent zavisnosti) n Mlado stanovništvo, brz privredni rast, visoka zaposlenost Ø U većini evropskih i drugih razvijenih zemalja koeficijent zavisnosti je nizak: stanovništvo je staro (nizak ili negativni prirodni priraštaj, produženje životnog veka) Ø Dodatni problemi u funkcionisanju tekućeg finansiranja penzija postoje kada je nezaposlenost visoka, često prevermeno penzionisanje i dr. 12

Finansiranje penzionog sistema Ø Ø Zbog toga u većini zemalja postoje ozbiljni problemi u finansiranju penzijskog osiguranja iz tekućih doprinosa Problemi penzionog sistema se rešavaju: • reformama sistema tekućeg finansiranja: n n • produženjem obaveznog penzijskog staža i starosne granice za penzionisanje izjednačavanjem uslova penzonisanja za muškarce i žene pooštravanjem uslova za prevremeno penzionsanje, invalidske penzije i dr. sporijim rastom penzija od rasta BDP i zarada (pravilo indeksacije) uvođenjem sistema akumulacije kapitala 13

Finansiranje penzionog sistema Ø Ø Sistem akumulacije kapitala je adekvatan kada je vremenski pomak od uplate sredstava do korišćenja prava dug, što je slučaj sa penzijama Akumulisani doprinosi se plasiraju na finansijskom tržištu sa ciljem da se: • • spreči njihovo obezvređivanje kroz inflaciju obezbedi određeni realni prinos Ø Sistem akumulisanih doprinosa u razvijenim zemljama funkcioniše kroz privatne penzione fondove Ø Delatnost privatnih penzionih fondova je rigorozno regulisana od strane države kako bi se minimizirali rizici obezvređivanja i gubitka njihovih sredstva • Regulativa može minimizovati rizike, ali ne i otkloniti 14

Reforme penzionog sistema u zemljama u tranziciji Ø Međunarodne finansijske organizacije zemljama u tranziciji preporučuju sistem penzionog osiguranja koji se zasniva na tri stuba: reformisanom sistemu obaveznog penzijskog osiguranja • sistemu obaveznog dopunskog osiguranja zasnovanog na akumulaciji kapitala • sistemu dobrovoljnog dopunskog osiguranja zasnovanog na akumulaciji kapitala • Ø Prvi stub se realizuje kroz državni penzijski fond, a drugi i treći stub preko privatnih penzionih fondova čija delatnost je strogo regulisana 15

Reforme penzionog sistema u zemljama u tranziciji Ø Reforme u okviru prvog stuba su dale nesporno pozitivne rezultate, ali nedovoljne da reše probleme penzionog sistema Ø Uvođenje drugog i trećeg stuba može da generiše pozitivne rezultate samo u dugom roku Ø U nekim zemljama su se pojavili ozbiljni problemi pri uvođenju drugog stuba (Mađarska, Hrvatska) Ø Generalno može se postaviti pitanje opravdnosti uvođenja drugog stuba, a naročito kada: • • postoji visok deficit u prvom stubu i visok fiskalni deficit, a finansijsko tržište u zemlji je nerazvijeno 16

Doprinosi kao instrument za finansiranje socijalne sigurnosti Ø Doprinosi su posebna vrsta namenskih javnih prihoda koji se na osnovu zakonske obaveze ubiraju od pravnih i fizičkih lica Ø Karakteristike doprinosa: • • • sadrže element protivnaknade obavezu plaćanja imaju određena pravna i fizička lica (npr. zaposleni, poslodavci), a ne svi građani obaveza plaćanja doprinosa je uvedena zakonom (prinudno plaćanje) prikupljena sredstva su namenska (destinirani javni prihod) uplaćuju se u posebne fondove, a ne u budžet 17

Važniji elementi doprinosa Ø Obveznici doprinosa su najčešće zaposleni, poslodavci, preduzetnici Ø Osnovica doprinosa je najčešće zarada ne postoji donja granica za plaćanje doprinosa • često postoji gornja granica za plaćanje doprinosa • Ø Stope doprinosa su proporcionalne i retko postoji razlika po granama i regionima Ø Olakšice su retke i uglavnom se odobravaju u slučaju zapošljavanja nekih kategorija zaposlenih (invalida, početnika, starih i sl. ) 18