DOMATES YETTRCL HAZIRLAYANLAR Blent ALTAN DOMATES TARIMI Lycopersicon

DOMATES YETİŞTİRİCİLİĞİ HAZIRLAYANLAR Bülent ALTAN

DOMATES TARIMI Lycopersicon lycopresicum L. Domates Peru civarında çıkarak muhtelif memleketlerde ve yaklaşık 1900 yıllarında Adana’da yetiştirilmeye başlanmıştır. Ucuz ve bol vitamin kaynağı olan domates besleyici ve lezzetli özelliğinden dolayı dünyanın birçok ülkesinde en çok üretilen sebzelerdendir. Turfanda olarak yetiştirilebilmesi nedeni ile her mevsimde tüketilebilmektedir

n İçinde A, B 1, B 2, C, K vitaminleri, niacin, protein, yağ, karbonhidrat, potasyum, kalsiyum ve demir bulunur. Taze olarak yenildiği gibi salça, domates suyu, konserve turşu, reçel, ketçap, şeklinde de değerlendirilebilmektedir. Tek yıllık bir bitkidir. 5 -6 kg domatesten yaklaşık 1 kg salça elde edilebilir. 250 -400 bin adet tohumu 1 kg gelir.

Sistematikteki Yeri n Takım n Familya n Cins n Tür : Personatae : Solaneceae : Solanum : Lycopersicon esculentum

Botanik Özellikleri Kök: n Domates oldukça derin bir saçak köke sahiptir. Kökün derinliğine ve yanlara dağılımı 1 -1, 5 m’yi bulur. Seralarda ise köklerin yanlara ve gerekse derinliğine dağılım alanı, toprak suyunun hareketinin aşağıdan yukarı olması nedeni ile daha azdır. Serada yetiştirilen domatesin kökleri zayıf olduğundan bitkilerin askıya alınması gerekmektedir. n

Gövde ve yapraklar n Gövde başlangıçta yuvarlak, yumuşak ve tüylü iken daha sonraki dönemlerde yuvarlaklık köşeliliğe, yumuşaklık sertliğe dönüşür. Bitki dallanmaya çok yatkındır. Her yaprağın gövdeye bağlandığı yerden, bir başka deyişle her yaprağın koltuğundan, koltuk denilen yeni sürgünler verir. Domates bitkisinde gelişmenin belli bir büyüklüğe ulaşmasından sonra sürgün büyümesinin devam etmesi ve etmemesi durumuna göre sınırlı ve sınırsız büyüyen çeşitler olarak adlandırılmaktadır n

n Biz bunlara bodur ve sırık çeşitler diyoruz. Bodur çeşitlerin sınırlı büyüyen bir dallanma sistemi ve çalımsı görünümleri vardır. Sırık çeşitlerde ise bir çiçek salkımı oluştuktan sonra büyüme ucundan büyüme sürerken yaprak koltuklarından yan sürgünler ve çiçeklenme devam eder.

Çiçek, meyve ve tohum n Domates çiçekleri erdişidir. Sürgün uçlarından salkım şeklinde çiçeklenir. Çiçeksel başlangıç sürgün ucunun yassılaşması ve büyümesi ile oluşur. Salkımdaki ilk çiçek en uçta oluşur ve ilk çiçeğin altından çıkan lateral büyüme noktasından da 2. çiçek gelişir. Bir salkımın çiçeklenmesi tamamlanana kadar hep lateral büyüme noktalarından çiçeklenmeler devam eder. Salkımdaki çiçek adedi; basit salkımda 7 -12, bileşik salkımda ise 300’e kadar ulaşır

Domates meyvesi, tohumları etli bir mezokarp içinde oluştuğu için üzümsü meyveler grubunda sınıflandırılır. Meyveler bölmelidir. Pazarda tutulan çeşitler iki bölmeli olup bu meyveler düzgün ve yuvarlaktır. Genelde iri çeşitlerin ikiden fazla bölmeleri vardır. Bunların şekli düzensizdir. Çok bölmeli karaktere eğilim gösteren çeşitler düşük sıcaklıkta yetiştirildikleri zaman düzensiz şekilli meyveler meydana getirirler. n Tohumlar bölmeler içinde plesantada oluşur. Domates tohumları 20 -22˚C’de çimlenirler. Bu sıcaklık derecelerinin altındaki düşük sıcaklıklarda çimlenme yavaş iken bunun üzerindeki sıcaklıklarda düzensiz çimlenme meydana gelir. n

ÇEŞİTLER n Bölgemiz için en uygun çeşitlerden pearson ve Sc 2121 domates çeşitlerinin yetiştirilmesi önerilebilir. Bu çeşitle birlikte GAP-BKİB’nın 1987 -1992 yılları arasında Şanlıurfa-Koruklu Tarımsal Araştırma İstasyonunda yaptırmış olduğu denemeler sonucunda da Sofralık-Start F 1, Epona F 1, Açık döllenen-Red Top, Sc 2121, Kiraz domatesi denemelerinde de S. Million ve S. Gold gibi çeşitler tavsiye edilmektedir.

Pearson n Yuvarlağa yakın oldukça düzgün şekilli kırmızı renkli eti dolgun, çok lezzetli, şartlara kolaylıkla adapte olabilen çeşittir. Vejetasyon süresi uzundur. Sofralık olduğu kadar kuru maddece zengin olması ile salçalığa da fevkalade elverişlidir. Salça renginin tabii olarak kırmızı olması beğenilmektedir. 1 kg ortalama 7 -9 adet gelmektedir. Nakliye ve Verticellium hastalığa karşı dayanıklıdır.

Sc. 2121 n Geçci ve erkenci çeşitlerinin olması üretimde devamlılığı sağlaması bakımından avantajlıdır. Ayrıca meyve kalitesi yüksek, nakliyeye dayanıklı yüksek verimli ve sofralık bir çeşittir

İKLİM VE TOPRAK İSTEKLERİ n İklim İsteği n Domates ılık ve sıcak iklim meyvesidir. Soğuklardan çok zarar görür. Sıcaklık -2, -3 ° C düştüğünde bitki tamamen ölebilir. Gereğinden fazla sıcaklık ve nem ise bitkide hastalıkların meydana çıkmasına, sıcak ve kuru rüzgarlarda, fazla miktarda çiçek dökülmesine sebep olur.

n Domateslerde normal bir gelişmenin meydana gelebilmesi için, sıcaklığın en az 16 -19 ° C’lerde olması denemelerden anlaşılmıştır. Sıcaklık 13 ° C’nin altına düştüğünde olgunlaşmanın geciktiği ve mahsul miktarının çok azaldığı görülmüştür. Domates çiçek tozları 10 ve daha yukarı derecelerde, en iyi olarak 27 ° C civarında istenilen şekilde çimlenerek döllenme yapabilmektedir. Yüksek sıcaklıklarda bitki döllenme yeteneğini ve gelişmesini kaybetmektedir

Toprak İsteği n Domatesin toprak isteği; kumludan killiye kadar her tür toprakta yetişebilir. Derin, geçirgen su tutma kabiliyeti iyi humus ve besin maddelerince zengin tınlı toprakları sever. Kumlu tınlı topraklarda erken ürün verir. Çorağa oldukça dayanıklıdır. En uygun toprak reaksiyonu p. H 6. 5 civarındadır

YETİŞTİRME TEKNİĞİ n Ekim Nöbeti n Kışlık sebzelerden sonra domates ekilebilir. Baklagiller domates için iyi bir ön bitkidir. Domates dikilen bir yere, en az 5 yıl domates dikilmemelidir. Bölge’mizde domatesle nöbete girebilecek bitkiler pamuk ve buğdaygillerdir. En iyi ekim nöbeti; Buğday+2. ürün+Domates şeklinde uygulanabilir.

Toprak Hazırlığı Domates bitkisi derin köklü bir bitki olduğu için, toprağın derin sürülerek, dikkatle hazırlanması gerekir. n Sonbaharda pullukla derince sürülen tarla ilkbaharda ve uygun tavda yine pullukla sürülür. Sürümle birlikte 2 -4 ton yanmış ahır gübresi atmak yararlı olur. Sonra tırmık, tapan veya diskaro çekilerek kesekler kırılır. n n Domates yetiştiriciliğinde sıra arası ve sıra üzeri mesafesi çeşidin yer ve sırık olmasına göre değişmektedir.

Gübreleme n Uzunca bir vejetasyon süresi isteyen ve uygun şartlarda üzerinde sayı ve ağırlık itibarı ile bol mahsul bulunan domatesler yetiştirildikleri toprağın besin maddelerince zengin olmasını isterler. Domates yetiştiriciliğinde bilhassa erken mahsul almada fosforlu gübrelerin mühim rol oynadıkları bilinmektedir

n Bölgemizde Şubat ayı içinde önce dekara 2 -3 ton iyi yanmış çiftlik gübresi, fosforlu gübre triple süperfosfat formunda ve dönüme 22 kg olarak verilmelidir. Bu gübre dikimle beraber açılan bantlara serpilir. Azotlu gübre amonyum sülfat formunda ve dekara 56 kg olarak serpme şeklinde yarısı dikimle diğer yarısı da birinci sulamadan önce toprağa hafifçe serpilir.

Sulama Kültür bitkileri arasında bilhassa meyveleri yenen sebzelerde sulama, tohumların çimlenme devresi, gelişme devresi ve nihayet mahsul devresi olmak üzere başlıca üç esas devrede önemli rol oynar n Domates yetiştiriciliğinde bitkiler üzerinde ilk meyveler görülünceye kadar mümkün mertebe sulamadan kaçınılır. Bu devreye kadar çapa yapılır. İlk meyveler görüldükten sonra sulama önem kazanır ve mevcut şartlara göre uygun periyotlarla yeteri kadar sulama yapılmalıdır n

n Nihayet olgunluk devresine girip hasat başladıktan sonra bu devrede pratik bir kaide olarak her toplamayı takiben mutlaka su verilmelidir. n Sulama yapılırken mümkün mertebe suyun bitkinin yapraklarına değmemesine özen gösterilmeli yoksa yapraklar çamurlanır ve hastalığa yakalanması kolaylaşır.

Bölgemizde domatesin su ihtiyacı genel olarak şöyle bir dağılım gösterir n Mayıs ayında 10 gün arayla 3 su n Haziran ayında 7 gün arayla 4 su n Temmuz ayında 6 gün arayla 5 su n Ağustos ayında 7 gün arayla 4 su n Eylül ayında 15 gün arayla 2 su olmak üzere toplam 18 su verilmelidir

Hastalıkları, Zararlıları ve Mücadelesi n Domates Hastalıkları hastalıklarını etmenlerine göre fizyolojik ve virüs gibi patojenlerin sebep olduğu patojenik hastalıklar olmak üzere iki gruba ayırabiliriz.

Fizyolojik etmenlerin sebep olduğu arazlar Güneş yanığı, çiçek dökülmeleri, meyvelerde çatlama, çiçek burnu çürüklüğü, su ve toprakla temas eden meyvelerde diğer patojenlerle beraber çürümelerdir. n Bunlar daha çok; çevre şartlarından, fazla sulamadan ve beslenme bozukluğundan ileri gelmektedir. Ayrıca solgunluk hastalığı, Antroknoz, erken yanıklık gibi hastalıklar görülebilir n

Solgunluk n Bitkide toprak üstü aksamının turgor durumunu kaybetmesi sonucunda solması dal ve yaprakların toprağa doğru sarkması şeklinde kendini gösterebilir. n Bunun için; sertifikalı temiz tohum kullanmak tohumları ilaçladıktan sonra ekmek, konukçu olan bitkiyi en az iki sene münavebeli yetiştirmek bir mücadele metodudur.

n Antroknoz Olgun meyvelerde hafif batık, sulanmış dairesel lekeler görülür. Yaşlı lekeler 12 mm çapında koyu ve deri gibidir n Erken Yanıklık Yaşlı yapraklar üzerinde 6 -12 mm irilikte ölü lekeler oluşur. Kahverengi ve düzgün halkalar şeklindedir. n Mildiyö Yapraklar üzerinde küçük soluk yeşil ya da sarımsı lekeler belli eder ve yayılarak siyahlaşır. Bitkinin ölümüne neden olur.

Zararlıları n Dana Burnu n Kırmızı Örümcek

Ekim ve Dikim Ekim yapılırken metrekareye 5 -6 gr tohum gelecek şekilde sıravari veya serpme olarak yapılır. Sıravari en iyi yoldur. Ekimden sonra tohumların üzeri 1 cm kadar kalınlıkta harçla örtülür ve hafifçe bastırılarak süzgeçli kovalarla tohumların bulunduğu kısma inecek kadar çimlenme suyu verilir. n Yer domatesi için sıra arası 140 -150 cm sıra üzeri 40 -50 cm sırık domateslerde ise sıra arası 75 -80 cm, sıra üzeri 40 -50 cm olacak şekilde dikim yerleri hazırlanmalıdır. n

n Tohumlar çimlenip 5 -6 yapraklı olduktan sonra hazırlanan karıklara 40 cm aralıkla fide çukurlarına son donların kalktığı Nisan ayının ikinci haftasında bu çukurlara fideler dikilir. Dikim, fidelerin 2/3’ü toprağa girecek şekilde yapılır. Daha sonra karıklara can suyu verilir. 3 -4 gün sonra kontrol edilerek tutmayan fideler yenilenir.

Fide ile domates üretimi aşağıda sıralandığı gibi 5 şekilde yapılır n Susuz dikim n Suya dikim n Su ile sırta dikim n Makinalı dikim n Heinz usulü dikim

Bakım Fideler esas yerlerinde gelişmeye başladığı andan itibaren yaklaşık 2 hafta sonra birinci çapa yapılır. Birinci çapadan 2 -3 hafta kadar sonra ikinci çapa yapılır. Yabancı otlar yok edilir n Kaymak tabakası kırılır ve toprağı havalandırmak topraktaki rutubeti muhafaza etmek maksadıyla sıra aralarında birkaç defa çapa yapmak çok faydalıdır. n n Ayrıca sulamada su yolu üzerine düşen dallar masura üzerine alınır ve boğaz doldurma işlemi yapılır.

Hasat, Harman ve Depolanması n Domates sabahları veya akşam üzeri toplanır. Hasat çeşidin erkenciliği, yetiştirme, bakım şartları ve gönderilecek pazarın uzaklığı gibi çeşitli faktörler göz önünde tutularak hasat yapılmalıdır n Mahallinde değerlendirilecek veya yakın pazarlara gönderilecek domatesler büyük bir çoğunlukla ya tam olum devresinde veya buna çok yakın bir devrede toplanır.

n Buna karşılık uzak pazarlara gönderilecek domatesler yolda geçecek süre ve olgun domateslerin ambalaj kapları içerisinde, sarsıntı veya tazyik neticesinde çatlamaları ve ezilmeleri düşünülerek, kırmızı, pembe hallerinde toplanır

n Meyvelerin koparılması gelişigüzel yapılmamalıdır. Bilhassa olgun domateslerin koparılmasında meyve avuç içerisine alınarak sapı etrafında hafifçe döndürülmek suretiyle ya küçük sapı ile birlikte veya sapsız olarak zedelenmeden koparılmalıdır. Kasaları fazla üste gelmemek kaydıyla düzgünce yerleştirilmelidir.

Verim ve Maliyet n Verim Açıkta domates üretiminden 3600 -4000 kg/da ürün alınmaktadır. n Maliyet Bir dekar domates üretimi için 206. 78 sa/da insan işgücü, 2. 22 sa/da makine işgücü gerekmektedir.

Tohum üretimi n Tohum üretmek amacıyla domates üretilecekse üretilecek çeşidin F 1 veya standart oluşuna göre uygulama yapılr n F 1 hibrit tohum üretimi n Standard çeşitlerde tohum üretimi