Doktorske studije 20122013 Zorica Mateji urii ISTRAIVANJE MORALA

Doktorske studije 2012/2013. Zorica Matejić Đuričić ISTRAŽIVANJE MORALA

SADRŽAJ Uvodne napomene Prvi korak u istraživanju>etimološka analiza 1. Priroda etičkog mišljenja i zaključivanja 2. Moral i etika; Moral kao vrednosni kriterijum i kao socijalna i psihološka činjenica. Razgraničenje morala od drugih vrednosnih sfera (pravo, religija, poilitika) 3. Kratka istorija ideja o moralu Filozofski koreni savremenih teorija o moralu; Naučni pristup istraživanju morala 4. Psihologija morala Instanca ličnosti, moralno ponašanje, moralno rasuđivanje (Psihoanaliza, teorije učenja i kogniivističke teorije; Frojd, Pijaže, Kolberg, Hofman); psihološki i etički egoizam; krivica i greh; 5. Moralni razvoj i moralno vaspitanje Primenjena etika, normativni prncipi, priroda moralne argumentacije

UVODNE NAPOMENE Šta je moral? Moralne norme postoje od samog početka organizacije društvenog života. Da bi jedna društvena zajednica opstala, potrebno je da postoje određena pravila, principi, standardi i norme koji regulišu međusobne odnose među ljudima. Moral je regulator međuljudskih odnosa u cilju ostvarenja opšteg dobra. Moral dolazi od latinske reči mos, mores, koja označava običaj ili zakon ćud, mišljenje, vladanje. Moral je regulativna ideja koja utiče na savest, ponašanje i karakter pojedinaca, grupa i društava. Izražava se u atributima dobro i zlo. Oblici ispoljavanja morala su moralne kategorije –moralni sudovi, moralno ponašanje, karakter, savest, dužnost, pravilo i vrednosti. “Čovek ne može da čini ono što želi, ukoliko želi ono što želi” (Šopenhauer) "Ja, ovakav kakav jesam, s tugom pozdravljam moje Ja kakav bi trebao biti" (Oskar Vajld)

Moral u jeziku naroda U hrvatskom jeziku (još u vreme kada je ovaj jezik tvorio jedan zajednički, srpskohrvatski jezik) izvršen je prevod (internacionalne) reči moral u ćudoređe. Značenjski koreni su očigledni: ćud i red. Da se ljudska ćud ne bi pretvorila u ćudljivost, treba je stalno stavljati u red. (Dakle "ćud", ne "čudo", i jedno dodato "o" u sredini koje je upalo u ćudoređe zbog eufonije. ) Narod je skovao još jedan zgodan izraz za moral, čestitost. Koren je staroslavenska čest, koja se u nekim slovenskim jezicima pojavljuje i kao čast, u istom značenju koje mi danas poznajemo. Crnogorski lokalizam čojstvo takođe je jedan od jezičkih oblika kojima se iskazuje moral ili moralnost neke osobe.

Prvi korak u istraživanju morala: etimološka analiza Tajna reči etika krije se u značenjskom korenu starogrčke reči ethos (običaj, ćud, ponašanje, vladanje). Praksu ljudskog ponašanja, a kasnije i nauku o ponašanju, stari Grci su nazivali ethike tehne. Vremenom se ta sintagma skratila i svela na novi termin ta ethica, uz izostavljanje reči tehne (znanje, veština). Rimljani su latinizirali starogrčki termin ta ethica i proizveli novu reč etika, koja danas postoji u gotovo svim jezicima evropskih naroda (Ethics, Etica, Ethique, Ethik ). Sličnim postupkom skraćivanja i latinizacije nastali su termini kojima se označavaju i neke druge nauke: logika, matematika, fizika, pedagogika. Danas se u međunarodnom žargonu ponašanje pojedinca označava sa etos, a nauka o moralnom ponašanju dobija zajednički naziv - etika.

Homolog 1: Etiketa Homolog etiketa nastaje mnogo godina kasnije, u novom veku, na francuskom kraljevskom dvoru. Etiketa je označavala dvorski ceremonijal, odnosno skup strogih pravila koja su propisivala protokol ponašanja i ophođenja na dvoru. Termin etiketa je kasnije proširo značenje na svako otmeno i strogo propisano društveno ponašanje, nešto slično onome što danas poznajemo kao bon-ton ili lepo ponašanje. U novije vreme etiketa je postala natpis, oznaka ili nalepnica za različite predmete ili proizvode. Glagol etiketirati, izveden iz imenice etiketa, rezervisan je za “označavanje” ljudi i (uglavnom) negativno vrednovanje ljudskog ponašanja.

Homolog 2: Etologija ETOLOGIJA, nauka o ponašanju, poseduje iste etimološke korene kao i etika. Ova hibridna disciplina, nastala u susretu biologije i psihologije, bavi se proučavanjem ponašanja svih životinjskih vrsta, uključujuči i ljudsku vrstu koju su biolozi označili kao homo sapiens. ETOGRAM je zapis ili popis svih onih karakteristika koje obeležavaju biologiju ponašanja jedne vrste. Da bi se izbegla opasna pomutnja, valja strogo razlikovati etiku kao nauku o ljudskom vladanju od etologije kao nauke o ponašanju životinja. Dok etologija opisuje stvarno ponašanje životinja u pirodnim uslovima, dakle fakticiet, etika se ne zaustavlja na opisivanju ponašanja, ona teži normiranju tog istog ponašanja, tj. bori se za njegovo poboljšanje i usavršavane. Etika dakle stoji na strani idealiteta ili optativa.

Fonološki homolozi U polje fonološke sličnosti, zbog opasne zvučne blizine, najčešće se umeću termini etnologija i etiologija, iako ove reči ne dele iste jezičke korene sa etikom. ETNOLOGIJA je kovanica koja se gradi od radikala ethnos što znači narod i grčke reči logos u značenju: nauka, te upućuje na komparativno poučavanje naroda, njihovih običaja i kulture, a u širem smislu, ispitivanje porekla, širenja i razvoja ljudskih zajednica. Ima veze s etikom utoliko što etos nije samo individualni fenomen, nego pripada svim narodima i društvenim zajednicama. ETIOLOGIJA je nauka o uzrocima i sam termin se koristi u filozofiji, prirodnim i društvenim naukama , kako bi označio poreklo (uzork) neke pojave.

1. POJMOVNO ODREĐENJE : MORAL I ETIKA MORAL je reč koja dolazi iz latinskog jezika, (od imenice mos, moris) i ima potpuno isto značenje kao i helenska reč ethos: običaj, ponašanje, vladanje, ćud. Etika i moral su etimološki i semantički isti termini i zato dopuštaju sinonimnu upotrebu. Sinonimi su s vremenom postali konkurenti, rivali i alosemi. Govornici su im počeli pridavati raznolika značenja, izvodeći suptilne, sekundarne razlike. ETIKA je nastala na helenskom govornom području. Zagovarali su je najveći grčki filozofi: Sokrat, Platon i Aristotel. Za Grke je glavni kriterijum vrednovanja bio raz/um. Stoga je njihova etika zapravo grana filozofije, odnosno filozofska etika koja retko traži uporište na religioznom terenu. Ona je profana i racionalistička, više teorijska nego praktična, više optativna nego normativna. etici se pridaje značenje profane i racionalne discipline, dok se moralu pridaje značenje verske i religiozne nauke o ljudskom ponašanju. Termin i pojam morala su plod rimske kulture, afirmisani u vreme prihvatanja hrišćanastva. Stoga su latinski hršćanski moralisti - uz raz/um kao potpuno valjan kriterijum moralnosti - uzeli za svoje etičko uporišt i objavu Božju, odnosno veru. Izvor etike su tražili ne samo u ljudskom razumu, već i u volji Boga, koji je apsoluto Dobro. Pored filozofske etike oni su njegovali i teološku etiku ili moral, sagledavajući metafizička načela u njihovoj religioznoj dimenziji.

2. KRATKA ISTORIJA IDEJA O MORALU STARI EGIPAT nije razvio model sistematizovanih moralnih normi. Osnovni principi i propisi za ponašanjem u svakodnevnom životu proističu iz religije, a ističe ih duhovni vođa, odabranik bogova na zemlji. DREVNA KINA živi po principima Konfučija, koji se prihvataju kao moralni kod. STARA GRČKA otvara istoriju intenzivnih filozofskih rasprava o moralnim vrlinama i moralnom ponašanju

KRATKA ISTORIJA MORALA PITAGORA (6. v. p. n. e. ) je začetnik jednog od prvih moralnih učenja. Verujući da intelektualna priroda čoveka treba da uzme prevlast nad čulnim i senzualnim u čoveku, Pitagora propoveda moralni život koji znači posvećivanje mentalnoj disciplini, a koja nalaže jednostavnost u vladanju, govoru, odevanju, ishrani. SOFISTI ( 5. v. p. . e. ), poznati po razvijanju retorike i logike, ali i po prvim građanskim skandalima, iskazali su skepticizam u pogledu postojanja moralnih načela koja imaju apsolutno važenje. PROTAGORA jesmatrao da je ljudsko suđenje uvek subjektivno i da je stoga valjano samo za pojedinca. Ekstremna posledica je sofističko tvrđenje da ništa ne postoji i zato, ako ne postoji ništa čovek ne može da sazna to ništa, a ako ne može da sazna, onda ne može ni da ga prenese drugima. SOKRAT, jedan od najžešćih duhovnih neprijatelja sofista, u dijalogu sa svojim učenikom Platonom, razvija učenje po kome je znanje osnovna moralna vrlina, a neznanje osnovno zlo. Tako, samo znanje i učenje vodi ljudsko biće do morala. CINICI razvijaju posebnu doktrinu prema kojoj je suština vrline i jedino dobro koje se može saznati - samokontrola. Odbacivali su princip zadovoljstva kao princip ponašanja i propovedali ponos (dostojanstvo) kao osnovni vodič vladanja, uključujući ponos u pojavljivanju. “Vidim tvoj ponos kroz otvor na tvojoj kloaki”, bio je jedan od ironičnih Sokratovih odgovora cinicima. EPIKUREJCI ( 4. i 3. vek p. n. e. ) razvijaju učenje po kome je zadvoljstvo, posebno intelektualno zadovoljstvo vrhovno moralno dobro. ARISTUPUS iz Sirene, oglasio se prvim hednonističkim učenjem o moralu, propovedajući zadovoljstvo kao vrhovno dobro u životu. Nijedno dobro nema prevlast nad drugim, samo postoje razlike u stepenu i trajanju zadovoljstva.

KRATKA ISTORIJA MORALA MEGARIJANCI, sledbenici EUKLIDA, oglašavaju se stavom da se dobro može zvati mudrost, ideja dobra je apsolutna tajna i može se otrkiti samo putem logičke analize. PLATON (4. v. p. n. e. ) zagovara učenje po kome je dobro esencijalni element života. Zlo ne postoji po sebi, već predstavlja nesavršenu refleksiju realnog dobra. Ontološko dobro pojavljuje se u čoveku kao vrlina. U Dialogues Platon piše da se ljudska duša sastoji od tri elementa: intelekta, volje i emocija, i svaka od njih ima posebnu ulogu u produkciji vrline. Vrlina intelekta je mudrost ili samoznanje o okončanju života; vrlina volje je hrabrost, a vrlina emocija jeste samo-kontrola. Apsolutna vrlina je pravda, koja se stiče harmonizacijom posebnih vrlina. ARISTOTEL, Platonov učenik, u kasnim decenijama 4. veka p. n. e. objavljuje prvu ETIKU, u kojoj raspravlja o sreći kao vrhovnom dobru i ističe princip umerenosti. Sreća proističe iz osnovnih atrubuta ljudske prirode, iz razuma koji funkcioniše u skladu sa ljudskim moćima. Da bi dostigao sreću, čovek mora da razvije dve vrste navika: prvo, stalnu mentalnu aktivnost koja proizvodi znanje i vodi do kontemplacije, i drugo praktične aktivnsti koje proizvode hrabrost. Govoreći o prinipu “zlatne sredine” ili umerenosti koja predstavlja vodilju u moralnom životu, ističe se da, u celini, umerenost znači odricanje od ekstrema, obilja i oskudnosti.

KRATKA ISTORIJA MORALA STOICI razvijaju svoje učenje ( 3. vek p. n. e. ) u vreme rađanja Rimske imperije i zalaska Helenske kulture. ZENON u Grčkoj i CICERON i MARKO AURELIJE u Rimu propovedaju osnovni moralni princip “živeti u skladu sa prirodom, jer priroda je uređena i mudra”, zato se treba odupreti hrabro svim spolašnjim iskušenjima i teškoćama. HRIŠĆANSKA ETIKA obeležava srednjevekovnu etičku misao. Čovek je biće koje potpuno zavisi od milosti božje, a koja propoveda osnovni moralni princip vladanja”Ćini drugome ono što želiš da on tebi čini”. Vera u intelektualnu moć čoveka, zamenjuje se religijskom verom u Boga. SVETI AUGUSTIN (13. vek) osnivač teološke doktrine o moralu kao posebne moralne vrednosti ili vrline vidi: odricanje, verovanje, milosrđe, oprost i neerotsku ljubav. Ideja greha, praroditeljskog zgrešenja, strah o božje kazne i uskraćivanje rajskog života RENESANSA je epoha u kojoj se grubo napuštaju moralni kodeksi hrišćanstva. Obnavljaju se helenske ideje o moralu, a princip zadovoljstva postaje dominantni moralni vodič. REFORMIZAM, koji počinje sa Kalvinom u Francuskoj (17. vek) unosi puritanske principe svetovnog života kao vrhunsko moralno dobro. Kontemplacija se ocenjuje kao lenjost duha, a beda tumači kao božja kazna. Indivudalna odgovornost postaje značajnija kategorija, od prihvatanja i poslušnosti, a prihvatanje dužnosti i obaveza načelo vladanja. TOMAS HOBS ( Leviatan, 1651) u raspravu o moralu uključuje kao najvažnija pitanja, problem organizacije društva i političke moći. “Prirodno stanje” države, pre organizacije društvenog života, jeste stanje opšteg rata u kome se svako bori protiv svakog, a pojedinac postaje sebičan, zao i brutalan. Stroga država i dobri društveni ugovri potrebni su da bi se obuzdala ovakva zla priroda čoveka.

KRATKA ISTORIJA MORALA SPINOZA (Etika, 1677) je u svom etičkom učenju isticao da su sa aspekta večnosti, sve stvari moralno neutralne i samo ljudske potrebe ili interesi određuju granice dobra i zla. Intelektualna ljubav za Boga, koja promoviše moralno načelo da ono što je dobro za mene treba da postane opšte dobro, jeste posebna moć koja nadilazi moći razuma. ENGLESKI UTOPISTI u okviru teorija o društvu nužno se dotiču učenja o moralu. ADAM SMIT (Teorija o moralnim sentima, 1759) subjektivni etički sisttem u kome se tvrdi da je dobro ono što proizvodi osečanje zadovoljstva i rđavo ono što proizvodi osećanje bola. PROSVETITELJSTVO u Francuskoj niče na temelju oštre kritike novog industrijskog društvo. Čovek je po prirodi dobar, i samo je rđava sredina ta koja kvari humanu prirodu čoveka, beleži ŽAN ŽAK RUSO (Društveni ugovor, 1762). Temelji erozije morala prepoznati su u društvenim temeljima. NEMAČKA KLASIČNA FILOZOFIJA daje najznačajnije doprinose filozofiji morala. IMANUEL KANT (Principi moralnog suđenja, 1785) uvodi kategorički imperativ, kao vrhovni princip na kome se temelji moral. Prema Kantu, bez obzira kako čovek deluje, ponašanje čoveka uvek je određeno slučajem i datim okolnostima: prema tome moralnost, se ne može procenjivati na osnovu posledica koje jedan čin proizvodi, već samo na osnovu namere. Samo namera se može vrednovati kao ispravna i dobra. Kategorički imperativ je princip koji je po sebi ispravan i dobar, i zato namera da se dela na određeni način mora da sledi taj princip: “Delaj tako da princip koji te vodi postane tvoja volja kao univerzalni zakon dobra”.

MORAL IZMEĐU FILOZOFIJE I NAUKE Filozofija morala koja propisuje kako se treba vladati(normativna etika) i filozofija morala koja istražuje temelje ljudske moralnosti u skladu sa zamišljenim vrhovnim dobrom (vrednosna, aksiološka ili optativna etika) kao preteča naučnog istraživanja. Sociologija morala, disciplina koja istražuje društveno i istorijski promenljiv kontekst koji generiše određene moralne vrenosti i norme Psihologija morala, disciplina koja istražuje moralno ponašanje, razvoj moralnosti i moralnog prosuđivanja.

3. PSIHOLOGIJA MORALA KOGNITIVISTIČKI PRISTUP Filozofski koreni: kartenzijanska i racionalistička filozofija Čovek kao homo rationale Pijažeov kognitivizam i psihologija morala Podsetnik o koracima konstrukcije saznanja a) Praktično, senzomotorno, empirijsko saznanje b) Preoperacionalno, egocentrično i prelogičko saznanje c) Konkretno - operacionalno, objektivno, pojmovno mišljenje d) Apstraktno, hipotetičko-deduktivno, formalnooperaciono mišljenje

TEORIJA MORALNOG RAZVOJA Lorenc Kolberg (1927 -1987) Teorijski izvori: Pijažeova teorija saznajnog razvoja Osnovni pristup: kognitivistički Osnovna jedinica moralnosti: moralno suđenje = moralno ponašanje Faze moralnog razvoja I Prekonvencionalni moral 1. Izbegavanje kazne, dobijanje nagrade 2. Lični interes i potreba II Konvencionalni moral 3. Pozitivni interpersonalni odnosi 4. Poštovanje društvenih normi, odnosno autoriteta III Postkonvencionalni moral 5. Društveni ugovor i individualno pravo 6. Univerzalni etički principi

TEORIJA MORALNOG RAZVOJA Lorenc Kolberg (1927 -1987) Prekonvencionalni moral (1, 2) posledica je preoperativnog, egocentričnog saznanja i početnog konkretnooperativnog saznanja. Pojedinac moralno sudi i definiše moralni čin polazeći od spoljašnjih posledica: izbegavanje kazne i dobijanje nagrade, i procenjujući konkretni individualni interes i pojedinačnu potrebu čoveka. Konvencionalni moral, karakterističan za fazu konkretnih operacija (3 , 4) podrazumeva takvo moralno suđenje u kome pojedinac pravi izbor iz perspektive člana društva, uzimajući u obzir ideju opšteg dobra, održavanja pozitivnih socijalnih odnosa i poštovanja društvenih normi. Postkonvencionalni moral (5, 6, ) zahteva formalnooparaciono saznanje koje pojedincu omogućava moralno rezonovanje iz perspektive “društvenog prioriteta” i apstraktne ideale koji imaju prevlast nad pojedinačnim društvenim zakonima, pravilima i normama.

NOVE METODE ISTRAŽIVANJA Stavljanje pojedinca pred moralnu dilemu (hipotetičke situacije) i zahtev da u okviru polustrukturiranog intervjua obrazlaži proces moralnog rezonovanja ili prosuđivanja. Da li je dozvoljeno da čovek koji nema novca za lečenje svoje žene ukrade lek iz apoteke? Da li ne? Kako rešenje moralne dileme zavisi od nekih posebnih uslova. Koliko je žena teško bolesna; u kojoj meri je porodica stvarno siromašna; koliko je bogat ili siromašan vlasnik drogerije; da li je apotekar poznat ili nepoznat; da li apoteka pripada lancu nacionalnih drogerija itd. Kritika Kolbergove teorije 1. Moralno suđenje ne korespondira uvek sa moralnim ponašanjem. 2. Kulturno različiti moralni standardi opiru se univerzalnoj skici moralnog razvoja( zanemarivanje kulturoloških razlika) 3. Zanemarena važnost afektivnih elemenata (empatije) 4. Metodološke slabosti

4. MORALNO VASPITANJE Ciljevi 1. Podsticanje moralnog rezonovanja (razvoja) kroz grupne diskusije o moralnim pitanjima 2. Razvijanje i uspodtavljanje moralnih normi kroz građenje zajedništva i demokratski utvrđenih pravila ponašanja koji regulišu međuljudske odnose, i 3. Kreiranje novog konteksta za rešavanje moralnih dilema i donošenje moralnog suda. Neo-kolbergijanska perspektiva naglašava da posredni koncepti daju konkretnija uputstva za postupanje pre nego generalni koncepti sadržani u Kolbergovoj teoriji. (Thoma et al. 2008) 1. Psihološki i etički egocentrizam 2. Razvijanje empatije, kooperativnosti, lojalnosti gtrupi i sl.

5. (NE) KOGNITIVISTIČKE TEORIJE U PSIHOLOGIJI Psihoanaliza i teorija o superegu Teorije učenje, usvajanje moralnih normi i formiranje savesti Hofmanova teorija ili empatija kao osnov moralanog delanja Restov model objašnjenja (izborni delovi ispita)

OBAVEZNA LITERATURA 1. Miočinović Lj. (2004) Moralni razvoj i moralno vaspitanje, Institut za pedagoška ispitivanja, Beograd 2. Popović B. I Mičinović Lj. (2009) Psihološke osnove morala, Institut za pedagoška ispitivanja, Beograd 3. Mirić J. (2007) Razvoj moralnog mišljenja, Društvo psihologa Srbije

PREDISPITNE OBAVEZE 1. Prikaz knjige(pregledni članak, esej, kritički osvrt) 2. Nacrt istraživanja