DNYA VE UZAY Evrenin Oluumu n 1 Gr

DÜNYA VE UZAY

Evrenin Oluşumu n 1. Görüş: Newton’un ortaya attığı hareketsiz ve bir başlangıcı yoktur ve varlığı şu anki hali gibi sonsuza kadar devam edecektir.

n 2. Görüş: Evrenin bir başlangıcı olduğudur. Evrenin sürekli genişlemesi bu görüşü kanıtlamaktadır.

Büyük Patlama(Big Bang) Teorisi n Evren yaklaşık 15 milyar yıl önce çok büyük bir patlama ile oluşmaya başladı. Teorinin temel fikri, halen genişlemeye devam eden evrenin geçmişteki belirli bir zamanda sıcak ve yoğun bir başlangıç durumundan itibaren genişlemiş olduğudur.

Dünya’nın Oluşumu n n 1. Görüş: Dünya, Güneş’ten kopan bir madde yığınından meydana geldi. 2. Görüş: Dünya, evren oluştuğunda kızgın bir gaz kütlesiydi. Evrenin genişlemesi sırasında dünya dıştan içe doğru soğuyarak farklı sıcaklıktaki katmanları oluşturdu.

Kayaçlar n n Bir ya da birden fazla mineralin bir araya gelmesi ile oluşan kütleye kayaç denir. Kayaçların farklı renklerde olmasının nedeni yapısındaki minerallerdir.

KAYAÇLAR MAGMATİK KAYAÇLAR TORTUL KAYAÇLAR BAŞKALAŞIM KAYAÇLARI

Magmatik Kayaçlar n n Yanardağdan çıkan kızgın sıvıya lav denir. Ateş kürenin yapısında bulunan erimiş magmanın katılaşması sonucu oluşan kayaçlardır.

Tortul Kayaçlar n Yer yüzeyi su ve rüzgar gibi dış etkenlerle aşınıp, taşınır. Burada oluşan tortular zamanla çukur alanlarda birikir. Zaman geçtikçe alt tabaka üzerinde ağırlık artar ve sıkışarak katılaşır. Bu şekilde oluşan kayaçlara tortul kayaçlar denir.

Başkalaşım Kayaçları n n Magmatik ve tortul kayaçların yüksek başınç ve sıcaklığın etkisi ile değişikliğe uğraması sonucu oluşan kayaçlardır. Koyu renkli ve parlak yüzeylidir.

Kayaç Döngüsü

Madenler n n Yer kabuğunu farklı derinliklerinden çıkarılan ve ekonomik değeri olan minerallere maden denir. Madenler yerden taş ve toprakla karışık olarak çıkarılır. Bunlara maden filizi denir.

Fosiller n n Jeolojik zamanlarda yaşamış canlıların tortul kayaçlar içinde taşlamış olarak bulanan her türlü kalıntı ve izine denir. Kömür, doğal gaz ve petrol gibi maddelerin oluşmasına sebep olur. Bu yakıtlara fosil yakıt denir.

Fosillerin bize anlattıkları n n n Tortul kayaçlar içinde en genç fosiller üst tabakalarda bulunur. Nesilleri tükenmiş canlılar hakkında bilgi verir. Bir bölgenin coğrafi durum ve iklim şartlarını hakkında bilgi verir. Yer kabuğundaki değişimler hakkında bilgi verir. Fosilleri inceleyen bilim dalına paleontoloji, bunları inceleyen bilim insanına paleontolog denir.

Dünya: Bir Su Gezegeni n Dünya’nın yaklaşık %70’ni sular oluşturur. Fakat Dünyadaki suların %97’si tuzlu sudur. İçilebilir %3 lük kısmın yarıdan fazlası buzullardan ibarettir.

Doğal Anıtlar n Yer kabuğunun oluşum sürecinde ortaya çıkan peri bacaları, mağara, traverten gibi yer yüzü şekillerine doğal anıt denir.

Yer Kabuğunu Etkileyen Levha Hareketi 20. yy başında A. Wegener isimli bilim adamı tüm kıtaların 2520 milyon yıl önce tek parça olacağını öne sürdü. Bu tek parça haline Pangea denir. n Kıta hareketleri, ateş küredeki hareketlilikler sebep olmuştur. Bu teoriye okyanus tabanı yayılması denir. n

n Bir levhanın üzerinde yalnız okyanus bulunuyorsa okyanussal levha, yalnız kıta bulunuyorsa kıtasal levha, hem okyanus hem kıta bulunuyorsa okyanussal-kıtasal levha denir.

Levha Hareketleri

Kıtasal-Kıtasal Levhaların Yaklaşması n n Bu levhaların yoğunlukları küçük olur. Yaklaşarak çarpıştıklarında kıvrımlı sıradağlar oluşturur.

Okyanusal-Kıtasal Levha Yaklaşması n n Daha yoğun olan okyanusal levha kıtasal levhanın altına dalar. Bu sebeple yüzeyde çukurlar oluşturur. Olayın meydana geldiği alan dalma-batma bölgesi denir. Magma levha üzerindeki zayıf noktalardan çıkarak volkanları oluşturur. Ayrıca sıkışmadan dolayı dağlar oluşur.

Okyanusal-Okyanusal Levha Yaklaşması n n Yoğunluğu büyük olan levha küçük olanın altına dalar. Bu sebeple derin hendekler oluşur. Dalan levha ateş kürede erir ve magmaya karışır. Magmada zayıf noktalardan sızarak volakn dizinlerini oluşturur.

Levhaların Uzaklaşma Hareketi n n n Ateş küredeki konveksiyon akımından dolayı oluşur. Levhalar arasında çukur oluşur ve magma yükselerek soğur. Soğuyan magma levha kenarında katılaşarak yeni okyanus tabanı oluşturur.

Levhaların Yanal Hareketi n n İki levha eşit ya da farklı hızlarla kayarak hareket etmesidir. Yanal levhaların hareketleri çok küçük bir zamanda gerçekleşirse depremlere sebep verebilir.

Volkanlar n Ateş kürede yüksek basınç sebebiyle sıkışan magma yüzeye çıkmak için boşluklar bulur. Bacadan geçerek kraterden dışarı fışkırır. Toz, gaz ve lav parçaları ortaya dağılır.

Sıcaklık Farkından Kaynaklanan Hava Olayları Rüzgarlar: • Yatay yönde meydan gelen hava hareketleridir. • Yüksek basınçtan alçak basınca doğru hareket eder. • Rüzgar, hızına göre 0 -12 ‘ye kadar kuvvet ile ifade edilen Beaufort ölçeği ile değerlendirilir.

Kasırgalar ve Hortumlar n Sıcak hava alanlarında kendi çevresinde dönen rüzgarların en küçüğüne şeytan kulesi, ortancasına hortum, en büyüğüne ise kasırga denir.

n n Aşağıda sıcak hava yukarıda soğuk ve kuru hava bulunan yüzeylerde hortum oluşur. Kasırgalar ise sadece sıcak ve havanın nemli olduğu tropikal okyanuslarda gerçekleşir.

Havadaki Nem n n n Havadaki su buharı miktarına nem denir. Eğer havadaki nem gökyüzüne yakın yerde yoğunlaşırsa kar, dolu, yağmur oluşur. Eğer yere yakın yoğunlaşırsa çiy, kırağı ve sis oluşur.

Günlük ve Mevsimsel Sıcaklık Değişimleri n Günlük sıcaklık farkının sebebi Dünya’nın kendi ekseni etrafında dönmesidir.

n Dünya’nın kendi etrafında dönme ekseni, Dünya’nın Güneş etrafında döndüğü yörünge düzlemine göre biraz eğiktir. Bu eğiklik dünya üzerinde farklı mevsimlerin yaşanmasına sebep olur.

Gök Cisimlerini Tanıyalım Yıldızlar: § Küresel bir şekle sahip yıldızlar çevresine ısı ve ışık yayarlar. § Yıldızlar canlı değildir ama doğar büyür ve ölürler. § Yıldızlar sıcak ve parlak gaz kütleleridir. § En sıcak yıldızlar mavi ve ya beyaz renkte, orta sıcaklıktakiler sarı ve en soğuk yıldızlar kırmızı renktedir.

Kuyruklu Yıldızlar: § Dünya’dan bakıldığında bir arada duruyormuş gibi görünen yıldız gruplarıdır. § Büyükayı, Küçükayı, Orion, Çoban, Ejderha ve Kuzey tacı

Kuyruklu Yıldızlar: § Kuyruklu yıldız, Güneş çevresinde uzun ve eliptik bir yörüngede dolanan donmuş halde bulunan gaz, toz ve taş parçalarından meydana gelir. § Kuyruklu yıldızın kuyruk kısmı gaz ve toz bulutlarından oluşur. § Kuyruğun uzunluğu ve şekli zamanla değişir.

YILDIZLAR GEZEGENLER ISI VE IŞIK YAYARLAR. ÜZERLERİNE GELEN IŞIĞI YANSITIR. SICAKTIR. SOĞUKTUR. BOYUTLARI ÇOK BÜYÜKTÜR. BOYUTLARI ÇOK KÜÇÜKTÜR. YANIP SÖNEN, TİTREŞEN IŞIK NOKTALARI GİBİ GÖZÜKÜR. DİSK ŞEKLİNDE GÖRÜNÜRLER, YANSITTIKLARI IŞIK SÜREKLİDİR. GÖKYÜZÜNDEKİ KONUMLARI DEĞİŞMEZ. KONUMLARI GECEDEN GECEYE DEĞİŞİR.

Meteor ve Göktaşı n n Kuyruklu yıldızdan kopan parçalara meteor denir. Atmosfere girip yeryüzüne ulaşan meteorlara gök taşı ve açtıkları çukurlara gök taşı çukuru denir.

Güneş Sistemi Güneş sistemi, merkezde Güneş ve onun etrafında belirli yörüngelerde hareket eden gezegenlerin, uyduların, kuyruklu yıldızların bulunduğu gök cisimleri topluluğudur. n Güneş’le Dünya arasındaki 149, 6 milyon km’lik mesafeye 1 astromoni birimi denir. n

Gezegenler ve Uyduları

1. Merkür n n n Güneşe en yakın gezegendir. Güneş sistemindeki en küçük gezegendir. Atmosferi, halkası ve uydusu yoktur.

2. Venüs n n n Büyüklüğü yaklaşık olarak Dünya ile aynıdır. Dünya’nın İkizi olarak adlandırılır. Uydusu ve halkası yoktur. Atmosferi kalın ve CO 2 bakımından yoğundur. Çoban yıldızı olarak da bilinir. Kendi ekseni etrafındaki dönüşünü doğudan batıya doğrudur.

3. Dünya n n Güneş’e en yakın 3. gezegendir. Ekseni hafif eğiktir. Bir uydusu vardır. Atmosferinde oksijen, azot gibi gazlar bulunur.

4. Mars n n Yüzeyi Dünya’nın yüzeyine benzer. Kırmızı gezegen olarak bilinir. Çoğu CO 2’den oluşan ince bir atmosferden oluşur. 2 uydusu vardır.

5. Jüpiter n n Güneş sistemindeki en büyük gezegendir. Etrafında toz ve taş parçalarından meydana gelen bir halkası vardır. Üzerinde hiç kara parçası bulunmaz. Yüzeyi ağırlıklı olarak sıvı He ve H bulunur. 63 tane uydusu bulunur. En büyüğü Ganymede’dir.

6. Satürn n n Jüpiter’den sonra ikinci büyük gezegendir. Etrafında gaz, buz ve kaya parçalarından oluşan halkaları bulunur. 56 uydusu bulunur. En büyüğü Titan’dır. Çok soğuktur.

7. Uranüs n n Yörüngesinde yuvarlanan varil gibi dönerek ilerler. Yüzeyi kalın bir buz tabakasıyla kaplıdır. Etrafında toz ve kaya parçacıklarından oluşan 10 halkası vardır. 27 uyduya sahiptir.

8. Neptün n n Açık yeşil renkte görünür. Uranüs’ün ikizidir. 2 uydusu vardır. Atmosferi bulunur ama halkası yoktur.

Dünya’nın Uydusu: Ay n n Gezegenlerin etrafında dolanan gök cisimlerine uydu denir. Kütlesi dünya’nın 1/80 kadardır. Atmosferi yoktur. Bu yüzden gece-gündüz arasındaki sıcaklık farkı yüksektir. Dünya’nın çevresindeki ve kendi eksenindeki dönüşünü yaklaşık 27 günde tamamlar.

Ay’ın Evreleri

Ay ve Güneş Tutulması

Gök Ada(Galaksi) n n n Güneş, Dünya, yıldızlar ve bulutsuların bulunduğu dev sisteme denir. Dünyamız Samanyolu Galaksisi’nde bulunur. Galaksiler sarmal, eliptik ve düzensiz olablir.

Uzay Araştırmaları Ünlü Türk gök bilimcileri: Uluğ Bey, Kadızade Rumi ve en önemlisi Ali Kuşcu’dur. n Uzay araştırmalarında önemli diğer bilim adamları ise Galileo ve Kepler’dir. n Uzay araştırmalarında Hubble Uzay Teleskobu önemli yer tutar. n Hazırlayan: Emre K. ÖZEL