DNYA GNE VE AY UZAY VE EVREN UZAY

DÜNYA, GÜNEŞ VE AY UZAY VE EVREN

UZAY • Dünyamızı ve diğer gök cisimlerini saran sonsuz boşluğa UZAY denir. • Güneş, dünya ve diğer gök cisimlerinin uzay ile birlikte oluşturduğu bütüne de evren adı verilir. Uzay • Evrende; • Galaksiler (gök adaları) • Yıldızlar ve yıldız sistemleri • Gezegenler ve uyduları • Kuyruklu yıldızlar boşluğu ile içindeki gök • Meteorlar (göktaşları) cisimlerinin hepsine • Küçük gezegenler birden evren denir. Evren bulunur. sonsuz bir mekandır.

GALAKSİ (GÖK ADALARI) • Evrende çok sayıda yıldız • Samanyolu galaksisi ; ve yıldız sistemleri • Geceleyin açık havada bulunur. gökyüzüne bakılınca güney • Bu yıldızların oluşturduğu kuzey doğrultusunda yıldız sistemlerinin uzanan saman serpintisi meydana getirdiği yıldız şeklindeki yıldızlar kümelerine galaksi denir. kümesidir. • Bu galaksilerden biri de • Samanyolu, Güneş Sisteminin de Dünyamız'ın içinde bulunduğu galaksinin Samanyolu Galaksisidir. ismidir.

YIDIZ VE YILDIZ SİSTEMLERİ • Yıldızlar, çevrelerine ısı, ışık ve enerji verirler. • Çekirdeğinde meydana gelen olaylar sonunda • Çok küçük yıldızlar enerji üreten (ısı , ve ışık) olduğu gibi çok büyük dev gazlardan oluşmuş parlak yıldızlar da vardır. cisimlere yıldız denir. • Bununla beraber çok • Yıldızları biz uzaktan büyük olduğunu bakınca beşgen ya da düşündüğümüz Güneş altıgen görürüz. Ama orta büyüklükte bir aslında yıldızlar da bizim yıldızdır. Güneşimiz gibi küre • Güneş'ten çok daha şeklindedir. büyük yıldızlar vardır.

GEZEGENLER VE UYDULARI • Kendisi ısı ve ışık kaynağı olmayıp, sadece yıldızlardan aldığı ısı ve ışığı yansıtan gök cisimlerine gezegen denir. • Güneş etrafında dönen büyük gök cisimlerine gezegen denir. • Güneş Sistemi'nde bi. Iinen gezegenler; • Merkür, Venüs, Dünya, Mars, Jüpiter, Satürn, Uranüs, Neptün ve Plüton’dur. • Gezegenler Güneş'in çevresinde elips şeklindeki yö rüngeler üzerinde dönerler.

KUYRUKLU YILDIZLAR • Kendileri ısı ve ışık üretmedikleri halde, Güneş’e yaklaştıklarında aldıkları ışınları yansıtarak görünürler. • Örneğin Haley Kuyruklu Yıldızı Dünya’dan 76 yılda bir görülür. • Kuyruklu yıldızlar gaz ve toz bulutlarından oluşmuşlardır. • Gök yüzünün en görkemli küçük cisimleri kuyruklu yıldızlardır. • Bulutumsu bir yapıda olan kuyruklu yıldızlar çekirdek, saç ve kuyruk kısımlarından meydana gelmiştir.

Yıldızlarla Gezegenler Arasındaki Farklar • 1. Yıldızlar kendiliğinden ısı ve ışık yayan gök cisimleridir. Gezegenler ise kendiliğinden ısı ve ışık yaymazlar. Ancak yıldızlardan gelen ışığı yansıtırlar. • 2. Yıldızlar birbirlerine göre konum değiştirmezler. Gezegenler ise birbirlerine göre konum değiştirirler. • 3. Yıldızların sıcaklığı çok yüksektir. Gezegenler ise, soğuyarak katılaşmışlardır. • 4. Yıldızların ışığı titreşir. Gezegenlerin titreşmez. • 5. Yıldızlar nokta görünümündedirler. Gezegenler ise yüzeysel bir tabaka şeklindedirler.

METEORLAR (GÖK TAŞLARI) Göktaşları uzaydaki kayalık cisimlerdir. Genelde Mars ve Jüpiter'in yörüngeleri arasında görülürler. Göktaşlarının çapları en fazla 1000 km'ye kadar çıkabilmektedir. Meteoritler genelde göktaşları ya da kuyruklu yıldızlardan kopan, küçük taş ya da taş ve demir karışımı parçalardır. • Dünya, bir kuyruklu yıldızdan arta kalan toz bulutunun içinden geçtiğinde toz bulutunun içindeki cisimler atmosferde yanarlar. • Dünya atmosferine girdiklerinde ısınır ve ince bir çizgi bırakırlar. Buna meteor denir. • Ama bazı meteorlar tamamen yanıp tükenmediklerinden yeryüzüne düşerler. Yeryüzüne ulaşan bu meteorlara göktaşı ya da meteorit denir

Atmosferimizin içindeki bazı maddeler sayesinde meteorlar yakılıyor. Yakılırken de gökyüzünde parlaklık beliriyor ve biz de. . • Gökyüzünde gördüğümüz meteor yakılmasını yıldız kayması diye adlandırıyoruz. . . • Ama bu yıldız kayması değil atmosfer tarafın yakılmakta olan meteorun görüntüsüdür. . .

KÜÇÜK GEZEGENLER (ASTEROİTLER) • Asteroitler uzaydaki kaya parçalarıdır. • Asteroitler, Güneş'in etrafında Mars ve Jüpiter arasındaki yörüngeleri üzerinde hareket ederler. • Küçük gezegenler (Asteroitler), yapı bakımından gezegenlere benzerler. • Mars ile Jüpiter arasındaki boşlukta irili ufaklı 50 000 kadar küçük gezegen bulunur. • Küçük gezegenlerde canlı yaşamına rastlanmamıştır.

Küresel Isınma • Dünya atmosferindeki karbondioksit ve ısıyı tutan diğer gazların düzeyinin yükselmesi, küresel ısınmaya yol açar. • Dünya üzerinde kalın bir battaniye işlevi gören bu gazlar, güneş ısısını tutmak suretiyle gezegenimizin ısınmasına sebep olurlar. • Gaz miktarının artmasıyla sıcaklık da artar. Arabalarımızda ve sanayi tesislerinde fosil yakıtlar kullandığımız sürece; ormanların ve tarımın yok olması sürdükçe bu gazlar oluşmaya devam yedecektir. • İnsan uygarlığının en büyük problemi küresel ısınmadır. • Şiddetli fırtınaların ve kuraklığın hızla artmasına, buzulların erimesine, deniz düzeyinin yükselmesine, hava koşullarında değişikliklere, salgın hastalıkların yayılmasına yol açacaktır. • Bilim adamları, küresel ısınmanın yayılmasını önleyemediğimiz takdirde bu yüzyılın sonuna kadar ortalama sıcaklık düzeyinim 3 ile 9 derece arasında yükseleceğini söylüyorlar.

GÜNEŞ • Güneş yaklaşık olarak küre biçiminde ve Dünya'mızdan çok büyük olan ısı ve ışık kaynağıdır. • Güneş, Dünya'mızdan çok uzakta olduğu için küçük görülür. • Ateşten bir topa benzeyen Güneş, yüzeyinden çok büyük bir ısı ve ışık yayar. • Güneş'e parlak ışık nedeniyle doğrudan bakmak çok tehlikelidir. Gözlerimize parlak ışık zarar verebilir. • Ayrıca, yazın uzun süre Güneş'te kalmak da tehlikelidir. Hatta, cildimizde uzun bir tedaviyi gerektirecek çok ciddi yanıklar oluşabilir. • Çünkü, Güneş'ten yayılan ısı özellikle yazın çok yüksek olur. • Oysa Güneş, Dünya'ya milyonlarca kilometre uzaktadır ve uzaya yaydığı ısının sadece binde ikisi Dünyamız'a ulaşır.

GÜNEŞ • Güneş kendi ekseni etrafında saatte 70 000 km hızla döner. Bir turunu ise 25 günde tamamlar. • Güneş % 70 hidrojen, %20 helyum ve %5 de diğer elementlerden oluşur. • Dünyaya en yakın yıldız güneştir. • Güneş : Kızgın gazlardan oluşmuştur. Çevresine ısı ve ışık yayan gök cismidir. Yapısının %99 hidrojen ve helyum gazlarından oluşur. Yarıçapı 700. 000 km. dır. Yüzeyinde sıcaklık 6000 o. C Yer yuvarlağından 333. 000 kat büyüktür. Dünyamıza ortalama 149. 000 km. uzaklıktadır.

• Hidrojen, evrendeki en basit ve en çok bulunan element olup; renksiz, kokusuz, zehirsiz ve havadan 14, 4 kez daha hafif bir gazdır. Hidrojen doğada serbest halde bulunmaz, bileşikler halinde bulunur. En çok bilinen bileşiği ise sudur. • Helyum, hidrojenden sonra en hafif gazdır. • Yoğunluğu ise 0, 1785 g/L'dir, yani havadan daha hafiftir, bu yüzden de sıcak hava balonlarında ve zeplinlerde kullanılmaktadır.

GÜNEŞ SİSTEMİ • Güneş ve onun çekim etkisi altında bulunan gök cisimlerinin oluşturduğunu topluluğa denir. Güneş’in çekim gücü etki-sindeki 9 gezegen, uyduları ve diğer gökcisimlerinin oluşturduğu bir sistemdir. Güneş sisteminde yer alan gezegenlerin uzaklık ve büyüklük sıralanışı şöyledir.

• Güneş sisteminde bulunan gezegenlerin özellikleri şunlardır: • - Bütün gezegenler Güneş etrafında, basıklığı az elipsler biçimindeki yörüngeleri izleyerek dolaşır. • 2 - Yörüngedeki dönüş hızları birbirinden farklıdır. En yakın Merkür dolaşımını 88 günde, en uzak Plüton ise 248 yılda tamamlar. • 3 - En büyük gezegen Jüpiter’dir. Merkür, Venüs, Mars ve Plüton Dünya’ dan küçük gezegenlerdir. • 4 - En fazla uydusu olan gezegen Jüpiter’dir. 12 uydusu vardır. • 5 - Merkür ve Venüs gezegenlerinin uyduları yoktur.

• Yıldız : Isı ve ışık yayan gök cisimlerine denir. Örnek: Güneş • Gezegen : Yıldızlardan aldığı ısı ve ışık yansıtan gök cisimleridir. Örnek: Dünya • Uydu : Gezegenlerden küçük, bağlı olduğu gezegenlerin etrafında dönen gök cisimleridir. Örnek: Ay • Nebula : Evrendeki kızgın gaz ve toz bulutlarıdır. Örnek: Andromeda. • Meteor : Atmosfere girince ateş külçesi durumuna dönüşen evrendeki başıboş dolaşan kayaçlardır. • Galaksi : Evrenin sonsuz boşluğunda bulunan sayısız gök cisimlerinin oluşturduğu kümelere galaksi denir. Dünyamızın içinde bulunduğu yıldız sistemi yani Güneş sistemi, Samanyolu galaksinde yer alır. • Yıldız Sistemi : Bir yıldız ve onun çekim gücünün etkisi altındaki gezegenler ve diğer gökcisimlerinden oluşan sistemlerdir. Örnek: Güneş sistemi.

DÜNYA • Mars'tan sonra karşımıza çıkan mavi gezegen, Dünyamız'dır. • Güneş Sistemindeki gezegenlerden biri olan dünya Güneşe olan uzaklık bakımından üçüncü sırada yer alır. • Dünyamız ekvatorda şişkin kutuplarda basıktır. • Dünyanın bu özel şekline GEOİD denir. • Dünyanın bu şekli kazanmasında kendi ekseni etrafındaki dönüşü neden olmuştur.

• Yerküre modeli Dünya’mızın küçük bir örneğidir. • Yerküre modelinde kuzeyden, güneye doğru inen eksen vardır. • Dünya’nın bu eksen etrafında döndüğü var sayılmaktadır.

• Eksenin yerküreyi deldiği düşünülen noktalara kutup noktası denir. • Kutup noktalarından eşit uzaklıkta, Dünya’yı çevreleyen daireye ekvator denir. • Yurdumuz Türkiye, kuzey yarım kürededir. • Dünyamız canlıların yaşadığı tek gezegen olarak bilinmektedir. • Bunun başlıca nedenleri: • Atmosfer • Su • Yüzey sıcaklığının uygun olması • Gece ile gündüz sıcaklık farkının az olmasıdır.

DÜNYA'NIN HAREKETLERİ VE SONUÇLARI • DÜNYANIN KENDİ • GÜNLÜK HAREKETİN SONUÇLARI: • 1. Gece ve gündüzler oluşur. ETRAFINDAKİ 2. Yerel saat farkları ortaya çıkar. HAREKETİ 3. Doğu ve batı yönleri ortaya • Dünya batı doğu çıkar. 4. Dünya üzerinde herhangi bir doğrultusunda kendi yer, güneş ışınlarını gün içinde ekseni etrafında farklı açılarla alır. hızla dönerek 24 5. Günlük sıcaklık ve basınç farklarının oluşması. saatte günlük hareketini tamamlar. • 6. Sürekli rüzgarların yönlerinde sapmalar olur. Bu harekete eksen 7. 30° ve 60° enlemlerinde dinamik basınç kuşakları oluşur. hareketi de denir. 8. Okyanus akıntılarında sapma ve halkalar oluşur. 9. Aynı enlem üzerinde, Güneş farklı zamanlarda doğup batar.

DÜNYANIN GÜNEŞ ETRAFINDAKİ HAREKETİ • Dünyanın yörüngesi elips şeklindedir ve gün çevresindeki bu yörüngede 365 gün 6 saatte turunu tamamlar. • Mevsimler oluşur. • Dünyamız güneş etrafında döner. • Bu dönüşünü 365 gün 6 saatte tamamlar. • Dünyamızın güneş etrafında dönmesinden mevsimler meydana gelir.

• Yörünge düzleminin • Dünya Güneş (Ekliptik düzlem) elips etrafındaki hareketini şeklinde olmasından Ekliptik adı verilen elips dolayı Dünya’nın şeklindeki düzlemde Güneş’e olan uzaklığı saat ibresinin tersine değişir. Dünya 3 Ocak doğru hareket ederek tarihinde Güneş’e en 365 gün 6 saatte yakın duruma gelir, tamamlar. buna Günberi (Perihel) • Dünyamızın güneş denir. 4 Temmuz etrafında tarihinde ise Güneş’e dönmesinden en uzak durumundadır. mevsimler meydana Buna da Günöte (Afel) denir. gelir.

Gecelerimizi Aydınlatan Ay • Ay, Dünyamız'ın etrafında dönen taştan bir top gibidir. Geceleri, hava bulutsuz olduğu zamanlarda Ay, kapkaranlık gökyüzünde ışıl parıldar. Ancak bu ışık, Ay'ın kendi ışığı değildir çünkü Ay'ın kendine ait bir ışığı yoktur. O, yalnızca Güneş'ten gelen ışınları bir ayna gibi etrafına yansıtır. Böylece, gökyüzüne asılı kocaman bir ışık gibi görünür.

• Bizler Ay'ın hep aynı yüzünü görürüz. Çünkü Ay, • Dünya ve Ay, birbirini çeker. Ama Dünya'nın yerçekimi hem kendi etrafında hem de Ay'ın yerçekiminden 6 kat Dünya'nın etrafında 29 daha fazladır. Buna rağmen günde döner. Her ikisinde Ay'ın yerçekimi Dünya'yı de dönüş süresi aynı olduğu etkiler. Bu çekim, için bize hep aynı yüzü okyanuslarda ve denizlerde denk gelir. "gel git" denilen bir olaya • Öte yandan, gece neden olur. Su seviyesi gökyüzüne baktığımızda, kıyılarda bir süre alçalıp Ay'ı bazen yuvarlak bazen sonra eski haline döner. yarım daire şeklinde görürüz. Bunun sebebi, Dünya çevresinde döndükçe, Ay'ın aydınlık olan yüzünün farklı biçimler almasıdır.

• Dünyanın tek uydusu ve ona en yakın gök cismidir. • Ay’ın Dünya'ya olan ortalama uzaklığı 384. 000 km dir. Çapı ortalama olarak 3. 500 km olan Ay, bu büyüklüğü ile dünyanın 50 de biri kadardır. • Ay'da atmosfer yoktur. Hava ve su bulunmadığı için meteorolojik olay görülmez. • Dünya, Güneş'in çevresinde hareket ederken Ay da Dünya'nın çevresinde hareket eder. Dünya'nın Güneş'in çevresinde ve Ay'ın Dünya'nın çevresinde hareketi sırasında izledikleri yörüngeler elips şeklindedir.

Ay'ın Hareketleri • • Kendi ekseni etrafındaki hareketini 29. 5 günde tamamlar. • Dünyanın etrafındaki hareketini 29. 5 günde tamamlar. • Dünya ile birlikte, Güneş etrafındaki hareketini 365 günde tamamlar. • Yeryüzünde güneş günü 24 saat olurken, ay günü 24 saat 50 dakika olarak gerçekleşir. 50 dakikalık farktan dolayı: Gel git (Med Cezir) olayı her gün kıyılarda bir önceki güne göre 50 dakikalık gecikmeyle ortaya çıkar.

Ay'ın Evreleri • Ay Güneş'ten aldığı ışınları yansıttığından ve Dünya'nın etrafındaki hareketinden dolayı farklı şekillerde görülmektedir. • Ay'ın değişik şekillerde görülmesine Ay'ın evreleri denir. • I. Ay, Güneş ile Dünya arasına girdiğinde, Ay'ın karanlık yüzü Dünya tarafında olur. Bu durumda Ay'ı göremeyiz. Ay'ın bu evresine yeni ay denir. • II. Yeni Ay evresinden yaklaşık bir hafta sonra, Ay'ın Dünya'ya bakan yüzünün yarısı görülür. Bu evreye ilk dördün denir. • III. İlk dördün evresinden yaklaşık bir hafta sonra, Ay'ın Dünya'ya dönük yüzünün tamamı görülür. Bu evreye dolunay adı verilir. • IV. Dolun Ay evresinden yaklaşık bir hafta sonra, Ay'ın Dünya'ya dönük yüzünün yarısı görülür. Bu evreye son dördün denir. • Son dördün evresinden yaklaşık bir hafta sonra Ay tekrar yeni ay evresine geçerek düzenli olarak Ay'ın evreleri oluşmaya devam eder.

• Ay Tutulması • Güneş Tutulması • Dünya, Güneş ile Ay • Ay, Dünya ile Güneş arasına girerek, Ay'ın arasına girdiğinde bütününü ve ya bir Dünya'nın bazı yerleri bölümünü gölgelerse güneş ışığı alamaz. Bu ay tutulması meydana duruma Güneş gelir. tutulması denir.

AY’IN TEMEL EVRELERİ YENİ AY İLK DÖRDÜN DOLUNAY SON DÖRDÜN

ka… Kadir Caner Atatürk İlköğretim Okulu Gölhisar/Burdur