DLBLM ALIMALARI Noor Khaled Abdulsattar ALDALLAL Mo Touheed

DİLBİLİM ÇALIŞMALARI Noor Khaled Abdulsattar ALDALLAL Mo Touheed ALAM

Dilbilim nedir ve ne ilgilenir? Dilbilim, insanın diğer canlılardan ayrıcalık belgesi olarak kabul edilen dili ve ona bağlı olarak düşünceyi ve davranışı inceleme alanı olarak seçer. Dilbilim çalışmaları, tek dilleri daha çok tarihsel gelişimi, coğrafi görünümleri ve dilbilgisel kuralları açısından sorgulayan filolojik çalışmalardan (örneğin Türk dili ve edebiyatı ya da İngiliz dili ve edebiyatı alanlarında olduğu gibi) farklılık gösterir. Çünkü dilbilim alanında dil, ürünü olduğu insan beyninden, onu kullanan bireyden ve kullanıldığı toplumsal durumlardan, etkilendiği kültürel çerçevelerden ayrılmadan ele almaktadır. Bu nedenle de dilbilim çalışmalarında önce insanın dil davranışı betimlenmekte, ardından insanın dil davranışının tek dillerdeki görünümleri üzerinde durulmaktadır.

Dilbilim Çalışmalarının Temel Yönelimleri Dilbilim çalışmalarının tüm dünyadaki temel yönelimleri şu başlıklar altında toplanmaktadır: • İnsanın dil yetisinin görünümlerini, beyindeki dil üretim mekanizmasının işleyişini ortaya koymak, • İngilizce, Almanca, Türkçe, Lehçe gibi tek dillerin yapılarına yönelik betimlemeler sunmak, • Dilin yazılı ve sözlü olarak kullanımına yönelik genel kuralları, eğilimleri (yazılı dilin sözdizimsel görünümleri, yazılı metin türleri, konuşma eyleminin görünümleri gibi) ortaya koymak,

• Dil ile kültürün ilişkilenişi çerçevesinde, tek diller için dil kullanımındaki normları (dilin toplumsal değişkelere göre kullanımı, dilin bireyin iletişimsel amaçlarına göre kullanımı gibi) saptamak, • Dilin nasıl edinildiğini ve nasıl öğretilmesi gerektiğini sorgulamak, • Anadili öğretimi, yabancı dil öğretimi gibi doğrudan dille ilgili olan alanlara, çalışma yöntemi ve teknikleri sunmak.

Dilbilim Üzerine Türkiye’de Yapılan Çalışmalar Dilbilimle ilgili Türkiye’de yapılan ilk çalışmalar, filoloji çerçevesinde art zamanlı yöntemlerle yapılmıştır. İlk aşamada özellikle tarihî metinler yayımlanmıştır. Saussure sonrasında gelişen ve eş zamanlı incelemelere dayanan modern anlamda dilbilim çalışmaları Agop Dilaçar ve Ragıp Hulusi Özdem’le başlamıştır. Agop Dilaçar’ın yayınları, dilbilim kuramlarını tanıtan önemli yayınlardır. Agop DİLAÇAR, Diller ve Dilcilik, Ankara: TDK Yayınları, 1968. (Bu kitapta Prag Okulu tanıtılmıştır. ) Diğer önemli isimler Necip Üçok ve Özcan Başkan’dır. Necip ÜÇOK, Genel Dilbilim, 1947. Necip ÜÇOK, Genel Fonetik, 1951. (Bu kitaplar daha sonra Multilingual Yayınları arasında tekrar basılmıştır. ) Özcan BAŞKAN, Lengüistik Metodu, 1. Baskı 1967, 3. Baskı, Multilingual Yabancı Dil Yayınları, İstanbul, 2003. Özcan BAŞKAN, Dilde Yaratıcılık, Multilingual Yabancı Dil Yayınları, İstanbul, 2006.

Konu ile ilgili önemli diğer isimler Süheyla Bayrav ve Berke Vardar’dır. Süheyla BAYRAV, Yapısal Dilbilimi (1934 -1989), Multilingual Yabancı Dil Yayınları, İstanbul, 1998. Berke VARDAR, Dilbilimin Temel Kavram ve İlkeleri, 1. Baskı 1982, Multilingual Yabancı Dil Yayınları, İstanbul, 2003. Berke Vardar, Saussure’ün Genel Dilbilim Dersleri (1976 -1978), A. Martinet’in İşlevsel Genel Dilbilim (198) adlı eserlerini de Türkçeye çevirmiştir. Berke VARDAR, Saussure’ün Genel Dilbilim Dersleri, Multilingual Yabancı Dil Yayınları, İstanbul, 2003. Berke VARDAR, İşlevsel Genel Dilbilim, Multilingual Yabancı Dil Yayınları, İstanbul, 1998. Türkiye’deki dilbilim en önemli isimlerinden biri Doğan Aksan’dır. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih, Coğrafya Fakültesi’nde yetiştirdiği öğrencileriyle Türk dilbiliminin gelişiminde büyük pay sahibi olmuştur.

1980’den sonra ise yayın sayısı oldukça artmıştır. Ahmet Kocamn, Kamile İmer, Ömer Demircan, Sumru Özsoy, Eser Erguvanlı Taylan, Zeynel Kıran, Ayşe Kıran, Mehmet Rifat, Güray König, İclal Ergenç, Fatma Erkman Akerson, Şeyda Özil, Nadir Engin Uzun, Leyla Uzun, Doğan Günay, Ümit Deniz Turan, Deniz Zeyrek, Zeynep Erk gibi isimler Türkiye’deki dilbilim yayınlarının zenginleşmesinde katkı sahibidirler.

Doğan AKSAN, HER YÖNÜYLE DİL Ana Çizgileriyle Dilbilim (Ankara: TDK Yayınları, 1990). Günümüzdeki dil biliminin çeşitli araştırma alanlarına, beliren yeni doğrultulara değinen eser, ülkemizdeki dil bilimi çalışmaları ve dil bilimi tarihi açısından önemli bir yere sahiptir. Dil, dilbilim, yeryüzündeki diller, dilin türleri, dilin incelenmesi, sesbilim, fonoloji, biçimbilim, dizimbilim, anlambilim gibi bölümlerde konular incelenmiştir. Doğan Aksan edebiyat bölümü çıkışlı olduğu için eserde kullanılan dil, diğer dilbilimi kitaplarının aksine daha anlaşılırdır. 1995 yılı itibarıyla diğer eserin baskılarında üç cildi bir arada basılmıştır.

Prof. Dr. Zeynel KIRAN-Prof. Dr. Ayşe EZİLER KIRAN, DİLBİLİME GİRİŞ (İstanbul: Seçkin Yayıncılık, 2012). Kitapta şu temel konular yer almaktadır: 1. Dilbilim Tarihi 2. Dilbilim Neden Bir Bilimdir? Dilbilimin Dilbilgisi, Filoloji ve Yazına Göre Yeri 3. Dil Dışı Göstergeler ve Dil Göstergesi 4. Dil ve İletişim 5. Yapısal Dilbilim 6. Ferdinad de Saussure Sonrası Avrupa Dilbilimi 7. Amerikan Yapısalcılığı 8. Sözcelem Kuramları 9. Edimbilim 10. Dilbilimin Dalları 11. Göstergebilim ve Dilbilim 12. Dilbilim ve Çeviri Kitapta anlatılan konuların daha da iyi öğrenilebilmesi için çok sayıda örnek metin verilmiş ve bu metinler açıklanmıştır.

Caner Kerimoğlu, GENEL DİLBİLİME GİRİŞ (Ankara: Pegem Akademi, 2014). Kitapta şu bölümler yer almaktadır: 1. Dil İncelemeleri ve Tarihçesi 2. Dilbilim Kuramları 3. Ses ve Dilbilim 4. Biçim ve Dilbilim 5. Cümle ve Dilbilim 6. Anlam ve Dilbilim 7. Dilbilim Dalları 8. Dünya Dilleri 9. Türkiye’de Dilbilim Çalışmaları Kitaptaki açıklama ve uygulamalar Türkolojiyle ilişkilendirilerek verilmeye çalışılmıştır. Ayrıca sesbilgisi, biçimbilgisi ve sözdizimi bölümlerinde Türkolojideki bakış açıları da ayrı bir başlık açılarak tartışılmıştır.

Mehmet Aydın, DİLBİLİM EL KİTABI TEMEL KAVRAMLAR VE KONULAR (İstanbul: 3 F Kitap, 2007). Kitapta şu bölümler yer almaktadır: 1. Dil ve Dilbilim 2. Dilbilim Filoloji İlişkisi 3. Dilbilimin Tarihçesi 4. Dilbilimin Konusu 5. İnsan Dilinin Çift Eklemliliği 6. Dil Göstergesi 7. Göstergelerin Sistemdeki Yeri 8. Dilin Zamanla İlişkisi 9. Sesbilim 10. Biçimbilim 11. Dizimbilim (Söz Dizimi) 12. Anlambilim 13. Kelime Bilimi (Sözcükbilim) 14. Metin Dilbilim ve Cümle Anlambilimi

Kerim DEMİRCİ, TÜRKOLOJİ İÇİN DİLBİLİM -Konular, Kavramlar, Teoriler (Ankara: Anı Yayıncılık, 2015). Kitapta şu bölümler yer almaktadır: 1. Dillerin Doğuşu İle İlgili Teoriler 2. Göstergebilim ve Dilbilim İlişkisi 3. Dilbilim Alt Başlıkları (Ses Bilgisi, Sesbilim, Morfoloji, Köken Bilgisi ve Halk Etimolojisi, Leksikoloji, Leksikografi, Sentaks, Semantik, Gerçek Anlam, Söylem Analizi, Metin Dilbilim, Pragmatik, Toplumsal Dilbilim) 4. Tarihsel Dilbilim 5. İdeal Dil Ne Demektir? 6. Ludwig Wittgenstein’in Dile Bakışı 7. Başlıca Dilbilim Okulları 8. Psikolojik Dilbilim 9. Davranışsal Dilbilim 10. Uygulamalı Dilbilim 11. Bilgisayarlı Dilbilim

Emel HUBER, DİLBİLİME GİRİŞ (İstanbul: Multilingual Yabancı Dil Yayınları, 2008). Kitap şu bölümlerden oluşmaktadır: 1. İnsan ve Dil 2. Dil 3. Dil Edinimi 4. Sesbilim ve Sesbilgisi 5. Anlambilim 6. Biçimbilim 7. Sözdizim 8. Türkçe Dersi (Yazma ve Okuma Becerisi, Edimbilimsel Beceriler …)

Fatma ERKMAN-AKARSUN, TÜRKÇE ÖRNEKLERLE DİLE GENEL BİR BAKIŞ (İstanbul: Multilingual Yabancı Dil Yayınları, 2008). Kitap şu bölümlerden oluşmaktadır: 1. Giriş: Dil, Dilbilgisi, Dilbilim ve Dilbilim Kuramı 2. Beynimiz, Konuşma Aygıtlarımız ve Dil 3. Dilin İşlevleri 4. İletişim 5. Kayda Geçirme ve Dilbilgisi 6. Dil Felsefesi 7. Ferdinand de Saussure 8. Saussure’ün Ölçütleri 9. Bilimsellik Boyutu 10. Dilin Biçimsel ve İşlevsel Yapısı 11. Dilin Katmanları ve Biçimsel Dilbilgisinin Alanları 12. Sesbilim 13. Biçimbilim 14. Sözdizim 15. Yan Tümce İşlevsel Dilbilgisi 16. Adlandırma 17. Eski ve Yeni Sözcükler Arasındaki Etkileşim 18. Ada Dönüşme 19. Ada Dönüşmede Öge Yitimi 20. Sözcük Türleri Neye Yarar? 21. Belirlenim 22. Niteleme 23. Öğelerde Değer Kayması 24. Zaman, Görünüş ve Kip 25. Dildeki İlişkiler Ağı

Noam Chomsky, DİLİN MİMARİSİ (İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, 2018). Noam Chomsky dil ve zihin konusunda en yaratıcı ve en çok yayın yapmış yazarlarından birisidir. Bu konularda dünyanın çeşitli yerlerinde konuşmalar yapmış, bu konuşmalardan bazıları da kitap olarak yayımlanmıştır. Dilin Mimarisi, Chomsky’nin Ocak 1996’da Delhi’de yaptığı bir konuşmanın ve onu izleyen soru-cevap bölümünün metninden oluşmaktadır. Chomsky, içerikçe son derece zengin bu konuşmasında, dille ilgili ilk çalışmalarından başlayıp zaman içindeki olayların tarihsel bir dökümünü sunmaktadır. Kitapta; ü Dil ve Dilin Tasarımı ü Dilbilimin Kapsamı ü Dilin Edinimi ü Dil Kuramı gibi konular üzerinde durulmuştur.

Konu ile ilgili diğer çalışmalar şunlardır: V. Doğan GÜNAY, Sözcükbilime Giriş, Ankara: Multilingual Yabancı Dil Yayınları, 2018. (Bu çalışmada, bir dilin temel taşları olan sözcükler ayrıntılı bir biçimde ele alınmaktadır. ) Doç. Dr. Sakine ESEN-ERUZ, Akademik Çeviri Eğitimi, Çeviri Amaçlı Metin Çözümlemesi, İstanbul: Multilingual Yabancı Dil Yayınları, 2008. (Bu çalışmada çeviri, çeviribilim, çeviri edinci olguları ele alınmaktadır. Kitabın odaklandığı konu «çeviri amaçlı metin çözümlemesi» dir. Bu eserde alıştırmalara yönelik karşılaştırmalı örnekler verilmektedir. ) N. A. Baskakov, Türk Dillerinin Tarihi Tipolojik Sesbilimi, (Çev. Kenan Koç-Oktay Selim Karaca, İstanbul: Multilingual Yabancı Dil Yayınları, 2006. Doğan AKSAN, Anlambilim-Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi, Ankara: Engin Yayınevi, 2009. Özcan BAŞKAN, Lengüistik Metodu, Multilingual Yabancı Dil Yayınları, 3. Baskı, İstanbul, 2003. Özcan BAŞKAN, Dilde Yaratıcılık, Multilingual Yabancı Dil Yayınları, İstanbul, 2006. Jean PERROT, Dilbilim, Ankara: Dost Yayınları, 2006. Nedret TANYOLAÇ ÖZTOKAT, Yazınsal Metin Çözümlemesinde Kuramsal Yaklaşımlar, Multilingual Yabancı Dil Yayınları, 2006. Noam CHOMSKY, Dil ve Zihin, Ankara: Bilge. Su, 2011. Mine YAZICI, Çeviribilimde Araştırma, Multilingual Yabancı Dil Yayınları, 2011. Özen YAYLAGÜL, Göstergebilim ve Dilbilim, Ankara: Hece Yayınları, 2015.