DL BLGSNN BLMLER Bir dili seslerinden kelime gruplarna
DİL BİLGİSİNİN BÖLÜMLERİ Bir dili, seslerinden kelime gruplarına ve cümlelerine varıncaya kadar bütün yönleriyle inceleyen, bunların kurallarını belirleyen bilim dalına dil bilgisi veya gramer denmektedir. Dil bilgisinin bölümlerinden; Ses bilgisi (fonetik): Dilin seslerini, bunlar arasındaki ilgileri, ses olaylarını, Yapı bilgisi (morfoloji): Kelime ve kelime çeşitlerinin köklerini, eklerini, bunların yapısını ve görevini, Cümle bilgisi (sentaks): Kelimelerin birbirleriyle olan ilgilerini ve cümleleri, Anlam bilgisi (semantik): Kelime ve kelime gruplarının anlamlarını, dildeki anlam olaylarını, Köken bilgisi (etimoloji): Kelimelerin kaynağını, hangi dilden alındığını inceler. Kayasandık
SES BİLGİSİ Ses bilgisi (fonetik); bir dilin seslerini, boğumlanma noktalarını, boğumlanma özellikleri vb. bakımından inceleyen dil bilimi koludur. Ses Bir dil bilgisi terimi olarak ses; dilin parçalanamayan en küçük birimidir, temel taşıdır. Kayasandık
Seslerin oluşumu Konuşma sesi, akciğerlerden itilen havanın nefes borusu, gırtlak, ağız boşluğu ve burundan geçerek dışarı çıkarken çıkış yolu üzerindeki organların (hançere, boğaz, ses telleri, küçük dil, geniz, damak, dil, dişler, burun kanalı, dudaklar) birbirine yaklaşıp uzaklaşması, daralıp açılması, yatık veya dik şekiller alması sonucunda oluşur. Her dilin kendine özgü sesleri vardır. Çocukken, dillenme devresinde işitilen sesler yavaş taklit edilmeye başlanır ve hançere buna göre olgunlaşır. Bu dönem geçtikten sonra sesleri şekillendirmek güçleşir. Dilsiz veya lal dediğimiz kişilerin konuşamama problemi işitme engelli olmalarından kaynaklanmaktadır. Bunlar, duyamadıkları için sesleri taklit yoluyla biçimlendirme becerisi gösteremezler. Kayasandık
Ses-harf ilgisi ve alfabe Sesin yazıdaki işareti, harftir. Türkçede ses ile harf arasında birebir ilgi vardır. Bir ses yazıda bir harfle gösterilirken, bir harfin okunuşunda da bir ses çıkarılır. Yani a, b, c, d gibi sesler yazıda birer harfle gösterilir. Almanca’daki ş sesinin, yazıda sch harfleriyle gösterilmesi gibi bir durum Türkçede yoktur. Bir dile ait seslerin yazıdaki işaretleri olan harflerinin belli bir sıraya konmuş bütünü alfabe adını alır. α (alfa), β (beta) alfabe ! (elif), Æ (ba) elifba abc abece Milletlerin öğretim ve yayın hayatında kullandıkları ve resmen kabul ettikleri yazı sistemi resmî alfabe adını alır. Kayasandık
Ses-harf ilgisi ve alfabe Dil uzmanları, dilin bütün seslerini göstermek için resmî alfabede bulunmayan ilave işaretleri de içine alan zenginleştirilmiş alfabe kullanırlar. Bu alfabeye ilmî alfabe, çeviri yazı alfabesi veya transkripsiyon alfabesi denir. İlmî yazıların bazılarında ise transkripsiyon yerine transliterasyon kullanılır. Transliterasyon, yabancı yazıların okunuşları dikkate alınmadan harf aktarılması, harf çevirisi demektir. Kayasandık
TÜRKÇEDE SESLER VE SINIFLANDIRILMASI 1 Kasım 1928’de kabul edilen resmî alfabede Türkiye Türkçesinin sesleri 29 harfle (a, b, c, ç, d, e, f, g, ğ, h, i, ı, j, k, l, m, n, o, ö, p, r, s, ş, t, u, ü, v, y, z) gösterilmektedir. Ancak Arapçadan, Farsçadan ve batı dillerinden Türkçeye girerek Türkçeleşen kelimelerdeki sesler de bu sayıya eklendiğinde Türkiye Türkçesinde kullanılan seslerin sayısı 40’a yaklaşmaktadır. Kayasandık
ÜNLÜLER Oluşumları sırasında herhangi bir takıntıya uğramayan, sedalarını sadece ses tellerinin titreşiminden alan seslerdir. a, e, ı, i o, ö, u, ü Türkçedeki ünlülerdir. Düz Art (kalın) Ön (ince) Yuvarlak Geniş Dar A E I İ O Ö U Ü Kayasandık
ÜNSÜZLER Oluşumları sırasında ses yolunda (ses telleri, küçük dil, damak, dişler ve dudaklarda) bir engelle karşılaşan, takıntıya uğrayan seslerdir. Oluşum noktalarının çokluğu sebebiyle bütün dillerde ünsüzlerin sayısı ünlülerden fazladır. Türkçede de alfabede gösterilen 29 sesten 21’i ünsüzdür. (b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z) Kayasandık
ÜNSÜZLER Ünsüzler, takıntılı sesler olduğu için tek başlarına söylenemezler, tek başlarına hece ve kelime olamazlar. Dillerdeki ünsüz sesler, tek başlarına söylenemediği için önüne veya arkasına bir ünlü getirilerek telaffuz edilirler: ef, el, es, en; ce, de, fe, ge gibi. N harfini en, m harfini em, h harfini aş, şeklinde okumak yanlıştır. Türkçe kısaltmaları okurken buna dikkat etmek gerekir. Türkçe olmadığı için BBC kısaltması bi bi si; CNN kısaltması si en en şeklinde okunabilir ama Has Bilgi Birikim kısaltmasını (HBB) eyç bi bi; Nergis Televizyonu kısaltmasını (NTV) en ti vi; Türkiye kısaltmasını (TR) ti ar; televizyon kısaltmasını (TV) ti vi şeklinde söylemek yanlıştır. Kayasandık
ÜNSÜZLER Süreksiz Sürekli Tonsuz (sert, sedasız) p ç t k f h s ş Tonlu (yumuşak, sedalı) b c d g v ğ z j Kayasandık lmnry
ÜNSÜZLER Ünsüzler, ses yolundaki oluşum yerlerine göre önden arkaya doğru şöyle sınıflandırılır: a) Dudak ünsüzleri b) Diş-dudak ünsüzleri c) Diş ünsüzleri ç) Damak-diş ünsüzleri d) Ön damak ünsüzleri e) Arka damak ünsüzleri f) Gırtlak ünsüzü Kayasandık : b, : f, : d, : c, : g, : ġ, : h m, p v n, t, s, z ç, j, ş k, ĺ, l, r, y ğ, ḳ, ñ, ḫ
TÜRKÇENİN SES ÖZELLİKLERİ VE SES BİLGİSİYLE İLGİLİ KURALLARI Çocuk dilinden yazı diline geçen ve genellikle dilin ses özelliklerine uymayan kelimeler, ünlemler, doğa seslerini taklitten ortaya çıkan kelimeler bir kenara bırakılırsa, Türkçenin aslî kelimeleri (sebebi ses olaylarıyla açıklanabilecek çok az istisna dışında) ses özelliklerine uyar. Çok sağlam bir ses yapısı olan Türkçe, başka dillerden kelime alırken bunları mümkün olduğunca kendi ses yapısına uydurarak (çihârşenbih > çarşamba, câmeşuy > çamaşır, tennur > tandır, scala > iskele, cihâz > çeyiz, savon > sabun örneklerinde olduğu gibi) Türkçeleştirmiştir. Kayasandık
TÜRKÇENİN SES ÖZELLİKLERİ 1. Türkçeyi diğer dillerden ayıran özelliklerin başında ses uyumları gelir. Türkçede dört çeşit ses uyumu vardır: Kayasandık
a) Büyük ünlü uyumu (Kalınlık-incelik, artlık önlük uyumu) Kelimedeki ünlülerin, artlık-önlük (kalınlık-incelik) bakımından gösterdiği uyumdur. anlayışınızdan, soyunuz; sevgisiyle, güzelliğinizden. İstisnalar: elma < alma, anne < ana, dahi <takı, hani < kanı, hangi < kangı, inanmak < ınanmak, kardeş < karındaş, şişman < şışman. -daş, -ken, -ki, -layın /-leyin, -mtırak, -yor ekleri : dindaş, azken, çokken, yoldaki, onunki, akşamleyin, sabahleyin, yeşilimtırak, biliyor. Kayasandık
b) Küçük ünlü uyumu (Düzlük-yuvarlaklık uyumu) Türkçe kelimelerdeki ünlülerin düzlük-yuvarlaklık bakımından gösterdiği uyumdur. Düzlük uyumu: Kelimenin ilk hecesindeki düz ünlüyü (a, ı / e, i) sonraki hecede düz ünlü takip eder: açık, sıcak; sevgi, ince. a → a, ı e → e, i ı → ı, a i → i, e Yuvarlaklık uyumu: Kelimenin ilk hecesindeki yuvarlak ünlüleri (o, u / ö, ü) sonraki hecede dar yuvarlak (u / ü) veya düz geniş ünlülü heceler (a / e) takip eder: oduncular, unutulmayanlar, gözlerin, gülümse. o → u, a ö → ü, e u → u, a Kayasandık ü → ü, e
b) Küçük ünlü uyumu (Düzlük-yuvarlaklık uyumu) Özellikle dudak ve diş-dudak ünsüzleri (b, m, p, f, v) avuç, çamur, karpuz, kavun, kavurma, yağmur gibi örneklerde de görüldüğü gibi yuvarlaklaşmaya sebep olurlar. Anadolu ağızlarında bu gibi kelimeler düzlük - yuvarlaklık uyumuna da uydurulur: avıç, çamır, karpız, kavın, kavırma, yağmır. Kayasandık
b) Küçük ünlü uyumu (Düzlük-yuvarlaklık uyumu) Uyarı Türkçe kelimelerde a, ı düz ünlülerinden sonra e, i düz ünlüleri; o, u yuvarlak ünlülerinden sonra ö, ü yuvarlak ünlüleri gelemez. “Anne, elma gibi kelimeler kalınlık-incelik uyumuna uymaz ama düzlük-yuvarlaklık uyumuna uyar. ” açıklaması yanlıştır. Ünlü uyumlarında bir ünlü, kendinden bir önceki ünlüye uymaktadır. Mesela, sormadı kelimesinde o’dan sonra a’nın gelmesi yuvarlaklık uyumuyla; a’dan sonra ı’nın gelmesi düzlük uyumuyla ilgilidir. Birleşik kelimelerde ünlü uyumları aranmaz: delikanlı, gecekondu, Bakırköy, demirbaş, hanımeli, yelkovan. Kayasandık
c) Ünsüz uyumu Türkçedeki ünsüzlerden tonsuz (sedasız) ünsüzlerle bunların karşılıkları olan tonlu (sedalı) ünsüzlerle ilgili bir uyumdur. Buna göre Türkçe kelimelerde tonsuz ünsüzler, tonsuz ünsüzlerle; tonlu ünsüzler, tonlu ünsüzlerle (b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z) yana gelebilir. Yani tonsuz ünsüzlerle (ç, f, h, k, p, s, ş, t) bunların karşılıkları olan tonlu ünsüzler (c, v, ğ, g, b, z, j, d) Türkçe kelimelerde yana gelmez. Buna ünsüz benzeşmesi de denir. Örnek: aş-çı, at-kı, iş-çi, taş-tan, Türk-çe. Kayasandık
ç) Ünlü-ünsüz uyumu Türkçe kelimelerde (ġ, ğ, k, l) ünsüzlerinin art ünlülerle (a, ı, o, u); (g, k, l) ünsüzlerinin ön ünlülerle (e, i, ö, ü) aynı hecede bulunmasından ortaya çıkan bir uyumdur. Yani, a, ı, o, u ünlüleri g, k, l ünsüzleriyle; e, i, ö, ü ünlüleri ġ, k, l ünsüzleriyle aynı hecede bulunmazlar. Bozgun, kuzgun, kapı, kırağı, tatlı; görüntü, gezi, güneşlik kelimelerinin söylenişine dikkat edilirse g, ğ, k, l seslerinin buradaki örneklerde aynı sesler olmadığı sezilebilir. Kayasandık
TÜRKÇENİN SES ÖZELLİKLERİ 2. Türkçede o, ö ünlüleri (-yor eki dışında) sadece ilk hecede bulunur. İlk hece dışında o, ö sesleri olan kelimeler yabancı asıllıdır: balkon, biyografi, fizyoloji, konsol, konsültasyon, monitör, otomobil, profesör, traktör. 3. Türkçede uzun ünlü yoktur. İçinde uzun ünlü bulunan kelimeler yabancı asıllıdır: câhil, mâvi, millî, nâhoş, perîşân, şâir, târîh, vazîfe. Bazı ses olaylarıyla ortaya çıkan â < ağa, âbi < ağabey, pekî < pek iyi, ile vârolmak, yârın kelimeleri istisnadır. Kayasandık
TÜRKÇENİN SES ÖZELLİKLERİ 4. İnce a ve ince l sesleri yoktur: harften, hakikate, saati, sıhhatli, şefkâtini; alkollü, hâlâ, hayal, normalde, plan. Örneklere dikkat edilirse kelimelere getirilen eklerin ünlü uyumuna uymadığı görülür. 5. Arapçadaki ayın ve hemze sesleri, Türkçede olmadığı için bunlar söylenmez, düşürülür. Kayasandık
TÜRKÇENİN SES ÖZELLİKLERİ 6. Dilimizde iki ünlü yana gelmediği için ünlüyle biten kelimeler, ünlüyle başlayan ekler aldığı zaman araya y koruyucu ünsüzü girer: iki - y - e, soru - y - u, bekle - y en, söyle - y - ecek. Yan yana iki ünlünün bulunduğu kelimeler alınmadır: aile, ait, duayen, fail, fiil, muamele, şair, şiir, reis vb. gibi. 7. Türkçe bir hecede ancak bir ünlü bulunur. Aynı hecede iki ünlünün bulunduğu kelimeler alınmadır: kauçuk, kua-för, koo-peratif, Kayasandık sua-re.
TÜRKÇENİN SES ÖZELLİKLERİ 8. Kelime kökünde ikiz ünsüz (şedde) yana bulunmaz: dikkat, himmet, şedde, bakkal, dükkân, millet, teşekkür. Anne (<ana), belli, bellemek, elli (<elig) kelimeleri istisnadır. 9. Kelime kökünde ikiden fazla ünsüz yana gelmez: Elektrik, kontrol, quartz, sfenks, strateji, thyssen. . . gibi kelimeler batı kaynaklı dillerden alınmadır. Türkçe, sertlik gibi örneklerde yana gelen üç ünsüzden ikisinin kelime köküne, üçüncüsünün eke ait olduğuna dikkat ediniz. Kayasandık
TÜRKÇENİN SES ÖZELLİKLERİ 10. Türkçe heceler ve kelimeler iki ünsüzle başlamaz: blok, bravo, grup, klasik, kral, kontrat, spor, statü, stop, plaj, program, tren. . . gibi kelimeler, alınmadır. 11. Türkçede kelime başında c, ğ, l, m, n, ñ, r, z sesleri bulunmaz. Çocuk dili kelimeleriyle (cici, mama, meme, ninni. . . ) nine ve ne ile ne’den yapılan kelimeler (nasıl (<ne asıl), neden, nereden, nereye, nice, niçin, nine, nitelik kelimeleri istisna oluşturur. Alınma kelimelere örnekler: cam, can, cehennem, laf, limonata, lira, makine, marul, metal, naylon, nohut, numara, reçel, romantik, rol, vakum, vaziyet, vazo, zaman, zarar, zeytin, zor. Kayasandık
TÜRKÇENİN SES ÖZELLİKLERİ 12. Türkçe kelimelerin sonunda b, c, d, g ünsüzleri bulunmaz. Alıntı kelimelerdeki bu sesler sert karşılıkları olan p, ç, t, k ünsüzlerine çevrilir: Ahenk (< âheng), fert (< ferd), ihraç (< ihrâc), kitap (< kitâb), kalp (<kalb), levent (< levend). Kelimenin ünlüyle başlayan bir ek alması hâlinde sert ünsüzler yumuşayarak eski şekline döner: ihtiyâc > ihtiyaç > ihtiyacı; mektûb > mektup > mektuba, reng > renk > rengi gibi. Ad, sac, od, öd gibi kelimeler istisnadır. Kayasandık
TÜRKÇENİN SES ÖZELLİKLERİ 13. Türkçede f, h, j, v sesleri bulunmaz: Fal, film, filiz, fizik; hakikat, hamur, havlu, jeton, jüri, pijama, plaj; vicdan, vida gibi kelimeler alınmadır. Yabancı dillerden alınan kelimelerde görülen j sesi halk ağzında c olarak söylenir. Türkçe kelimelerdeki v sesi, ya b’den, ya g/ğ’dan değişmiştir ya da vur- örneğinde olduğu gibi türemiştir: öfke (<öbke), yufka (< yubka); dahi (< takı), han (< kan), hatun (< katun), hani (< kanı); ev (< eb), var- (< bar-), ver(< bir-) döv- (< döğ-) vur- (<ur-), ev (< eb). Kayasandık
TÜRKÇENİN SES ÖZELLİKLERİ 14. Hece ve kelime sonunda, aşağıdaki ünsüz çiftleri dışında ünsüz grupları bulunmaz: -lç, -lk, -lp, -lt : ölç; ilk, kalk; alp, kulp; alt, bunalt, salt. -nç, -nk, -nt : genç, gülünç, sevinç; denk; ant, kunt. -rç, -rk, -rp, -rs, -rt: sürç, burç; bark, görk, Türk; sarp, serp; sars, pars, ters; art, kurt, ört, yırt, yurt, yoğurt. -st : ast, üst. Kayasandık
TÜRKÇENİN SES ÖZELLİKLERİ Aşk, arş, çift, disk, felç, film, fötr, harf, lüks, misk, modernizm, popülizm, risk, şevk, tolerans. . . gibi kelimeler, Türkçenin bu ses özelliğine uymayan alınma kelimelerdendir. Arapçadan ve batı dillerinden alınan kelimelerden bu ses özelliğine uymayanlar, araya bir ünlü getirilmek suretiyle Türkçeye uydurulmuştur. Bunlara ünlüyle başlayan bir ek veya kelime gelirse türetilen bu ünlüler düşer: akıl (< akl) - aklı, fikir (<fikr) - fikre, ömür (<ömr) - ömrü, seyir (<seyr) - seyret-, şükür (< şükr) – şükret -; filim (< film) - filme, lüküs (< lüks) - lüksü. Kayasandık
TÜRKÇENİN SES ÖZELLİKLERİ 15. I ünlüsü Türkçeye özgüdür. Batı dillerinin pek çoğunda, Arapçada ve Farsçada ı yoktur: Çıkış, ılık, sıcak, yıldırım, yıldız gibi kelimeler Türkçedir. 16. Tabiat taklidi kelimeler için ses özellikleri açısından herhangi bir sınırlama yoktur. Bunlar hangi sesle başlarsa başlasın, içinde hangi ses bulunursa bulunsun Türkçe kabul edilir: dank, fıs, fingirti, fiskos, fokurtu, hışırtı, hoppala, horultu, lak, lıkır, melemek, miyavlamak, oh, öf, püfür, rap, şırıl, vıdı, vızır, zırıl, zonklamak. 17. Çocuk dili kelimelerinde de ses özellikleri aranmaz: baba, bibi, cici, dede, lala, kaka, nene, mama, meme. . . Kayasandık
TÜRKÇENİN SES ÖZELLİKLERİ Vilayet : 1. Ünlü uyumu yok. 2. v sesi var. Monitör : 1. Başta m sesi var. 2. Ünlü uyumu yok. 3. İlk heceden sonra ö sesi gelmiştir. Kayasandık
TÜRKÇENİN SES ÖZELLİKLERİ Heyecan: 1. h sesi var. 2. Ünlü uyumu yok. Dikkât : 1. Kelime kökünde ikiz ünsüz var. 2. Ünlü uyumu yok. 3. İnce a var. Müracaat : 1. Ünlü uyumu yok. 2. Başta m sesi var. 3. İki ünlü yana gelmiştir. Kayasandık
TÜRKÇENİN SES ÖZELLİKLERİ Faks : 1. f sesi var. 2. Kelime sonunda -ks ünsüz grubu var. Teşekkür : 1. Düzlük-yuvarlaklık uyumu yok. 2. İkiz ünsüz var. Transfer : 1. Ünlü uyumu yok. 2. Kelime başında iki ünsüz yanyana gelmiştir. 3. Kelime kökünde ikiden fazla ünsüz yana gelmiştir. 4. f sesi var. Kayasandık
TÜRKİYE TÜRKÇESİNDEKİ SES OLAYLARI Kelimelerde zamana ve sahaya bağlı olarak sürekli değişmelerin, gelişmelerin olması dilin canlılığının bir göstergesidir. Dil durağan değil, dinamik bir yapıya sahiptir. Dilin söz varlığını oluşturan kelimelerdeki sesler, heceleri ve kelimeleri oluştururken tarihî süreç içerisinde düşerler, yer değiştirirler, türerler, başka seslere benzerler. İşte bütün bunlar, ses olayları başlığı altında incelenir. Dilde ses olayları, çeşitli sebeplerden kaynaklanır. Kayasandık
Ses olaylarının sebepleri a) Dilin ses özellikleri: Türkçede kelime sonunda b, c, d, g sesleri olmadığı için Arapça kitâb kelimesi Türkçeye kitap şeklinde geçmiştir. Uzun ünlü olmadığı için de â ünlüsü kısalarak normal a’ya dönüşmüştür. b) Başka seslerin etkisi: Bazı sesler, yanlarındaki diğer seslere etki ederek onları kendilerine benzetirler, değiştirirler. Mesela, anbar kelimesindeki b sesi, yanındaki n’ye etki ederek onu, kendisi gibi dudak ünsüzü olan (m) yapmıştır. Böylece kelime, ambar şekline dönüşmüştür. Yaşıl kelimesinin yeşil’e dönüşmesinin sebebi, y ve ş seslerinin inceltici etkisidir. Kayasandık
Ses olaylarının sebepleri c) Vurgu: Türkçede orta hece vurgusu genellikle zayıf olduğu için bu hecedeki ünlüler bazen daralır bazen de düşerler: Tasarıla> tasarla, besileme> besleme, yalınız > yalnız vb. gibi. ç) Zayıf sesler: ğ, h, ı, l, n, r, y, z sesleri zayıf sesler olduğu için bazı ses olaylarına sebep olurlar: ağabey > âbi, hastahane > hastane, pek iyi > peki, bir daha> bi daha, soğan> soan, uğur> uur, ınanmak > inanmak. d) Söyleyiş güçlüğü ve kakofoni: Bazı seslerin yana gelmesi söyleyiş güçlüğüne veya kakofoniye sebep olur. büyükcek > büyücek, küçükçük > küçücük, ufakcık > ufacık. Ses olaylarının sebebini, dildeki en az emek yasasına bağlamak mümkündür. Kayasandık
SES OLAYLARI 1. Ses türemeleri a) Ünlü türemesi Genellikle alınma kelimelerde görülen bu ses olayına Türkçe kelimelerde de rastlamak mümkündür. Ünlü türemesi kelimenin başında, ortasında veya sonunda olabilir: station > istasyon, scala > iskele, limon > ilimon, Recep>İrecep; tren > tiren, kral > kıral, spor > sipor; akl > akıl, ömr > ömür; bircik > biricik, giderken > giderkene. Kayasandık
b) Ünsüz türemesi İki şekilde görülür. Birincisinde, ünlüyle biten kelimeye ünlüyle başlayan bir ek getirileceği zaman bu iki ünlü arasında yardımcı bir ünsüz ( y, n) türer: bilgi-y-e, Ali-y-i, sevdi - y - di; bu-n-u, şu-n-u, evi-n-e. İkincisi, -daha çok, ağızlarda- ünlüyle başlayan kelimelerin başında y, h ünsüzlerinin türemesi şeklinde görülür: avlu>havlu, ayva>hayva, elbet>helbet, ücra>hücra; ıldız>yıldız, ırak>yırak, inmek>yinmek. Kayasandık
2. Ünsüz ikizleşmesi Kelime içinde bir ünsüzün iki defa söylenerek ikizleşmesi olayıdır. Ağızlarda daha çok görülür: yeddi, sekkiz, dokkuz, eşşek; bilemedim> bilemmedim, sakız>sakkız. Ünsüz ikizleşmesi, ünsüz türemesinin özel bir türü olarak da değerlendirilebilir. Kayasandık
3. Ses düşmeleri Kelimedeki bir veya birkaç sesin, dilin ses özelliklerinden kaynaklanan sebeplerle düşmesi olayıdır. a) Ön ses düşmesi: ısı+cak > sıcak. b) Orta hece ünlüsünün düşmesi Orta hecenin vurgusuz olması sebebiyle, özellikle ğ, r, y, z zayıf ünsüzlerinin yanındaki ünlünün düşmesi olayıdır: ağızı > ağzı, boyunum> boynum, buradan > burdan, buyuruk > buyruk, dirilik > dirlik, gazete > gazte, kıvırım > kıvrım, oğulu > oğlu, satılık > satlık, yalınız > yalnız, yanılış > yanlış. Kayasandık
3. Ses düşmeleri c) Ünsüz düşmesi Seslerin birleşmesi sırasında söyleyiş güçlüğü veya zayıf sesler (g, h, n, l, r, y, z) sebebiyle bir ünsüzün düşmesi olayıdır: ufak+rak > ufarak; kağan > kaan, soğan > soan, soğuk > souk, uğur > uur; yapurgak > yaprak; çift > çif, bir daha> bi daha, geliyor > geliyo. ç) Hece düşmesi Peş peşe gelen ve sesleri birbirine benzeyen hecelerden birinin düşmesidir: alıyor (<ala yorır), başlayım (<başlayayım), budur (<bu durur), pazartesi (<pazar ertesi), söyleyim (<söyleyeyim). Kayasandık
3. Ses düşmeleri d) Tekleşme Aynı cinsten ve yana bulunan iki ünsüzden birinin dilin ses özelliğine uyarak düşmesidir: Edebiyyat > edebiyat, hammâl > hamal, kemmiyyet > kemiyet, medeniyyet >medeniyet. e) Ünlü birleşmesi İlki ünlüyle biten, ikincisi ünlüyle başlayan ve her zaman birlikte kullanılan birleşik kelimelerde, peşe gelen ünlülerin kaynaşarak bir ünlü hâline gelmesiyle ortaya çıkan ses olayıdır: bulamaç (<bulama+aş), cumartesi (<cuma+ertesi), Delorman (<Deli orman), kahvaltı (<kahve+altı), nasıl (<ne+asıl) niçin (<ne+için). Kayasandık
3. Ses düşmeleri f) Hece kaynaşması ğ, h, y zayıf ünsüzleri bazen iki ünlü arasında eriyerek kaybolur, kalan iki ünlü kaynaşarak tek ünlü olur. Dolayısıyla bir hece eksilmiş olur: âbi (< ağabey), ayol (< ay oğul), eczâne (< eczahane), eyvallah (< eyi vallah), pastane (< pastahane), peki (< pek iyi). Kayasandık
4. Yer değiştirme (göçüşme) Kelimedeki iki ünsüzün yer değiştirmesi şeklinde ortaya çıkan ve ağızlarda çok görülen bir ses olayıdır: gibi-bigi, cereyan-ceyran, çömlek-çölmek, ekşi-eşki, gömlek-gölmek, ileri-ireli, kibrit-kirbit, kirpi-kipri, kirpik-kiprik, köprü-körpü, lanet-nalet, memleketmelmeket, Meryem-Meyrem, ödünç-öndüç, öğrenmek-örğenmek, sarımsak-samırsak, toprak-torpak, yalvarmak-yavralmak, yüksekyüsgek. Bu örneklerde birinci şekiller doğru, ikinciler yanlıştır. Kayasandık
5. Benzeşme (asimilasyon) a) İlerleyici benzeşme Önceki ünsüzün, sonraki ünsüzü kendine benzettiği benzeşmedir: anlamak > annamak, bunlar> bunnar, karanlık > karannık, nişanlı > nişannı, samanlık > samannık, yazsınlar > yazsınnar. b) Gerileyici benzeşme Sonraki ünsüzün, önceki ünsüzü kendine benzetmesi olayıdır: aramazsan > aramassan, birlikte > billikte, gözsüz > gössüz, kalmazsa > kalmassa, tarla > talla, terli > telli, türlü> tüllü. c) Oluşum noktası benzeşmesi Kelime içinde yana bulunan ünsüzlerden birinin diğerini kendi oluşum noktasına çekmesi olayıdır: Anbar, onbaşı, çarşanba, penbe. Kayasandık
6. Ses değişmeleri a) Orta hece ünlüsünün değişmesi Orta hecenin vurgusuzluğu ve y sesinin zayıflığı sebebiyle orta hecedeki geniş ünlünün daralması olayıdır: başlıyor (<başla-yor), diyor (<de-yor), gülmüyor (<gülme-yor), yiyor (<ye -yor). Kayasandık
6. Ses değişmeleri b) Sedalılaşma (yumuşama) Kelime sonunda iki ünlü arasında kalan p, ç, t, k sedasız seslerinin sedalılaşarak b, c, d ve g’ye dönmesidir: çorap+ı > çorabı, genç+i > genci, kanat+ı > kanadı, konak+a > konağa. Anlamı değişecek kelimelerde yumuşama olmaz: atı, haçı, saça, suçu, otu. Kayasandık
6. Ses değişmeleri c) Aykırılaşma Birbirine benzeyen veya aynı olan iki ünsüzden birinin başkalaşmasıdır: ahçı (<aşçı); aktar (<attâr), muşamba (<muşamma). Bunların dışında da ses değişiklikleri vardır: inmek - enmek, demek – dimek, yemek - yimek (e - i); börek - bürek, büyük – böyük, güzel gözel (ö - ü); kuş - guş, koyun - goyun (k - g); parmak - barmak, pastırma - basdırma (p - b); ben - men, binmek - minmek, boncuk muncuk (b - m); ögmek - öğmek - övmek, dögmek - döğmek - dövmek, (g-v); kogmak-koğmak-kovmak (ğ-v); tag>dağ. Kayasandık
Uyarılar 1. Ses olaylarından sadece söyleyişte kalanlarla yazı diline geçenler arasındaki farklara dikkat ediniz: ombaşı - onbaşı, İstambul - İstanbul, gelcekler - gelecekler, barmak - parmak, bilmeyor - bilmiyor vb. 2. Ses özellikleri ve ses olaylarının kelimelerin yazımıyla doğrudan ilgili yönlerine bilhassa dikkat edilmelidir: trend - tirend, spor - sipor, uğur uur, biçki - biçgi, içki - işgi, gazete - gaste / gazte, memleket - melmeket, sütçü - südcü, işçi - içci, çift - çif, gibi örneklerde önce yazılanlar doğru, sonrakiler yanlıştır. 3. babası, altışar gibi örneklerdeki s, ş ünsüzleri koruyucu ünsüz (yardımcı ses) değildir. Kayasandık
TÜRKÇEDE HECE YAPISI VE HECE ÇEŞİTLERİ Hece, ses organlarının aynı doğrultudaki hareketiyle ve bir çırpıda çıkarılan ses veya sesler topluluğudur. Türkçede hecenin temelini oluşturan sesler ünlülerdir. Heceler de kelimelerin ses yapısını oluştururlar. Ünlüler tek başlarına hece özelliği gösterdikleri hâlde ünsüzler yanlarına ünlü almadan bir ses bütünlüğü, bir hece oluşturamazlar. Kayasandık
Türkçede hece çeşitleri Türkçe bir hecede en fazla dört ses bulunabilir. Türkçede heceyi oluşturan seslerin sayısına ve bu seslerin hecedeki yerine göre altı çeşit hece vardır: (Aşağıdaki kısaltmalarda Ü ünlü, sesli yerine; S ünsüz, sessiz yerine kullanılmıştır. ) 1. Bir ünlüden oluşan heceler ( Ü): e - rik, a-rı, u - yan. 2. Bir ünlü, bir ünsüzden oluşan heceler (Ü+S): el - ma, or – du 3. Bir ünlü, iki ünsüzden oluşan heceler (Ü+S+S): ilk, üst, art, 4. Bir ünsüz, bir ünlüden oluşan heceler (S+Ü): el - ma, ar - ka – daş 5. Bir ünsüz, bir ünlü, bir ünsüzden oluşan heceler (S+Ü+S): bil-dik, yal - nız - lık 6. Bir ünsüz, bir ünlü, iki ünsüzden oluşan heceler (S+Ü+S+S): Türk, kurt, sarp, se-vinç-ten. Bunlardan ilk üçü kelimenin sadece ilk hecesi olabilir. Diğerleri kelimenin başında, ortasında veya sonunda bulunabilir. Kayasandık
SÖZÜN ÖZÜ Harf, sesin yazıdaki işaretidir. Resmî alfabede dildeki seslerin hepsi gösterilmez. Ünsüzler, Türkçenin ses özelliklerine uygun olarak be, ce, de, fe, he, le, me, ne. . . biçiminde söylenmelidir. Q, x, w harfleri Türkçede olmadığı için Türkçe kelimelerde kullanılmamalıdır. Büyük ünlü uyumuna uymayan bir kelimenin küçük ünlü uyumuna uyması mümkün değildir. Türkçede bulunmayan seslerin kelimedeki yerine dikkat ediniz: “Türkçede m sesi bulunmaz. ” ifadesi yanlıştır. Türkçede m sesi vardır. Ancak, m sesi kelime başında bulunmaz. Kayasandık
SÖZÜN ÖZÜ Ses olaylarından yazıda gösterilmeyenlere özellikle dikkat edilmelidir: Yalınız > yalnız kelimesindeki orta hece ünlüsünün düşmesi yazıda gösterilir ama yanlız şeklindeki yer değiştirme hem söyleyiş hem yazı için yanlıştır. Ses olaylarından yazım ile ilgili olanlara özellikle dikkat edilmelidir: bekleyor > bekliyor, bunnar - bunlar, sınıfda - sınıfta, bi defa - bir defa, sekkiz – sekiz. Türkçenin hece yapısı ve hece çeşitleri iyi bilinmeli, kelimeler hecelerine yanlış yerlerden bölünmemelidir. Yanlış vurgunun anlamı değiştirebileceği unutulmamalıdır. Kayasandık
Aşağıdaki program adlarından hangisi Türkçedir? Alternatif, Siyaset Vitrini, Perde Arkası, Klipler, Talk Show, Turnike, Sporaktif, Rota, High Life, Politika Kulvarı, Elele Forum, Spor Turu, Meridyen, Magazin Forever, Spor Suare, Ekomagazin, Finans Hattı, Riziko, Telebulmaca, Elektrolig, Ekonomi Vizyon, Show, Klip saati, Diyalog, Haber Kritik, Melodili Dakikalar, Damlalar, Galeri, Frekans, Durum Kritik, Klinik, Stil, Platin, Maske, Mega Turnike, Günaydın Türkiye, Polikritik, Mozaik, Ambulans, Diyalog Platformu, Belgesel, Maraton, Eurocops, Müzik Mozaik, Klastext, Medyatör, Megaresponse, Mega Hafıza, Haber Yorum, Haber Hattı, Ateş Hattı, Sabah Keyfi, Nane Limon Kabuğu, Gece Gündüz Festival, Sözün Doğrusu, Kalite, Soru Cevap, Pasaport Özel, Otomagazin, Otoloji, Klas Magazin, Gün Ortası, Sinyal, Cafe Magazin, Metrekare, Rock Market, Editör, Telekritik, Spor Stüdyosu, Parametre, Ajans, Direksiyon, Futbolig, Müzik Koridoru, Yeni Gün, İn-net, Teknomarket, Televole, Panorama. Kayasandık
- Slides: 53