DINOZAVRLA RALM Dinozavrlar lat Dinosauria qd yunan dilindki

DINOZAVRLA RALƏMİ

Dinozavrlar (lat. Dinosauria, qəd. yunan dilindəki δεινός - "dəhşətli" və σαῦρος - "kələz") — Mezozoy erasında Yer kürəsində hakim olan və Trias dövrünün sonlarından başlayaraq (təxminən 230 min. il əvvəl) Təbaşir dövrünün sonunadək (təxminən 66 min. il əvvəl) 160 milyon il mövcud olmuş quruda yaşayan onurğalı heyvanların üstdəstəsidir. Təbaşir və Paleogen dövrlərinin sərhədində geoloji baxımdan qısa zaman kəsiyində heyvanların və bitkilərin genişmiqyaslı və kütləvi yox olması zamanı dinozavrların böyük əksəriyyəti məhv olmuşdur

� Daşlaşmış dinozavr qalıqları bütün qitələrdə aşkar olunmuşdur. Hazırda paleontoloqlara 2 şərti qrupa — ətyeyənlər və otyeyənlər — bölünən 500 -dən artıq cins və 1000 -dən artıq müxtəlif növ kələz məlumdur. � "Dinozavr" termini ingilis paleontoloqu Riçard Oven tərəfindən 1842 -ci ildə təklif edilmişdir. Dinozavrlar 160 milyon il ərzində bizim planetimizdə ən üstün canlılar idi. İndi bu nəhəng məxluqların bütün qalıqları sümüklərdir. Daşlaşmış qalıqlar göstərir ki, 65 milyon il əvvəl nəsə Yerin bütün ekosistemini məhv etdi və dinozavrlar bütün başqa növlərin təxminən 50%i ilə birlikdə qəfildən qırıldı. Bəs onların nəslinin kəsilməsinə nə səbəb oldu? Çox illər, bu sual fərziyyələrdə itib -batan sirr olmuşdur.

• Dinozavrların daşlaşmış qalığı: dinozavrlar niyə qırıldı? Yox olma hadisəsi : 1970 -ci illərdə bu fərziyyələr Kaliforniya Universitetinin Berkley komandanın sayəsində real elmi tədqiqata çevrildi Geoloq Walter Alvarez Italiyadaki Guppio dağlarındakı qaya laylarını araşdırırdı. Bu vaxt O Təbaşir və üçüncü dövr laylarının arasında ( bu qatların sərhəddi kt sərhəddi kimi də tanınır) bir qata çatdı. təbaşir qayası daşlaşmış qalıqlarla dolu amma üçüncü dövr qaysında heç nə yox idi. Bu qara -qəhvəyi K-T qatı dinozavrların məhv olduğu dövrdə formalaşmışdır.

�Alvarez bu laydan bir sıxma götürdü atası dahi fizik Luis Alvarezin analiz etməsi üçün. Onlar nüvə kimyaçısı Elen Michels və Frank Asaronun köməkliyiylə kəşf etdilər ki, o element iridiumun yüksək miqdarını özündə saxlyır. Bu element yer qabığının çox ndir elementidir, amma K-T sərhəddində iridiumun səviyyəsi əvvəlki tapıntılrdan 200 dəfə daha çox idi. bu qədər iridium haradan gəlmişdi? Başqa planetdən gələn komet və asteroidlər kimi o ərazilər iridiumla zəngin idi. Bu qat Alvarezin kamandasına asteroidin fərqli əlamətlərini göstərirdi. 1980 -ci ildə Luis Alvarez və onun oğlu asteroidlərin dinozavrların məhvinə səbəb olması fikrini irəli sürdülər.

� O vaxtan bəri geokimyaçılar iridium anomaliyalarını K-T sərhəddində dünyanın yüzlərlə ərazisində kəşf etdilər. Bu ərazilərdəki sərhəd qayaları meteorit əlamətlərini heç bir dəyişikliyə uğramadan özündə saxlayır. Bu aşınmış qayalar yüksək hərarət və partlayışın gücündən ərimiş, sınmış və deformasiyaya uğramış fiziki dəyişikliklərin başlama əlamətlərini göstərir. Bunlar gözlənilməz təzyiq altında formalaşır. indiki dünya səthində itmiş asteroid izləri vaxtilə nəhəng olub. Bəs asteroidlər hansı ərazilərə düşmüşdilər? Asteroidlərin qoyduğu izlər tədqiq etdilən ərazilər idi. Asteroidlər hansı ərazilərə düşmüşdü? 1990 -cı ildə Arizona universitetinin mütəxəsisi Alan Hildebrand Meksika Neft Şirkətinin prezidenti işləmiş geofizik Glen Penfieldlə əlaqə qurdu. Penfield onun potensial crater sahəsini kəşf etməsinə inandı. Meksika neft şirkətinin Yukatan yarmadasındakı qədim tədqiqat tarixinə baxarkən Penfield qayanın nəhəng batmış bir qövsünü gördü. sonra o 1960 -cı illərin region qravitasiya xəritəsində başqa bir qövs aşkar etdi. Bu qövs böyük dayirəylə formalaşmada ilk uyğun gələni idi. Dərin dairə Yukatan yarmadasının ucunda Puerto Chixulub kəndindin ətrafındaydı. Penfieldin tapdığı krater 100 mil enliyində idi. Penfield bilirdi ki. Meksika Neft Şirkəti 50 il əvvəl yukatan yarmadasının həmin ərazilərində neft axtarışları aparıb. Tədqiqat quyusu qazılarkən işçilər andezit adlanan qeyri-adi bir vulkanik qayaya çatdılar. Hildebrand və Penfield andezit nümunələrini yenidən tədqiq etdilər. Analizlər zamanı müəyyən olundu ki, qaya özündə çoxlu metamorfik minerallar saxlyır.

� Belə ki, 65 million il əvvəl Everest dağı boyda 2. 6 milyard tonluq asteroid səmadan saatda 40000 mil sürətlə yerə çırpıldı. Asteroid 100 milyon meqaton dinamit enerjiylə Meksika ərazisinə düşdü Yer titrədi , vulkanlar püskürdü , böyük küləkli qasırğalar yarandı. Atmosferdə ümumilikdə trilyon tonlarla çəkidə kütlə yığıldı. Ətrafı böyük ildırımlar bürüdü. Hər şey 300 mil ərazidə toqquşmanın təsirindən dərhal dağıldı, amma bu asteroid qlobal dəyişikliyə səbəb oldu. Toqquşma nəticəsində yaranan toz kütləsi atmosferə yayıldı. Asteroid çirkləndirən ərazilərə günəş işığı düşmürdü. Beləliklə yerdə aylarla qaranlıq hökm sürdü. Qida zənciri dağıldı və dinozavrın 165 milyon illik yerdəki həyatı sona çatdı. Yer kütləsi canlılarının 85% -i məhv oldu. Yalnız 15 % sağ qaldı. İridiumla zəngin lay dinozavrlarla məməlilərin yaşını müəyyən etməyə imkan verdi. Dinozavrların yox olması məməlilərin inkişafına səbəb oldu.

� Cənubi Afrikada 190 milyon il yaşı olan dinozavr yuvasının qalıqları tapılıb. Paleontoloqlar hər biri 34 yumurta qabıqlarından ibarət 10 yuva aşkar edib. Qalıqların uzunboğazlı dinozavrlar sinfinə aid olan Massospondilə məxsus olduğu müəyyənləşib. � Erkən Yura dövründə yaşayamış Massospondil ən qədim otyeyən dinozavr növlərindən sayılır. Adı yunan dilindən tərcümədə “massos” uzun “Spondilos” onurğa deməkdir. Qalıqlar adıçəkilən ölkənin “Qızıl Qapı dağları” adlı dövlət qoruğunda qayalıq ərazidə 25 metr məsafəni əhatə edir. Tədqiqatçı alimlər eyni növ dinozavrlara məxsus yuva qalıqlarının qruplar şəklində yerləşməsini ərazinin yumurta konoliyası olması ilə izah edib. Qayalıq üzərində aşkar edilmiş yuvada adıçəkilən dinozavrın sümükləri də tapılıb.

T-Rex � 1902'de ABD'nin Montana Eyaleti'nde dev bir iskeletin parçalarına rastlandı. Daha sonra aynı ülkede, Wyoming'de benzeri kalıntılar bulundu. Bu kemiklerden yola çıkanpaleontolog Henry Fairfield Osborn bu dev yaratığın ilk resmini çizdi ve adını Tyrannosaurus rex (T. rex olarak kısaltılır) koydu. Bunun nedeni, o zamana kadar yeryüzünde yaşadığı belirlenen en büyük etobur dinozor olmasıydı (Latince rex ("kral"). Arka ayakları oldukça büyük olmasına rağmen ön ayakları oldukça küçük ve vücudunun ön kısmındaydı. Arka ayaklarında üçü önde biri arkada olmak üzere dört parmak, ön ayaklarında iki ince parmak bulunuyordu. Ön ayakların tam olarak ne işe yaradığı bilinmiyor. Bu ayaklar ağzına yemek götüremeyeceği kadar kısaydı. Bazı uzmanlar ön ayaklarının tyrannosaurusun doğrulmasına yardımcı olduğunu söylemektedirler. [kaynak belirtilmeli] � bölümlerine konu olmuştur.

Karkarodontozavr � Karkarodontozavr Allozavr ilə qohum olan bir dinozavr növü idi, amma ondan 4 qat daha böyük idi. Dişlərinin hər birinin uzunluğu 16 sm idi və köpəkbalığı qədər iti idi(adını da bundan alıb. ) Kəllə sümüyünün ölçüsü isə 1 metrə çatırdı. Boyu 13 metr, kütləsi 7 ton idi. yetişkin bir Karkarodontozavr 500. 000 m 2 əraziyə ehtiyacı vardı. Və buna görə Karkarodontozavr arasında açıq davalar olurdu. Karkarodontozavrlar əsasən Uronazavrları (yunanca "Ördək burunlu kərtənkələ") ovlayırdılar. Həyatda qalmaları üçün gündə 60 kq ət yeməli idilər. 2008 -ci ildə aparılan analizdə onların ovlarına qarşı əsas üstünlükləri olan quşlara bənzər hava kisələrinə malik olduqları ortaya çıxdıKarkarodontozavrların zəif tərəfləri də vardı. Kəllə sümükləri çox zəif idi. Buna görə onlar çırpınan qurbanlarından bərk yapışmırdılar. Dişləri iti olsa da, çox incə idi və sümükləri qıra bilməzdi.

ALLOZAVR � "Allosaurus = fərqli kərtənkələ". Ön ayaqları qısa ve üç barmaqlıydı. Pənçələri 15 cm-ə qədərdi. Güclü çənəsi, kəskin dişləri və pənçələri ən büyük silahlarıydı. Bu növ heyvanlar 9 -12 m və 2 -4, 5 ton ağırlığında idilər.

ARGENTINAZAVR � Argentinosaurus ("Argentina kərtənkələsi" ), İndiyə qədər yaşamış ən iri heyvan və otyeyən dinozavrdır. � Güney Amerika qitəsinin adalarında orta Cretaceous dönemində təxminən 100 milyon ıl əvvəl yaşamıştı.

SON • Hazırlayan: Ülvi Sənani