Dikkat Eksiklii ve Hiperaktivite Bozukluu olan zel Yetenekliler
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu olan Özel Yetenekliler Doç. Dr. Feyzullah ŞAHİN Düzce Üniversitesi Eğitim Fakültesi Özel Eğitim Bölümü Özel Yeteneklilerin Eğitimi ABD
Bu çalışma kapsamında • Özel yetenek nedir? • DEHB nedir? – Tipleri – Nedenleri – Yaygınlığı • DEHB’li olan özel yetenekliler • Tanılama • Müdahale
• Ailelerin Beklentisi…. 3
Ressam…
Çalışkan…
Müzisyen…
Lider…
Sporcu…
Özetle; …
Gerçekler…
Gerçekler…
Özel yetenek nedir? • Akranlarından – – Uzun süreli dikkat, Keskin gözlem, merak duygusu ve çok soru sorma, Bilginin çeşitliliğini anımsama, Karmaşık kavram ve ilişkileri anlama ve soyut düşünme yeteneği, – İlgi alanlarının yoğun, çeşitli ve değişken olması. – …. . • Vb. bilişsel yönleri ile farklı olan bir grup. • Bir grup olarak kendi içlerinde de farklılıkları mevcut. Zeka düzeyi arttıkça, kendi içlerindeki farklılıklar da artmaktadır.
DEHB • DEHB’li çocukların temel ayırt edici üç özelliği: – Dikkatini sürdürmede problem yaşama, – Gelişimsel düzeye uygun olmayan aşırı hareketlilik, – Yoğun dürtüsellik. • DSM-V’e göre tanı konulabilmesi için dikkat, aşırı hareketlilik ve dürtüsellikle ilgili belirtilerin en az altısı en az altı ay boyunca sergilenmesi gerekmektedir. • On yedi yaş ve üstü bireylerde ise en az beş belirti sergilenmesi ve belirtilerin 12 yaşından öncede gözleniyor olması gerekir.
• Dikkat ölçütleri: – Sıklıkla ayrıntılara dikkat etmemek, etkinliklerde dikkatsizliğe bağlı sık hatalar yapma, – Etkinlik ya da oyunlarda dikkatini sürdürmede güçlük yaşamak, – Yüz yüze iletişimde dinlemiyor gibi görünmek, – Yönerge izlemede zorlanma, ödev ve sorumlulukları tamamlamada sorunlar yaşamak, – İşlerini organize olarak sürdürmede güçlük çekmek, – Zihinsel çaba gerektiren işlerden kaçınmak, – Yapacağı iş ve etkinliklerde kendisine lazım nesneleri kaybetmek, – Dış uyaranlardan kolayca etkilenmek, – Günlük etkinliklerde sıklıkla unutkan olmak.
• Aşırı hareketlilik ve dürtüsellik ölçütleri: – Çoğu kez huzursuzlanmak, el ve ayakları çok sık oynatmak, oturduğu yerde duramamak, – Oturması gereken yerde oturmamak, ayağa kalkıp gezinmek, – Uygunsuz ortamlarda ortalıkta koşuşturmak, tırmanmak, atlamak, zıplamak – Dinlendirici (boş zaman) etkinliklerinde sessizce oturmak, etkinliklere katılmamak, – Sürekli hareket halinde olma ve normale göre çok fazla konuşmak, – Karşı taraftakinin konuşması bitmeden konuşmaya başlamak, sorular tamamlanmadan yanıt vermek, – Sırasını bekleyememek, izinsiz olarak başkalarının etkinliklerine müdahale etmek (APA, 2013).
Tipleri • Dikkat eksikliği • Hiperaktivite ve dürtüsellik • Karma tip
DEHB nedenleri • Tek bir nedene bağlı değil genetik ve çevresel etmenlere bağlı olarak ortaya çıkıyor. – Kalıtım çalışmaları sonucu, dikkat ile ilgili kalıtım %9875 aralığında, – Aşırı hareketlilik - dürtüselliğin kalıtılabilirliğinin (%69), dikkat eksikliğinin kalıtılabilirliğinden (%39) daha yüksek, – Segresyon analizine dayalı araştırmalarda, DEHB’i genetik olarak taşıyanlarda bozuk genin dominant olarak ortaya çıkma oranı %40 iken, genetik yatkınlığı olmayanlarda %2 düzeyinde. – Ebeveyn verilerine dayalı analizlerde, ebeveynlerdeki bozukluğun çocuklarda riski yaklaşık 8 kat artırdığı, kardeşlerde ise bu oranın 3 kat yüksek olduğu
– DEHB'si olan erkek çocukların beyin omurilik sıvılarında dopamin metabolitlerinin konsantrasyonu arttığı ortaya çıkmıştır. – DEHB’li bireylerin beyin görüntüleri incelendiğinde, dikkat ile ilgili alanı olan frontal lobun da DEHB’li olmayan bireylerden daha küçük, – Frontal lobdaki biyolojik kökenli bulgular, sözel akıcılık ve bozucu etkiye direncin ölçümünün (Stroop etkisi) yapıldığı test sonuçlarını olumsuz etkiliyor. – Beyin gelişiminin olumsuz etkisi, sosyal uyumsal davranışlarına da yansımaktadır. Akranlarına göre ortalama olarak iki yıl geriden takip etmektedir.
• Özetle; kalıtılabilirliğinin oldukça yüksek, biyolojik temelleri olan ve çevresel etmenlerden etkilenen bir ruh sağlığı problemidir (bozukluktur).
DEHB yaygınlığı • DEHB, çocuklukta başlayıp yetişkinlikte devam etmektedir. • Yaşam döngüsünde bireye farklı düzeylerde etkisi vardır. Bu kayıplar en fazla ergenlik döneminde ortaya çıkmaktadır. • Tıbbi bir tedavi alıp almamasından bağımsız olarak aşırı hareketlilik ve dürtüsellik ilerleyen yaşla azalmaktadır. • Dikkat eksikliği belirtilerinde ise belirgin bir gerileme ortaya çıkmamaktadır. • Dünya çapında yaygınlığı çocuklarda %5 -12, yetişkinlerde ise %4. 40 düzeyindedir (APA, 2013). Ülkemizde yaygınlık oranı ise %13. 80.
• Cinsiyete özgü farklılıklar vardır. • Erkeklerde kızlara oranla iki fazla ortaya çıkmaktadır (APA, 2013). • Türkiye’de DEHB tanısının alt tiplerinin yaygınlığına ilişkin 2004 yılında yapılan bir çalışmada, kız çocuklarında dikkat eksikliği alt tipi %40. 6, erkek çocuklarında ise %32. 6 olarak saptanmıştır. • Erkeklerde aşırı hareketlilik/dürtüsellik %67. 4 ve birleşik alt tipi %65. 6’dır. • Bu oran kızlarda ise sırası ile %59. 4 ve %34. 4 (Erşan ve ark. , 2004)
• Önemli: Dikkat eksikliğinin daha çok içe dönük belirtiler verdiği göz önünde bulundurulduğunda, kız çocuklarının erkeklere göre tanılamamama riskinin daha yüksektir. • DEHB’i olan erkekler, kız çocuklarına göre sosyal problemler ve akademik zorlukları daha fazla yaşamaktadırlar. • DEHB’i olan kızlar ise erkeklere göre daha çok arkadaş ilişkilerinde problemler yaşamaktadırlar.
DEHB’li Olan Özel Yetenekliler • DEHB ve ÖY ortak özellikleri: – Huzursuzluk ve dikkatsizlik, – Görev dışı davranışlara yönelme, – Yüksek fiziksel enerji sahip olma, – Otoriteyi sorgulama ve karşı çıkma davranışı • Dolayısıyla karıştırılıyor. DEHB’mi? ÖY’mi, yoksa DEHB’li ÖY’mi?
Bir araştırma sonucu (Zentall, Moon, Hall ve Grskovic, 2001) • DEHB, ve DEHB-ÖY (? ) İlgide sürekliliği sağlayamama, görevleri tamamlamama, çalışmalara en az düzeyde katılım sağlama, yazma görevlerini ve ev ödevlerini veya günlük rutinlerini tamamlamama, etkinlikleri organize olarak sürdürme ve sözel yönergeleri hatırlama, takip etme ve yönergeye göre hareket etme. Organizasyon becerileri ise zihinsel veya nesnel uyaran sayısı arttıkça düşmektedir kakak • Ancak, DEHB-ÖY’lilerin bu becerileri, DEHB’lilere kıyasla zaman içinde daha hızlı biçimde istendik yönde gelişmektedir. • Ailenin hatalı davranışları (aşırı kontrollü)da ÖY öğrencilerde bu sorunları doğurabilmektedir.
• Sınıf içi performansları: – Etkinlikler uzun ve belirli bir süre içinde tamamlama koşulu olduğunda her üç grupta çalışmaları tamamlamakta sorun yaşamaktadır. – Yazma becerileri yaşıtlarına benzer düzeyde. Fakat, yazma eyleminden hoşlanmıyorlar ve zorunlu haller dışında yazmak istemiyorlar. – Bir yazıyı planlama, yazma ve düzeltme becerilerinde ÖY’lilerin performansı, diğer ikisinde daha iyi durumdadır. – DEHB’li olan öğrencinin görsel-motor becerilerindeki sınırlılıklara bağlı olarak yazma performansı daha kötü durumda.
• Okuma becerileri: – DEHB ve DEHB-ÖY’liler özellikle okuma eylemine başlamada sorunlar yaşıyorlar. – DEHB’lilerin okuma becerileri diğer ikisinden seslendirme, okuma hızı ve okunan kelimenin anlaşılırlığı boyutu ile daha geriden takip etmektedir. • Matematik becerileri: – ÖY’lilerin lehine ciddi bir performans farkı var. matematikten zevk alıyor, vakit ayırıyor. – Diğer ikisi; matematik etkinliklerini problem çok uzun değilse, çok kolaysa, tek bir yönteme dayalı çözümler içeriyorsa ve rutin problem durumlarından oluşuyorsa tercih ediyorlar. Hafıza becerilerine (Çarpım tablosu? ) dayalı işlemlerde sık hata yapıyorlar
• DEHB’liler diğer iki grupla kıyasla: – Fen bilgisine ilişkin görevlerde sırasını bekleme, çalışmayı bağımsız olarak sürdürme, metni okuyarak anlama, – Beden eğitimi dersinde, etkinlikleri organize olarak sürdürme, – Resim dersinde, bir resmi çizmek için tasarlama, çizme ve boyamaya ilişkin becerilerde, – daha geriden takip etmektedir ve görevleri tamamlamakta güçlükler yaşamaktadırlar.
• Her üç grubun güçlü ve ortak yönü yaratıcı etkinliklerdir (Mizah, yaratıcı oyunlar oluşturma, hayali açıklamalar, yenilikçi fikir ve yöntemlerin kullanılması). • Bu tip etkinliklerde öğrencilerin performansları benzer düzeyde. • Bilgisayara dayalı etkinliklere her üç grupta hevesli olarak katılmaktadır. • Öğrenmede DEHB ve DEHB-ÖY tanısı alan öğrenciler grup çalışmalarını tercih ederken ÖY grubu bireysel çalışmaları tercih etmektedir. • NOT: İlginç bir şekilde DEHB’lilerin yaratıcılık düzeyi (ilaç kullanmadıkları zamanlarda) normal bireylerden daha yüksek!!
• Sosyo-duygusal riskler – DEHB-ÖY’li öğrenciler ÖY’liler ile karşılaştırıldığında duygu durum bozuklukları (mood disorders) ve anksiyete daha yüksek düzeyde ortaya çıkmaktadır. – DEHB-ÖY’lilerin, davranışsal problem sergileme düzeyi ÖY’lilere kıyasla daha yüksektir. – DEHB-ÖY’liler DEHB’lilere kıyasla da anti-sosyal kişilik bozukluğu ve buna bağlı olarak artan madde ve alkol kullanımı oranı daha düşük düzeydedir.
Tanılama • DEHB ve ÖY tanılamasında aile ve öğretmen görüşleri, gelişim hikayesi, uzman görüşü, nöropsikolojik ve zeka testi sonuçları, beyin görüntüleme ve laboratuvar sonuçları… bir çok araç kullanılabilir. • Tanılanların üçte ikisinde DEHB’e eşlik eden başka bir bozukluk – – %30 -50’sinde davranım bozukluğu, %20 -25’inde anksiyete bozukluğu, %15 -20’sinde duygu durum bozukluğu, %10 -25’inde öğrenme güçlüğü de saptanmıştır.
• Zeka testlerinde gerçek puanla ölçülen puan farklılaşabiliyor. • Bazen bu farklılık 2 SS kadar çıkabilmektedir. • ASIS normlarına göre -1 SS daha düşük.
• Tanılamadan kaynaklı hatalar sonucu: – Özel yetenekli olarak tanılanan bireyin güçlü yönlerinin DEHB’ye ilişkin yetersizliklerini maskelemiş olması, bundan dolayı da bireyin sadece özel yetenek tanısı alması. – DEHB olarak tanılanan bireyin yetersizliğinin özel yetenekliliğini maskelemesi, bireyin değerlendirmede gerçek performansının ölçülememiş olması, bundan dolayı da bireyin sadece DEHB tanısı alması, – Bireyin özel yeteneğinin DEHB’den kaynaklı yetersizliğini maskelemesi, okulda normal aralıkta bir performans sergilemesi, bireyin hiçbir tanı almaması
Müdahale yaklaşımı • DEHB-ÖY öğrencilerin güçlü yönlerine odaklanılmalıdır. • Aile ve öğretmenlere bilgilendirici seminerler – Makul beklenti oluşturabilmek – Çocuğun doğasına uygun eğitim hizmetleri sunmak için önemli. • BEP, etkili yaklaşımlardan birisi. – Güçlü olduğu ve zayıf olduğu yönler birlikte dengeli biçimde dikkate alınmalıdır. – Toplam hedef sayısı 8’i geçmemelidir.
• Detaylı bilgi için: Doç. Dr. Feyzullah ŞAHİN feyzullahsahin@duzce. edu. tr
- Slides: 39