Denksporen voor een meer rechtvaardige woningfiscaliteit Design Charles

Denksporen voor een meer rechtvaardige woningfiscaliteit Design Charles & Ray Eames - Hang it all © Vitra � Toelichting bij het onderzoeksrapport 26 april 2018 Sien Winters m. m. v. Katleen Van den Broeck

“While national wealth has substantially increased public wealth is now negative or close to zero in rich countries. Arguable this limits the ability of governments to tacle inequality; certainly, it has important implications for wealth inequality among individuals” (World Inequality Report 2018) 2

Inhoud 1. Verdeling inkomen en vermogen a) Hoe ongelijk zijn inkomen en vermogen verdeeld? b) Wat is een rechtvaardige verdeling van inkomen en vermogen? 2. Wat is een rechtvaardige fiscaliteit? a) Wat is rechtvaardige fiscaliteit? b) Is de woningfiscaliteit rechtvaardig? 3. Denksporen voor een meer rechtvaardige woningfiscaliteit 3

1. Verdeling inkomen en vermogen 4

1. a. Hoe ongelijk zijn inkomen en vermogen verdeeld? Mediaan bruto jaarinkomen en mediaan netto vermogen naar inkomensquintiel, -deciel, in 1 000 euro, België, 2014 15 x 8 x Bron: HFCS Wave 2, Table A 3 & Table I 1 5

1. a. Hoe ongelijk zijn inkomen en vermogen verdeeld? Verdeling van bruto jaarinkomen (links) en netto vermogen (rechts), in 1. 000 euro, België, 2014 120 800 6 x 318 x 700 100 600 80 500 60 400 300 40 20 100 0 p 10 p 20 p 30 p 40 p 50 p 60 p 70 p 80 0 p 90 Bron: HFCS Wave 2, Table I 3 & Table J 3 6 p 10 p 20 p 30 p 40 p 50 p 60 p 70 p 80 p 90

1. a. Hoe ongelijk zijn inkomen en vermogen verdeeld? Waarde van financieel vermogen en vastgoed over de inkomensquintielen*, in 1. 000 euro, België, 2014 *: enkel voor wie deze vorm van vermogen heeft Bron: HFCS Wave 2, Table A 3 & Table I 1 7

1. a. Hoe ongelijk zijn inkomen en vermogen verdeeld? Samenstelling en verdeling van het nettovermogen, gemiddelde waarde van activa en passiva in 1 000 euro’s, naar vermogensquintiel Bron: Du Caju (2016), figuur op basis van HFCS 2010 en 2014 8

1. a. Hoe ongelijk zijn inkomen en vermogen verdeeld? Aandeel huishoudens met eigendomswoning naar equivalente inkomensquintielen, voor huishoudens met referentiepersoon op actieve leeftijd, in %; Vlaams Gewest, 2013 Bron: Heylen (2015, op basis van Pannecoucke et al. (2001), Socio-economisch Panel (SEP) ’ 76, ’ 85 en ’ 97; Woonsurvey 2005; Grote Woononderzoek 2013: 9

1. b. Wat is een rechtvaardige verdeling van inkomen/vermogen? Dit is een kwestie van maatschappelijke keuzes! Elementen in het debat: - Ongelijkheid mag resultaat zijn van verschil in inspanningen - Maar niet van verschil in kansen (talent, inkomen en vermogen van ouders…) - En ook niet van schaarste of van macht (toplonen CEO’s) - Een zekere vorm van ongelijkheid in vermogen is aanvaardbaar: - Vrije keuze tussen besteding nu – toekomst - Vrije keuze tussen besteding zelf – anderen - Als grondrechten gerealiseerd zijn 10

1. b. Wat is een rechtvaardige verdeling van inkomen/vermogen? Maar het gaat over meer dan enkel een maatschappelijke keuze! Te grote ongelijkheid…. - is een risico voor de democratie, omdat kleine groep (superrijken) politieke besluitvorming naar hun hand zetten (Piketty): remt economische groei (OESO, IMF): - door onderinvestering in opleiding lage inkomens - omwille van risico op sociale onrust Bepaald niveau van herverdeling van inkomen en vermogen nodig Maar hoeveel? Normatief, afhankelijk van ideologie En hoe? Kan via belastingen, sociale zekerheid, premies, wetgeving … 11

2. Rechtvaardige fiscaliteit 12

2. a. Wat is een rechtvaardige belasting? Horizontale rechtvaardigheid: Gelijke belasting in gelijke situaties Verticale rechtvaardigheid: Draagkracht: Sterke schouders dragen meer lasten Echter: belasting dient nog twee andere doelen: - de gewenste overheidsinkomsten voorzien met minimum aan welvaartsverlies ‘efficiëntie’ - Gedrag beïnvloeden ‘effectiviteit’ Steeds afweging nodig van rechtvaardigheid t. o. v. andere doelen Andere aandachtspunten: - Niet alle instrumenten moeten herverdelen; belastingsysteem moet als geheel bekeken worden (Mirrlees) aanbevelingen mogen niet geïsoleerd gezien worden - Onderzoek gebaseerd op bestaande data en literatuur te lezen als eerste toetsing aan principes, niet als een grondige evaluatie 13

2. b. Is de woningfiscaliteit rechtvaardig? Redenering 1°Voldoet de woonfiscaliteit aan horizontale en verticale rechtvaardigheid? 2° Zo neen, Wat zijn daarvoor de redenen? (efficiëntie? effectiviteit? ) Zijn deze redenen voldoende gegrond? 3° Indien onvoldoende gegronde reden opgenomen in de denksporen Indien onduidelijk geen uitspraak Enkele voorbeelden … 14

2. b Is de woonfiscaliteit rechtvaardig? PERSONENBELASTING – Horizontale rechtvaardigheid 1) Vermogen minder en anders belast dan arbeid - Hoe? - Gemiddeld tarief vermogen < arbeid - Vermogen: vlak tarief arbeid: progressief tarief - Theoretisch moeilijke discussie of en aan welke tarieven vermogen moet worden belast - Maar algemeen consensus verdere verschuiving van belasting op arbeid naar belasting op vermogen (EC, OESO, IMF…) - Piketty: ook vermogen progressief belasten (Piketty) 15

2. b Is de woonfiscaliteit rechtvaardig? PERSONENBELASTING – Horizontale rechtvaardigheid 2) Onroerend vermogen anders belast dan roerend vermogen - - Globaal lijkt eigen woningbezit voordeliger behandeld dan andere vormen van vermogen Reden: - Gedrag beïnvloeden, nl. eigen woningbezit aanmoedigen (sociale rust, veilig sparen, goede huisvader, betrokkenheid op buurt …) - Pensioenargument: woning als aanvulling op pensioen - woning is veilige spaarvorm - zal minder snel liquide worden gemaakt dan andere spaarvormen - vermogen onder vorm van woning minder ongelijk verdeeld dan andere spaarvormen Echter: - Kan ten koste zijn van meer productieve investeringen in economie - W. b. pensioenargument: dit ‘aanvullend pensioen’ is zeer ongelijk verdeeld 16

2. b Is de woonfiscaliteit rechtvaardig? PERSONENBELASTING – Horizontale rechtvaardigheid 3) Eigendomswoning minder belast dan huurwoning - Hoe? - Eigendomswoning vrijgesteld in personenbelasting, huurwoning niet - Vlaamse Woonbonus > lange termijnsparen - Reden: idem - Echter: - Effect op gedrag beperkt: fiscaal voordeel heeft nauwelijks effect op betaalbaarheid wegens kapitalisatie - Volgens literatuur: geen effect eigen woningbezit (mogelijk zelfs negatief) - Aanleiding tot onderinvestering in huur - En indicaties voor negatieve effecten (o. a. remt arbeidsmobiliteit) - Fiscale voordelen averechts herverdelend - Mogelijke conclusie: meer neutrale behandeling, dwz - Ook eigen woning belasten - Meer gelijkheid in fisale voordelen eigen woning en huurwoning - Zelfde belastingbasis voor alle woningen (marktwaarde, zie onroerende voorheffing) 17

2. b. Is de woningfiscaliteit rechtvaardig? PERSONENBELASTING – Horizontale rechtvaardigheid 4) Ongelijke behandeling als gevolg van verouderd KI - - Reden: KI geen duidelijke relatie met waarde van de woning Reden waarom hier niets aan gebeurt: - Geen inhoudelijke argumenten - Hoge kost van herschatting - Politieke gevoeligheid Conclusie: efficiënte methode uitwerken voor herschatting Maar opgelet dat dit niet tot nog meer ongelijke behandeling huur en eigendom leidt Verhoging belastbare basis kan gepaard gaan met lagere tarieven Speelt ook in onroerende voorheffing ‘Re. Tax’ (SBO-onderzoek 2018 -2021) 18

2. b Is de woonfiscaliteit rechtvaardig? PERSONENBELASTING – Horizontale rechtvaardigheid 5) Andere: - Hoe? Belastingvermindering voor bv - vernieuwing van tegen een redelijke huurprijs in huur gegeven woning (via SVK)* - dakisolatie - Reden: gedragssturing - Conclusie: effectiviteit te beoordelen *: is ook verticale rechtvaardigheid (wegens sociale verhuring – doelgroepgebonden) 19

2. b. Is de woningfiscaliteit rechtvaardig? PERSONENBELASTING – Verticale rechtvaardigheid Hoe wordt verticaal herverdeeld? Heffing: - Progressieve tarieven - Vrijstellingen (bv eigen woning vrijgesteld) Voordelen: - Belastingaftrekken en –verminderingen - Forfaitaire bedragen en plafonneringen (cfr woonbonus Vlaanderen) - Belastingkrediet (cfr wooncheque Wallonië) Waarom? Herverdelen (progressieve tarieven en vrijstellingen aan de onderkant) In het bijzonder: bezit van meerdere woningen hoger belasten dan bezit van enige eigendomswoning Voordeel niet laten toenemen met inkomen (plafonds en forfaits) Of zelfs voordeel laten stijgen met inkomen (wooncheque Wallonië) Echter: ongelijke verticale verdeling is ook gevolg van ongelijke toegang Progressieve voordelen hebben mogelijk kapitalisatie-effect 20

2. b Is de woningfiscaliteit rechtvaardig? Woonsubsidies voor eigenaar-bewoners, totaalbedrag naar equivalente inkomensquintielen (%), naar type subsidie, Vlaanderen, 2013 100 90 80 70 60 % 50 40 30 20 10 0 Sociale lening VMSW Sociale lening VW Renovatiepremie Verbeteringspremie. Aanpassingspremie Hypotheekaftrek 1 2 3 4 RR verlaging BTW verlaging 5 Bron: Heylen (2016), op basis van Grote Woononderzoek 2013, VMSW, Vlaams Woningfonds, Agentschap Wonen-Vlaanderen (gaat over bewoners die in de periode 2002 -2013 eiegnaar warden) 21 OV vermindering

2. b Is de woonfiscaliteit rechtvaardig? MEERWAARDEBELASTING – Verticale rechtvaardigheid - - Hoe? Heffen van belasting op waardestijging van woningen en gronden (bestaat nu enkel voor huurwoningen en gronden, bij relatief snelle verkoop) Reden: - ongelijkheid in vermogen verminderen - Begunstigde mee laten betalen voor meerwaarden als gevolg van beleid of overheidsinvesteringen (bv aanleg station, bestemmingswijziging, wijziging vergunningsvoorwaarden) Echter: - Indien actuele marktwaarde als belastingbasis, dan heeft wijziging van de waarde al gevolgen in personenbelasting 2 keer belasten? - Risico voor arme eigenaars om belastingen niet meer te kunnen betalen 22

2. b. Is de woningfiscaliteit rechtvaardig? VERKOOPRECHTEN – Verticale rechtvaardigheid Voorbeeld: ‘Klein beschrijf’ (Vlaams Gewest) - Hoe wordt herverdeeld? Woningen met KI<745 euro belast aan 5% i. p. v. 10% - Reden: ‘bescheiden’ woningen minder zwaar belasten - Echter: - mogelijk kapitalisatie-effect (prijsstijging) voor bescheiden woningen - Wie ‘bescheiden’ woning koopt, heeft niet noodzakelijk nood aan financiële steun - KI is slechte maatstaf voor waarde - Hervorming vanaf 1 juni 2018: KI niet langer bepalend 23

2. b Is de woonfiscaliteit rechtvaardig? ONROERENDE VOORHEFFING – Horizontale rechtvaardigheid Ongelijke behandeling als gevolg van verminderingen en vrijstellingen - Hoe? - Vermindering energiezuinige nieuwbouw (Vlaanderen) - Renovatie in geval van leegstand / verkrotting (Vlaanderen) - Vrijstelling in huur/beheer gegeven aan vastgoedbeheerder (Wal) - Verhoogde vermindering bescheiden nieuwbouw - Reden: gedragssturing - Effectiviteit: te evalueren 24

2. b Is de woonfiscaliteit rechtvaardig? BTW– Horizontale rechtvaardigheid Ongelijke behandeling als gevolg van verlaagd tarief - Hoe? Verlaagd tarief voor - Renovaties aan woningen van min. 10 jaar oud - Sloop en vervanging in steden - Huisvesting in kader van sociaal beleid - Reden: gedragssturing - Renovatie aanmoedigen - Vernieuwing woningvoorraad en verdichting in steden aanmoedigen - Sociale woningbouw aanmoedigen, ook in private sector (nieuwe maatregel? ) - Conclusie: effectiviteit te beoordelen 25

2. b Is de woonfiscaliteit rechtvaardig? BTW– Verticale rechtvaardigheid Herverdeling via verlaagd tarief - Hoe? Verlaagd tarief voor sociale woningen - Reden: kost van sociale woningbouw verlagen en zo woonuitgaven van sociale huurders drukken - Conclusie: te bekijken binnen de gehele financiering sociale huisvesting 26

2. b Is de woonfiscaliteit rechtvaardig? SCHENKBELASTING – Horizontale rechtvaardigheid Ongelijke behandeling als gevolg van verlaagde tarieven - Hoe? Verlaagde tarieven - Energetische renovatie < 5 jaar - Verhuur voor min. 9 jaar - Bouwgrond - Reden: gedragssturing - Energetische renovaties stimuleren - Woningen in huurmarkt houden - Schenking bouwgrond aanmoedigen - Echter: - Zijn er geen beter geschikte instrumenten om private huur / renovatie te stimuleren? - Gedragssturing in omgekeerde richting van wat andere fiscale instrumenten beogen - Moet schenking bouwgrond gestimuleerd worden? - Conclusie: effectiviteit te beoordelen 27

2. b Is de woonfiscaliteit rechtvaardig? ERFBELASTING – Verticale rechtvaardigheid Ongelijke behandeling als gevolg van verschillende tarieven naar gelang grootte van schenking - Hoe? Tarieven tussen 3% en 65% - Reden: belasting naar draagkracht, afremmen overdracht vermogensongelijkheid over generaties - Echter: moet erven niet nog meer progressief worden belast om vermogensongelijkheid af te remmen? - Conclusie: idem schenkbelasting 28

3. Denksporen voor een meer rechtvaardige woningfiscaliteit 29

“Tackling global income and wealth inequality requires important shifts in national and global tax policies. ” (World Inequality Report 2018) 30

1. Woningbezit moet mee aan bod komen in de discussie over de taks shift • • • Waarom? – Toenemende vermogensongelijkheid vermogen herverdelen – Belasting op woningbezit heeft voordelen t. o. v. belasten financieel vermogen: • Brede belastingbasis • Minder gedragsreacties • Minder invloed op economische groei Echter: – Woningbezit is voornaamste vorm van vermogen van middenklasse – Financieel vermogen is geconcentreerd bij rijken Aanbeveling: – Discussie over belasting op woningbezit nodig – Maar opgelet dat dit niet leidt tot herverdeling van middenklasse naar rijken 31

2. Een meer neutrale behandeling van huur en eigendom is aangewezen • • Waarom? – Nu veel meer voordelen voor eigenaars dan voor huurders – De argumenten voor dergelijk beleid zijn wankel: • pensioenargument maar wie geen eigenaar kan worden, geniet van deze vorm van pensioen • Eigenaar is geen betere bewoner • Leidt tot minder mobiliteit op woningmarkt • En tot minder mobiliteit op arbeidsmarkt • Effect op betaalbaarheid onduidelijk • Effect op eigendomsverwerving vermoedelijk zelfs negatief (AER) • Negatieve effecten op huurmarkt Denkspoor: – Eigen woning opnieuw belasten in personenbelasting (zoals <2005) – Fiscale voordelen huur en eigendom meer gelijk maken 32

3. Diverse verminderingen, vrijstellingen en tariefverlagingen voor eigen woningbezit moeten kritisch beoordeeld worden • Waarom? – Deze voordelen komen vooral bij midden en hogere inkomens terecht (zie figuur) – Twijfels bij de effectiviteit – Risico’s op overmatige schulden bij huishoudens • Aanbevelingen: – Voordelen afschaffen (en minderuitgaven elders aanwenden) – Sleutelen aan modaliteiten, bv. • Wooncheque Wallonië • Progressieve tarieven (met ook hier risico op kapitalisatie) 33

4. Tweede verblijven mogen anders belast worden dan huurwoningen • Waarom? Er zijn voldoende redenen om hier de horizontale gelijkheid niet te laten primeren: – Tweede verblijven dragen niet bij tot recht op wonen – Tweede verblijven hebben ruimtebeslag – Tweede verblijven niet meest productieve investering – Tweede verblijven zetten druk op woningmarkt in toeristische gebieden • Denkspoor: tweede verblijven zwaarder belasten dan huurwoning, bv. – Voordeel lange termijnsparen afschaffen – Taks tweede verblijven verhogen 34

5. Er is nood aan een goede belastinggrondslag als alternatief voor het KI • Waarom? – KI is (gemiddeld) zware onderschatting van huurwaarde – KI weerspiegelt onvoldoende de verschillen in waarde van de woning • Denkspoor: – Ontwikkeling van een methode voor een goede waardenbepaling – Toenemende mogelijkheden via verdere digitalisering, o. a. EPB, EPC, vergunningen, … – Verhoging belasting die hier gevolg van is, kan worden gecompenseerd door • Verlaging tarieven • Verlaging kooprechten 35

6. Invoering van een meerwaardebelasting bij verkoop van woningen kan overwogen worden • Waarom? – Om voordelen van algemene prijsstijgingen niet alleen te laten toekomen aan wie al heeft – Om wie voordeel ondervindt van publieke investeringen in omgeving hiervoor mee te laten betalen – Om speculatie tegen te gaan • Waarom niet? – Indien er goede belastinggrondslag is (cfr supra) en KI opnieuw belast wordt, komt waardestijging al tot uiting in recurrente belasting – Omdat dit mobiliteit kan afremmen 36

7. Een discussie over het optimale niveau van belasting op vermogen is wenselijk en heeft gevolgen voor erf- en schenkbelastingen • Waarom? – Gebrek aan debat over optimale verdeling van inkomen en vermogen – Gebrek aan debat over rol van erf- en schenkbelasting in vermogensongelijkheid • Denksporen: – Het debat voeren – Durven denken over verhoging erf- en schenkbelasting als vorm van herverdeling van vermogen 37

8. Fiscale instrumenten moeten worden bekeken in samenhang met niet-fiscale instrumenten • Waarom? – Sleutelen aan modaliteiten van voordelen volstaat niet als gevolg van non-take-up – Overheidsmiddelen tekort om recht op wonen te helpen garanderen • Denksporen: – Ook wie geen eigenaar kan worden verdient bijstand – Herallocatie van overheidsbudgetten in functie van recht op wonen 38

Meer info: • Rapport: – Katleen Van den Broeck & Sien Winters, Denksporen voor een meer rechtvaardige woningfiscaliteit, HIVA, KU Leuven – Hier te vinden: https: //lirias. kuleuven. be/handle/123456789/609312 • Artikel: – Sien Winters & Katleen Van den Broeck, Denksporen voor een meer rechtvaardige woningfiscaliteit, De Gids, november 2017, p. 7 -20. • Of bij: – Sien Winters, onderzoeksleider HIVA sien. winters@kuleuven. be – Katleen Van den Broeck, senior onderzoeker HIVA katleen. vandenbroeck@kuleuven. be 39