Denken en spreken over standaardtaal Over taalideologie en

Denken en spreken over (standaard)taal Over taalideologie en de blinde vlekken van taaldebatten Sarah Van Hoof vakgroep Vertalen, Tolken & Communicatie

• “I do not believe that a concern with language and value is by definition irrational and silly. I do believe, however, that the standard of public discourse on linguistic topics is lamentably low. Linguistic debates have a tendency to lapse sooner rather than later into irrationality and mystification, becoming ritual exchanges of received ideas that can only end in stalemate. What is needed to change this unproductive situation is direct critical engagement with the practices and ways of thinking that have produced it. But this requires some understanding of, and perhaps even some sympathy with, the concerns that lie behind it. ” (Cameron 2005: xii)

Taalideologie • breed gedeelde en vaak als vanzelfsprekend beschouwde opvattingen over wat taal is en zou moeten zijn • die opvattingen gaan over meer dan louter taal: • Cameron (2005: 25): “verbal hygiene is not just about ordering language itself, but also exploits the powerful symbolism in which language stands for other kinds of order— moral, social and political. ” • Schieffelin, Woolard & Kroskrity (1998): “such ideologies are not only about language. Rather, they link language to identity, power, aesthetics, morality” • en ze hebben wortels diep in het verleden reiken

• op zoek naar de taalideologische basis van de moderne natiestaat • hedendaagse discoursen over taal echoën de historische

Verlichtingsdenken • Francis Bacon (1561 -1626) • John Locke (1632 -1704)

Verlichtingsdenken • Voor verwerving van empirische kennis is ‘precies’ taalmiddel noodzakelijk • Maar natuurlijke taal wordt gekenmerkt door dubbelzinnigheid, beeldspraak, retoriek • Regime van taalzuivering: • Traditionele taalvormen moeten worden gezuiverd van ambiguïteit en frivoliteit, en omgevormd tot transparante, neutrale, referentieel precieze, zuiver rationele, moderne talen • in de praktijk: de taal van elitaire sociale netwerken van ‘gentlemen’

Romantisch nationalisme • Johan Gottfried Herder (17441803) • Tradities, incl. taal, zorgen voor collectieve verbondenheid basis van de natie • In de taal komen de geschiedenis, de collectieve traditie, het wereldbeeld en de nationale identiteit van het volk tot uiting

Romantisch nationalisme • Ideaal = constructie van de staat op basis van de natie • Homogeniteit garandeert het voortbestaan van een politieke eenheid • Talige of culturele diversiteit bedreigt de cohesie van de natie • de volkstaal moet bewaard worden, maar ook gezuiverd van vreemde invloeden en gemoderniseerd • daarvoor is interventie nodig van dichters, filologen, historici

Locke vs. Herder • “ In addition to legitimating structures of inequality in the public sphere, the language ideologies of Locke and Herder converge in denying the legitimacy of multiple voices and multiple languages in public discourse. Their respective visions of political community and national interest have in common a principled insistence on linguistic and discursive standardization and regimes of purification: social and political cohesion demand one language, one metadiscursive order, one voice. ” (Bauman & Briggs 2003: 195)

Denkschema van de moderniteit • Strikte scheiding tussen natuur en cultuur, private en publieke domeinen • “Variatie en dialectgebruik worden geapprecieerd, maar dan vooral in de ‘intieme sferen’ zoals de familiale context, waar de band tussen taal, lokale traditie en poëtische folklore kan en mag worden gereproduceerd. Buiten dit domein van de huis-tuin-enkeukenauthenticiteit, en voor alle zaken die de moderne burgerlijke samenleving aanbelangen, wordt echter enkel de moderne of volgroeide nationale standaardtaal naar voor geschoven. ” (Jaspers & Brisard, 2006: 44)

Liefde voor het authentieke dialect • “We moeten onze dialecten koesteren” • “Vandaag spreek ik nog altijd Olens in een straal van vijf kilometer rond mijn ouderlijke huis. Uit volle borst, want er is vanzelfsprekend niets mis met dialect. ” (De Ceulaer 2016) • “Iedereen heeft het recht om in privékring dialect te spreken, maar het onderscheid uit het oog verliezen tussen een private en publieke culturele ruimte is geen goed idee. Het moet namelijk een verworven recht zijn zich te kunnen uitdrukken in de officiële correcte taal daar waar men dat nodig heeft en er baat bij heeft (het politiekantoor en de rechtbank, om maar iets te zeggen). ” (Hertmans 2012)

Afkeer van hybriditeit • “dat rare, nare, vreselijke tussentaaltje” (De Ceulaer 2016) • een “nieuwe halftaal”, gesproken op “op de verkavelde grond van onze verminkte dorpen” (Van Istendael 1989: 194) • De verkaveling “behoort niet tot de stad, plek bij uitstek van culturele activiteit en bakermat van standaardtalen. Evenmin maakt hij deel uit van het platteland, waar het leven het ritme van de natuur volgt en het volk ooit schone dialecten sprak. De daad van verkavelen is een aanslag op de natuur zonder er cultuur voor in de plaats te geven. Daarom definieert Van Istendael de taal waarvan hij meent dat ze tiert in fermettes – nepboerderijen! – als een “half-taal”. Als een onkruid verpest het Verkavelingsvlaams de moderne idealen waar politici, opiniemakers en taalkundigen zo van doordrongen zijn. ” (Absillis 2012: 84 -85)

Ideologieën hebben blinde vlekken • “Erasure is the process in which ideology, in simplifying the field of linguistic practices, renders some persons or activities or sociolinguistic phenomena invisible. Facts that are inconsistent with the ideological scheme may go unnoticed or get explained away. […] Because a linguistic ideology is a totalizing vision, elements that do not fit its interpretive structure—that cannot be seen to fit—must either be ignored or be transformed. ” (Gal & Irvine 1995: 974)

Normen zijn vaak arbitrair • “wij [moeten] ons taalkompas op het Noorden richten: het taalkundige licht komt steeds uit het Noorden, het Noorden geeft steeds, en op alle gebieden, de toon aan. ” (Willemyns 1971: 16) • Hier spreekt men Nederlands (1965): • Florquin: Wij hebben bij ons wel enkelingen die verzorgd spreken, maar nog geen hele groepen, en zo komt het dat wij geen gesproken omgangstaal hebben die als norm of voorbeeld kan dienen. Dat is een van de belangrijkste redenen waarom we in het Noorden nog steeds in de leer gaan.

Normen zijn vaak arbitrair • Hier spreekt men Nederlands (1965): • Florquin: Ik herhaal nog eens, kijkers, dat er voor ons geen enkele reden bestaat om de uitspraak -tsie over te nemen en ik zeg er zelfs duidelijk bij, integendeel. Deze uitspraak -tsie klinkt bij ons doorgaans gemaakt en geaffecteerd en ik heb hier al vaak gezegd dat een onnatuurlijk gesproken taal vaak pretentieus aandoet en een zeer slechte propaganda is voor het gebruik van een verzorgde taal. [. . . ] Wij houden het dus bij -sie overal en in alle gevallen [. . . ].

Communicatie is geen alles-of-niets-gegeven • “Hoever zullen we het Nederlands en Belgisch Nederlands uit elkaar laten groeien: tot we elkaar niet meer begrijpen? ” (Vandevoorde 2015) • Cf. de Baconiaanse en Lockiaanse vrees voor ambiguïteit, verwarring, conflict

Communicatie is geen alles-of-niets-gegeven “[There is a] persistence in western linguistic thought of the view that communication is ideally ‘telementation’; that is, a process which transfers ideas intact from one mind to another. Since humans are not telepathic, they must perform telementation by way of language; this leads in turn to the assumption that languages are […] ‘ fixed codes’. For if speakers did not share a common code, one speaker’s message could not be decoded by another to produce an exact transfer of ideas. […] The way many verbal hygienists talk about communication is very much in this ‘all-ornothing’ tradition. We must agree to go by the rules, they say, because otherwise we will soon be unable to decode each other’s messages. Any message that deliberately flouts the conventions we have agreed to, or that is constructed according to novel conventions, risks precipitating total communicational breakdown. […] [H]owever, […] [t]he greatest strength of language— its flexibility, which enables us to use it in novel situations to mean an infinite number of things— also entails its greatest weakness, which is indeterminacy: the impossibility of ever definitively pinning down what a particular utterance means. This is not to say we ‘cannot communicate’, but rather to redefine what communication is, abandoning the notion of an exact transfer of ideas from mind to mind. ” (Cameron 2005: 24)

Er is leven zonder gesproken standaardtaal • “Wat zou het alternatief geweest zijn voor de introductie van de noordelijke norm? Had er een zustertaal van het Nederlands, het ‘Vlaams’, moeten ontstaan? […] Een m. i. té weinig vermeld voordeel van de aansluiting bij het Noorden is […] dat de Vlamingen op eigen terrein geen dominant dialect hebben moeten zoeken dat als leidraad zou hebben kunnen dienen voor een eigen norm. ” (Van Keymeulen 2016: 215) • In Noorwegen is er geen gesproken standaardtaalnorm (Sandøy 2011) Zijn strikt afgebakende, uniforme normen voor alle vormen van communicatie nodig, nuttig en wenselijk?

Hoffelijkheid en relativeringsvermogen • “niemand […] verplicht [ons] om te denken volgens categorieën die we zelf hebben uitgevonden. De scheiding tussen natuur en cultuur bevindt zich wat taal betreft tussen onze oren. Zolang we zulke barrières blijven projecteren op de werkelijkheid, zullen we het onkruid hoog zien opschieten. ” (Absillis 2012: 88)

Referenties • Absillis, K. 2012. Taal tussen tuin en wildernis. Een aanzet tot een historisch-discursieve analyse van het Vlaamse tussentaaldebat. In Absillis, K. , Jaspers, J. & Van Hoof, S. (Eds. ), De manke usurpator. Over Verkavelingsvlaams. Gent: Academia Press. 67 -97. • Bauman, R. & Briggs, C. 2003. Voices of Modernity. Language Ideologies and the Politics of Inequality. Cambridge: Cambridge University Press. • Cameron, D. 2005. Verbal Hygiene. Londen: Routledge. • Gal, S. & Irvine, J. T. 1995. The boundaries of languages and disciplines: how ideologies construct difference. Social Research 62 (4): 967 -1001. • Jaspers, J. & Brisard, F. 2006. Verklaringen van substandaardisering: tussentaal als gesitueerd taalgebruik. Leuvense bijdragen 95: 35 -70. • Sandøy, H. 2011. Language culture in Norway. In: T. Kristiansen & N. Coupland (red. ), Standard languages and language standards in a changing Europe. Oslo: Novus, 119 -126. • Schieffelin, B. , Woolard, K. & Kroskrity, P. V. 1998. Language Ideologies: Practice and Theory. Oxford: Oxford University Press. • Van Hoof, S. 2015. Feiten en fictie. Een sociolinguïstische analyse van het taalgebruik in fictiereeksen op de Vlaamse openbare omroep (1977 -2012). Gent: Academia Press. • Van Keymeulen, J. 2016. Taalideologie: gematigdheid is ouderwets. Verslagen en Mededelingen van de KANTL 126, 209 -225.