Deneysel Desenler Prof Dr Blent ava BLMSEL ARATIRMA

Deneysel Desenler Prof. Dr. Bülent Çavaş BİLİMSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ

Deneysel Desenler n Deneysel model araştırmacını kontrolü altında değişkenler arasındaki neden-sonuç ilişkilerini keşfetmek için gözlenmek istenen verilerin üretildiği araştırma alanıdır. BİLİMSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ 2

Deneysel model ile yapılan her araştırmada mutlaka bir karşılaştırma vardır. n Bu belli bir şeyin kendi içindeki değişimleri ya da bu “şey”ler arası ayrımların karşılaştırılması anlamında olabilir (Karasar, 2005; s. 88). n BİLİMSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ 3

Simgesel İfadesi n Bir deneme modelinde, bağımsız değişken ya da değişkenler ile bunların düzeyleri, bağımlı değişken üzerinde yapılan ölçüm ya da ölçümler, denemeye katılan grup ya da gruplar ile grupların oluşum biçimlerini gösteren simgeler kullanılır. BİLİMSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ

Deneysel Desen Türleri n Bağımsız Değişken sayısına göre; n Tek değişkenli modeller (tek bağımsız değişken) n n Örnek: Deney ve kontrol gruplarında değişik yöntemlerin etkisi Çok değişkenli modeller (faktöriyel modeller) (birden çok bağımsız değişken) n n Örnek: Hangi yöntem hangi yaş grupları için daha etkilidir? Değişik yöntemler değişik yaş grupları için etkili oluyor mu? BİLİMSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ

Denemeye katılan grup sayısı, kontrol önlemleri ve bağımlı değişken üzerinde yapılan gözlemlerin zaman ve sayısına göre; n n n 1. Deneme öncesi modeller 2. Gerçek deneme modelleri 3. Yarı deneme modeller BİLİMSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ

1. Deneme öncesi modeller-1 n n n Bilimsel değerleri çok sınırlıdır ve diğer modellerin daha iyi anlaşılmasını anlamak amacıyla uygulanırlar. Kontrol olasılığı oldukça zayıftır. Gruba ve ölçümün niteliğine ilişkin bilgiler edinmek için uygulanır BİLİMSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ

1. Deneme öncesi modeller-2 n 1 - Tek grup sontest model: n Gelişigüzel seçilmiş bir tek gruba bağımsız değişkenin uygulanması ve sonucun bağımlı değişken üzerinde ölçülmesi (gözlemlenmesi), tek gözlemli modeli oluşturur. G 1 X O 1, 2 BİLİMSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ

1. Deneme öncesi modeller-2 n 2 - Tek grup öntest-sontest model: n n Gelişigüzel seçilmiş tek bir gruba bağımsız değişkenin uygulanır. Ancak bu kez hem deney öncesi (öntest) hem de deney sonrası (sontest) ölçmeler vardır. G 1 O 1. 1 X O 1. 2 BİLİMSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ

1. Deneme öncesi modeller-3 n 3 - Karşılaştırmalı eşitlenmemiş grup son-test modeli: n Gelişigüzel seçilmiş ve başlangıçta benzerlikleri bilinmeyen iki grup bulunur. Gruplardan biri deney (X), diğeri kontrol grubu olarak kullanılır. Yalnızca deney sonucu ölçmeler (sontest) yapılır. G 1 G 2 X O 1. 2 O 2. 2 BİLİMSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ

2. Gerçek deneme modelleri-1 n Bilimsel değeri en yüksek olan denemeler gerçek deneme modelleri ile yapılanlardır. Ortak özellikleri: n n n Birden fazla grup kullanılır Gruplar tek örneklemden seçilmiştir Kontrol grubu vardır Deney ve kontrol grubunda eşleşme vardır Kontrol edilemeyen değişkenler ortaktır BİLİMSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ

2. Gerçek deneme modelleri-2 n n n 1. Öntest-sontest kontrol gruplu model 2. Sontest kontrol gruplu model 3. Solomon dört grup modeli BİLİMSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ

1. Öntest-sontest kontrol gruplu model-1 n n Yansız atama ile oluşturulmuş iki grup bulunur (deney-kontrol grubu). Her iki grupta da deney öncesi ve deney sonrası ölçmeler yapılır. G 1 R O 1. 1 X O 1. 2 G 2 R O 2. 1 O 2. 2 BİLİMSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ

1. Öntest-sontest kontrol gruplu model-2 n Bu modelde “X” in ne derecede etkili olduğuna karar vermek için: n n n Her grup için öntest-sontest puanlarındaki yüzde artışlar bulunarak ortalama artışlar karşılaştırılabilir. Öntest puanlarını birlikte değişen (covariate) olarak kullanıp, sontest puanlarıyla, birlikte değişkenlik (covariance) çözümlemesi yapılabilir, ya da Önce öntest puanları karşılaştırılır, arada önemli bir fark yoksa yalnızca sontest puanları kullanılarak ortalamalar arası farklar sınanır. BİLİMSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ

2. Sontest kontrol gruplu model-1 n Sontest kontrol gruplu modelde de, yansız atama ile oluşturulmuş iki grup bulunur. Bunlardan biri deney, diğeri kontrol grubu olarak kullanılır. Gruplara yalnızca sontest uygulanır (deney sonucu ölçme yapılır). G 1 R G 2 R X O 1. 2 O 2. 2 BİLİMSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ

2. Sontest kontrol gruplu model-2 n n n Çoğu denemelerde öntestin uygulanması ya olanaksız ya da gereksizdir. Grupların yansız atama ile oluşturulması, deney öncesi benzerliği sağlamak için yeterli sayılabilir. Böylece de, deney öncesi ölçmelerin iç ve dış geçerlik üzerindeki olumsuz etkileri önlenebilir. BİLİMSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ

3. Solomon dört gruplu model n Kendisini geliştiren kişinin adıyla anılan Solomon dört grup modeli, aslında, öntest- sontest kontrol gruplu model ile sontest kontrol gruplu modellerin bir arada kullanılmasından oluşur. Böylece, yansız atama ile oluşturulmuş, dört grup bulunur. Bunlardan ikisi deney, ikisi de kontrol grubu olarak kullanılır. Her grupta, deney sonrası ölçmeler yapıldığı halde, deney öncesi ölçmeler, biri deney ve diğeri kontrol olmak üzere yalnızca iki grup üzerinde yapılır. G 1 R O 1. 1 G 2 R O 2. 1 G 3 R G 4 R X O 1. 2 O 2. 2 X O 3. 2 O 4. 2 BİLİMSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ

3. Yarı-deneme modelleri-1 n n Yarı deneme modelleri, bilimsel değer bakımından, gerçek deneme modellerinden sonra gelir. Gerçek deneme modellerinin gerektirdiği kontrollerin sağlanamadığı ya da onların bile yeterli olmadığı birçok durumda yarı – deneme modellerinden yararlanılır. Yarı – deneme modellere, “olabilenin en iyisi” olarak bakılmalı ve öyle değerlendirilmelidir. Bazı kontrol güçlüklerine bakarak, bunları kullanmaktan vazgeçmek yerine, sınırlılıklarını önemle dikkate almak kaydıyla gerçek deneme modellerinin uygulanamadığı durumlarda, geniş ölçüde yararlanılmalıdır. Özellikle, toplum bilimlerinde sık yapılmakta olan araştırmalarında, bu modellerin uygulama geçerliği yüksektir. BİLİMSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ

3. Yarı-deneme modelleri-2 1. Zaman dizisi modeli, 2. Eşit zaman örneklemli model, 3. Eşitlenmemiş kontrol gruplu model, 4. Öntest – sontest ayrı örnek grup modeli, 5. Rotasyon modeli dir. BİLİMSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ

1. Zaman dizisi (time series) modeli Zaman dizisi modelinde, gelişigüzel seçilmiş bir tek grup bulunur. İzleme yöntemi ile, bağımlı değişken, süreli (periyodik) olarak ölçülmekte ve ölçmelerin ilk yarısında (örneğin dört ölçmeden sonra) bağımsız deney değişkeni uygulanmaktadır. Bağımsız değişken uygulamasından sonraki ölçmelerde, önceki ölçmeler gibi, süreli olarak yapılır. Eğer bağımsız değişken etkili olmuş ise, bağımsız deney değişkeninden sonraki ölçmeler ayrı bir düzey ile / ya da ayrı bir yön alır. G 1 R O 1 O 2 O 3 O 4 X O 5 O 6 O 7 O 8 BİLİMSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ

2. Eşit-zaman örneklemli model Eşit – zaman örneklemli modelde de, gelişigüzel oluşturulmuş bir tek grup üzerinde çalışılır ve bir dizi ölçme yapılır. Ancak, burada aynı grup, eşit – zaman aralıkları ve yansız seçimle belirlenen bir sırada, deney (X 1) ve kontrol grubu (X 0) olarak kullanılır. Her uygulamadan sonra, bağımlı değişken değeri ölçülür. G 1 X 1 O 1 X 0 O 2 X 1 O 3 X 0 O 4 X 1 O 5 X 0 O 6 BİLİMSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ

3. Eşitlenmemiş kontrol gruplu model, aslında öntest – sontest kontrol gruplu modele benzer. Aralarındaki tek ve önemli ayrılık, burada grupların gelişigüzel oluşmasıdır. G 1 O 1. 1 X O 1. 2 G 2 O 2. 1 O 1. 2 BİLİMSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ

3. Eşitlenmemiş kontrol gruplu model Modelde yansız atama yoluyla eşitlenmeleri için özel bir çaba harcanmaz. Ancak, katılanların, benzer olabildiğince özen gösterilir. nitelikte olmalarına Ayrıca, bunlardan hangisinin deney, hangisinin kontrol grubu olacağı da yansız bir seçimle kararlaştırılır. BİLİMSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ

4. Öntest-sontest ayrı grup modeli n Öntest – sontest ayrı örnek grup modelinde, yansız atama ile oluşturulmuş iki örnek grup bulunur. Gruplardan biri öntest, diğeri ise sontest için kullanılır. Her iki gruba da aynı bağımsız değişken düzeyi uygulanır. Sontestin bulunmadığı gruptaki deney değişkeninin olup olmaması, aslında model için önemli değildir. Bu model, özellikle, deney öncesi ölçmenin bağımlı değişkeni etkileme olasılığının yüksek olduğu durumlarda yeğlenir. G 1 R G 2 R O 1. 1 (X) X BİLİMSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ O 2. 2

4. Öntest-sontest ayrı grup modeli n n Modelin geçerliği, büyük ölçüde, grupların yansız atama ile oluşturulmasına dayanarak, ayrı gruplar üzerinde yapılan öntest ile sontestin sanki aynı grupta yapılmış gibi işlem görebileceği varsayımına dayanır. O 1. 1 ile O 2. 2 karşılaştırılarak deney değişkeninin etkililiği saptanmaya çalışılır. BİLİMSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ

5. Rotasyon modeli, birden çok grup, zaman ve deney değişkenlerinin, eşit sıra, zaman ve yansızlık ilkesine göre, etkileştirilmelerinden oluşur. Buna göre, her grup, eşit sürelerle ve yansız bir sıra içinde bağımsız değişkenlerinin etkisi altında bırakılır. Her bağımsız değişkenden sonra bir ölçme yapılır. BİLİMSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ

5. Rotasyon modeli Bağımsız deney değişkenlerinin, gruplara her uygulanışından sonra yapılan ölçmeler, o değişkenin etkisi olarak kabul edilir. Bağımsız değişkenlerin karşılaştırılmasında, bu ölçmeler gruplandırılarak, birlikte değerlendirilir. Böylece, değişkenlerin uygulama sırasından doğacak yanılgılar önlenmeye çalışılır BİLİMSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ

Deneysel Yönteme Örnek Çalışma Konu: Karamustafaoğlu ve Ayas (2004), “Maddenin İç Yapısına Yolculuk” ünitesi ile ilgili kimya kavramlarının öğretilmesinde analoji tekniğinin bilişsel ve duyuşsal öğrenmelere etkisini araştırmışlardır. Amaç: Çalışma, fen bilgisi 7. sınıf programında bulunan “Maddenin İç Yapısına Yolculuk” ünitesinde yer alan bazı kimya kavramlarının öğretiminde analojilerin kullanımına dayalı bir öğretimin gerçekleştirilmesi ve öğrencilerin bilişsel ve duyuşsal öğrenmeleri üzerine etkililiğini belirlemek amacıyla yapılmıştır. BİLİMSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ

Yöntem: Çalışmada yarı deneysel yöntem kullanılmıştır. Deney grubunda bulunan öğrencilere ilgili ünitedeki katı, sıvı, gaz molekülleri, atom numarası, kütle numarası, (-) ve (+) yüklü iyonlar, izotop atom kavramlarına yönelik analojiler yapılarak konunun sunumu gerçekleştirilmiştir. Bu süreçte ilgili kavramların daha iyi pekiştirilmesi amacıyla öğrencilerden yapılan analojilere benzer yeni analojiler oluşturmaları istenmiştir. Kontrol grubuna ise geleneksel yöntemle öğretim yapılmıştır. İşlem yolu: Konuya yönelik çoktan seçmeli ve yazılı cevap gerektiren sorulardan oluşturulan bir test geliştirilerek veri toplama aracı olarak öğretim öncesinde ve sonrasında her iki gruba uygulanmıştır. Bulguların karlaştırılması SPSS programıyla yapılmıştır. Öğrencilerin öğrenme ortamındaki davranışları gözlemlenerek, analojilere ilişkin öğrenci düşünceleri yapılandırılmamış mülakatlar yardımıyla sağlanmıştır. BİLİMSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ

Deneme Ortamları Deneme modelleri, genelde iki tür ortamda gerçekleştirilir. Bunlar: 1. Laboratuar 2. Alan dır. Laboratuar, geleneksel olarak, deneme modelleri için en çok ve en kolay kullanılan bir ortam olagelmiştir. Kapsamlı bilimsel araştırmalar, daha çok, laboratuarlarda başlatılmış ve sürdürülmüştür. Laboratuar, araştırmacının ilgilendiği değişkenleri çok sıkı kontrol altına alabildiği, yapay bir ortamdır. Bu yapaylık, olabildiğince azaltılmaya çalışılmakta BİLİMSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ ise de, çoğu kez, tümüyle ortadan kaldırılamamaktadır.

Laboratuar, temelde gerçek evreni (doğal ortamı) yansıtmak amacı ile oluşturulan yapay bir ortamdır. ; evrendeki değişkenler, laboratuarda çoğunlukla nitelik değiştirirler; böylece, denenen değişkenlerden alınan sonucu evrene genellemek güçleşir. Ancak, bu yapaylık bazı konularda olumsuz bir etkide bulunmadığı halde, bazen son derece yanıltıcı sonuçlara neden olabilmektedir. Örneğin, fizik, kimya, biyoloji vb. doğa bilim alanlarında laboratuar koşullarının hemen hiçbir sakıncası olmadığı; buna karşılık, toplumbilimleri alanlarında ve hatta biyolojide, geleneksel anlamda bir laboratuar ortamı sağlamanın güçlüğü kolayca görülebilir. Örneğin, laboratuara alınan hayvanların arkadaşlık, çiftleşme vb. davranışlarının değiştiği bilinmektedir (Kaplan). Bütün güçlükleriyle birlikte, laboratuar, neden – sonuç ilişkilerinin en iyi sınandığı bir ortam olma niteliklerini koruyacaktır. BİLİMSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ