demeler Dengesi ve Uluslararas Yatrm Pozisyonu R Hakan

Ödemeler Dengesi ve Uluslararası Yatırım Pozisyonu R. Hakan ÖZYILDIZ Nisan 2014 www. hakanozyildiz. com hakaozyildiz@gmail. com

AVUCUNUZU AÇMAYI DENEDİNİZ Mİ? Asya'da maymun yakalamak için kullanılan bir çeşit tuzak vardır: Bir Hindistan cevizi oyulur ve iple bir ağaca veya yerdeki bir kazığa bağlanır. Hindistan cevizinin altına ince bir yarık açılır ve oradan içine tatlı bir yiyecek konur. Bu yarık sadece maymunun elini açıkken sokacağı büyüklüktedir. Yumruk yaptığında elini dışarı çıkaramaz. Maymun tatlının kokusunu alır, yiyeceği yakalamak için elini içeri sokar, ama yiyecek elindeyken elini dışarı çıkarması olanaksızdır. Sıkıca yumruk yapılmış el, bu yarıktan dışarı çıkmaz. Avcılar geldiğinde maymun çılgına döner, ama kaçamaz. Aslında bu maymunu tutsak eden hiçbir şey yoktur. Onu sadece, kendi bağımlılığının gücü tutsak etmiştir. Yapması gereken tek şey, elini açıp yiyeceği bırakmaktır. Ama zihninde açgözlülüğü o kadar güçlüdür ki bu tuzaktan kurtulan maymun çok nadir görülür. “AÇ DOYAR, AÇ GÖZLÜ DOYMAZ” www. hakanozyildiz. com 2

Türkiye’de GSYH büyümesi ile sermeye akımları arasında çok yakın bir ilişki var. Büyüme dışarıdan gelecek dövize bağlı. www. hakanozyildiz. com 3

Tanım • Makro ekonomik hesaplar; Milli gelir, Ödemeler Dengesi, Para, Kamu Maliyesi ve Fon Akımları Hesaplarından oluşur • Ödemler dengesi, geniş anlamıyla bir ekonomide yerleşik kişilerin (Merkezi Hükümet, parasal otorite, bankalar, gerçek ve tüzel kişiler), diğer ekonomilerde yerleşik kişiler (yurtdışında yerleşikler) ile belli bir dönem içinde yapmış oldukları ekonomik işlemlerin sistematik kayıtlarını elde etmek üzere hazırlanan istatistiki bir rapordur. • Ekonomik işlemler; – Mal, hizmet ve gelirle ilgili işlemleri, – Finansal varlık ve yükümlülüklerle ilgili işlemleri, – Bir ekonomide yerleşik kişilerden diğer ekonomide yerleşik kişilere karşılıksız olarak reel ya da finansal kaynakların sağlandığı transferleri kapsar. • Tanımda iki temel kavram bulunmaktadır: – Ekonomi = bir hükümet tarafından idare edilen coğrafi bölge, – Yerleşikler = bir ekonomide bir yıldan fazla süre ile devamlı ve düzenli olarak ikamet eden, o ekonomi içerisinde faaliyette olan kurum ve kişiler www. hakanozyildiz. com 4

İlkeler • Ana ilke, her bir işlemin eşit değerlerde iki ayrı kaleme kayıt ile çift kayıt muhasebe sistemine uygun olarak kaydedilmesi. (+) işaretler alacak kaydı iken (-) işaretler borç kaydıdır. Her işlem bir “alacak” bir de “borç” olmak üzere iki kaydı gerektirmektedir. • Ödemler dengesi istatistiklerinde; – Alacak (+) kayıtlar; • Cari işlemlerde, reel kaynak (mal ve hizmet) ihracını • Sermaye işlemlerinde, yükümlülük artışını veya varlık azalışını – Borç (-) kayıtlar; • Cari işlemlerde, reel kaynak (mal ve hizmet) ithalini • Sermaye işlemlerinde, yükümlülük azalışını veya varlık artışını gösterir. • Örnek: – 100 birimlik ihracat işlemi Alacak Cari işlemler Hesabı: İhracat 100 Sermaye ve Finans Hesapları: Diğer yatırımlar/Varlıklar/Bankaların Döviz Varlk www. hakanozyildiz. com Borç 100 5

Standart sınıflandırma - 1 • • I – Cari işlemler II – Sermaye Hareketleri III – Rezerv [(-) artışı gösterir] IV – Net hata ve noksan (dengeleme kalemidir. Herhangi bir yere kaydı yapılamayan işlemler burada gösterilir) www. hakanozyildiz. com 6

Standart sınıflama -2 I – CARİ İŞLEMLER HESABI Önemli kalemler: – Mal ve hizmetler – Gelirler – Cari transferler (karşılıksız transferler) • Mal ve hizmetler – Mallar – Hizmetler • Gelirler Çalışanların ücretleri, doğrudan yatırım, portföy yatırımları ve diğer yatırımlardan elde edilen gelir ve ödenen tutarlar. (Kar transferleri, alınan ve ödenen faizler vs) • Cari transferler Ekonomiye mal, hizmet ya da para girişi gerçekleştiği halde, bu girişler karşılığında kaynak transferi yapılmayan transferleri içermektedir. Genel Hükümet ( hibe, vb) Diğer sektörler (işçi havaleleri ve diğer transferler) www. hakanozyildiz. com 7

Standart sınıflama -3 II – SERMAYE VE FİNANS HESAPLARI A – Sermaye hesabı a-Sermaye transferleri (borcun bağışlanması, göçmen transferleri gibi) b-Üretilmeyen, finansal olmayan varlıklar (kara parçası gibi üretilmeyen varlıların alım/satımı ile patent yayımlama hakkı gibi maddi olmayan varlıklar) B-Finans Hesapları 1 - Doğrudan yatırımlar, 2 - Portföy yatırımları, 3 - Finansal türevler, 4 - Diğer yatırımlar, 5 - Rezerv varlıklar Bunlardan “Rezerv Varlıklar” hariç diğer kalemler, varlık ve yükümlülük ayrımında, “Doğrudan yatırımlar” yatırımın türüne göre, “Portföy yatırımları” sektör ve enstrümanlara göre, “Finansal türevler” sektörlere göre, “Diğer yatırımlar” enstrüman, sektör ve vadeye göre, alt gruplara ayrılırlar. Sektörler: Parasal otorite ( Merkez Bankası, TCMB) Merkezi hükümet ( Kamu kesimi- Hükümet, Mahalli İdare vs) Bankalar (Kamu ve özel bankalar, katılım bankaları ) Diğer sektörler (Kamu ve özel kuruluşlar) Vadeler: -Kısa vade= vadesi 1 yıla kadar olanlar -Uzun vade= vadesi 1 yıldan uzun olanlar www. hakanozyildiz. com 8

Ödemeler dengesi analitik sunum: Bir tür özet www. hakanozyildiz. com 9

Ayrıntılı sunumda tüm detaylar bulunur: Dış Ticaret www. hakanozyildiz. com 10

Hizmetler dengesi www. hakanozyildiz. com 11

Gelir dengesi www. hakanozyildiz. com 12

Sermeye hesabı: varlıklar www. hakanozyildiz. com 13

Sermaye hesabı: yükümlülü kler www. hakanozyildiz. com 14

CARİ İŞLEMLER DENGESİ VE YURTİÇİ TASARRUFLAR • Milli gelir; – Y= C+I+G+(X-M) (1) • • • Y = Milli Gelir C = Toplam Tüketim I = Toplam Yatırım G = Devlet Harcamaları X = İhracat (toplam döviz gelirleri) M = İthalat ( toplam döviz giderleri) – (X-M) = cari işlemler dengesi www. hakanozyildiz. com 15

Yatırım tasarruf dengesi • Tüketilmeyen kullanılabilir gelir = tasarruf – O zaman kullanılabilir gelir: Y – T = C + S (2) • T = Vergiler • S = Toplam özel kesim tasarrufları – (1) ve (2) beraber yazılırsa; • (S - I) + (T- G) = (X – M) • Burada (S-I) özel kesimin tasarruf-yatırım dengesini, • (T-G) kamu kesiminin finansman dengesini • (X-M) cari işlemler dengesini gösterir. www. hakanozyildiz. com 16

HARCANABİLİR GELİR 1 www. hakanozyildiz. com 17

HARCANABİLİR GELİR 2 www. hakanozyildiz. com 18

Denge!? www. hakanozyildiz. com 19

www. hakanozyildiz. com 20

Dengeyi sabit fiyatlarla izlemek lazım www. hakanozyildiz. com 21

Büyümenin kaynağı dışarıdan www. hakanozyildiz. com 22

Kamu borçlanma gereği azalsa da devam ediyor (Yıllar : 2011 -12 -13 -14 -15) www. hakanozyildiz. com 23

Tasarruf < Yatırım ise Cari Açık? www. hakanozyildiz. com 24

İçeride tasarruf olmayınca. . . www. hakanozyildiz. com 25

Tasarruf açığının büyük kısmı kamudan. Yeteri kadar kemer sıkamıyor. www. hakanozyildiz. com 26

Çin cari fazla veriyor. Amerikan Hazinesinin en iyi müşterilerinden birisi www. hakanozyildiz. com 27

Kimler tasarruf edebilir? • Ekonomide faktör gelirleri. – Kar gelirleri – SERMAYE - Özel sektör (Bankalar, şirketler) – Faiz geliri elde edenler (Kişiler ve şirketler) – Maaş ve ücret geliri olanlar - EMEK – Rant geliri elde edenler ( Toprak, gayrimenkul) • Bu tasarrufların ne kadarı yurt içinde tutuluyor? www. hakanozyildiz. com 28

Gelir gruplarına göre hanehalkının tasarruf oranları. Gelir olsa birikim de olacak. www. hakanozyildiz. com 29

Genç nüfus tasarrufun önündeki engellerden birisi www. hakanozyildiz. com 30

Şirketler de tasarruf sorunu yaşıyor www. hakanozyildiz. com 31

Reel sektör yurtdışından kendi parasını mı borçlanıyor? www. hakanozyildiz. com 32

Türkiye borçlanmaya mahkûm (mu? ). Kamu borçları azalsa da diğer kesimlerin borcu artıyor www. hakanozyildiz. com 33

Oransal olarak gelişmeler www. hakanozyildiz. com 34

Hanehalkının borç artışına dikkat www. hakanozyildiz. com 35

Resim ortada www. hakanozyildiz. com 36

EM’lere gelen fonlarda ağırlık doğrudan yabancı sermeye yatırımlarında (FDI). Akımlar 2009 yılında, dünyada yaşanan krizden etkilendi. www. hakanozyildiz. com 37

EM’lerde tahvil alanların çoğunluğu küresel kurumsal yatırımcılar. www. hakanozyildiz. com 38

Döviz dengesi cari açıktan farklıdır www. hakanozyildiz. com 39

Son dönem aylık veriler www. hakanozyildiz. com 40

Kısa vadeli kaynak, orta vadeli kaynak farkı www. hakanozyildiz. com 41

Son aylık veriler www. hakanozyildiz. com 42

Uluslararası yatırım pozisyonu www. tcmb. gov. tr Ödemeler dengesi ve uluslararası yatırım pozisyonu raporları ve verileri

ÖDEMELER DENGESİ I-Cari Açık A. Dış Ticaret Dengesi İhracat (+) İthalat (-) B. Hizmetler Dengesi Turizm (+) C. Gelir Dengesi Faiz gelirleri (+) Faiz Ödemeleri (-) D. Cari transferler Döviz akımları Stok değerler Finansman ihtiyacı III-Net Hata ve Noksan II-Sermaye ve Finans Hesapları 1. Doğrudan Yatırımlar Yurtdışında (+) Yurtiçinde (-) 2. Portföy Yatırımları Varlıklar Yükümlülükler Hisse Senetleri DİBS + Eurobond 3. Diğer Yatırımlar Varlıklar Bankaların döviz varlıkları Yükümlülükler Ticari krediler Krediler Genel Hükümet TCMB Bankalar Reel Sektör+Hanehalkı Mevduatlar 4. Rezervler ( - artışı gösterir) Finansman kalemleri www. hakanozyildiz. com ULUSLARARASI YATIRIM POZİSYONU Uluslararası Yatırım Pozisyonu (Net) Varlıklar Yurt dışında doğrudan yatırımlar Portföy Yatırımları Hisse senetleri Borç senetleri Diğer yatırımlar Rezerv varlıklar Yükümlülükler Yurt içinde doğrudan yatırımlar Portföy Yatırımları Hisse Senedi DİBS + Eurobond Diğer yatırımlar Ticari Krediler TCMB Hükümet Bankalar Reel Sektör+Hanehalkı Mevduatlar 44

Kapsam www. hakanozyildiz. com 45

Sektörel dağılım www. hakanozyildiz. com 46

Yatırım dağılımı www. hakanozyildiz. com 47

Doğrudan yatırım tanımı www. hakanozyildiz. com 48

www. hakanozyildiz. com 49

Kimlerin yut dışında döviz varlığı var? www. hakanozyildiz. com 50

Döviz borçları kime ait? www. hakanozyildiz. com 51

Döviz Pozisyon Açığı Nedir, Neden Önemlidir? 1 Bir bankanın veya şirketin varlıklarıyla yükümlülükleri arasında ortaya çıkan para birimi uyuşmazlığına döviz pozisyonu denir. Eğer döviz varlıkları yükümlülüklerden az ise buna açık pozisyon, aynı ise kapalı pozisyon, fazla ise uzun pozisyon denir. Örneğin, US$/TL kurunun 1, 5 olduğu durumda bir şirketin toplam yükümlülükleri 2 milyar dolar ve 2 milyar TL, buna karşılık varlıkları 1 milyar dolar ve 3, 5 milyar TL ise burada herhangi bir açık yok gibi görünmekle birlikte, dolar varlıkları arasında 1 milyar dolarlık açık pozisyon oluşmuştur. Kurun 2. 0’ye çıktığı durumda yükümlülüklerin TL karşılığı 6 milyar TL’ye, varlıkların TL karşılığı ise 5, 5 milyar TL’ye çıkar ve sonuçta 0, 5 milyar TL kur zararı ortaya çıkar. Diğer taraftan eğer kur 1, 0 seviyesine düşerse, bu sefer de yükümlülükler 4 milyar TL’ye, varlıklar ise 4, 5 milyar TL’ye düşer ve 0, 5 milyar TL’lik kambiyo karı ortaya çıkar. www. hakanozyildiz. com 52

Döviz Pozisyon Açığı Nedir, Neden Önemlidir? 2 Özellikle Türkiye gibi hızlı büyüyen ve yurtiçinde tasarruf açığı bulunan ülkelerde, yatırımların finansmanında yurtdışı kredilerin yükselme payı eğilimine girmektedir. Ancak yüksek enflasyon, istikrarsız ekonomik büyüme gibi olumsuz etmenler, yerli para cinsinden borçlanmayı zorlaştırmakta ve bu doğrultuda da yabancı para cinsi borçların hem şirketlerin hem de bankaların yükümlülüklerinde payı artmaktadır. Bankalar tarafına bakıldığında, TL krediler ve özellikle de devlet iç borçlanma senetlerine daha fazla ağırlık verilmektedir. Bireyler tarafında ise, bir taraftan geçmiş dönemlerdeki kronik enflasyona karşı güvence, diğer taraftan da politik belirsizlikler ve istikrarsız büyüme dönemlerindeki kur hareketlerinden reel kazanç beklentisi ile tasarruflar dövize yönelmektedir. www. hakanozyildiz. com 53

Ekonomide sektörlere göre döviz varlık – yükümlülük farkı (milyon $) www. hakanozyildiz. com 54

Merkezi yönetimin dış borcu çok www. hakanozyildiz. com 55

TCMB’nin döviz fazlası var. Ama kime yeter? www. hakanozyildiz. com 56

Bankalara mı? www. hakanozyildiz. com 57

Reel sektöre mi? ( Not: Borsa İstanbul değerlerindeki değişim yükümlülükler/yurtiçindeki doğrudan yatımları etkiler) www. hakanozyildiz. com 58

Sıcak para nedir? • “Arbitraj arayan sermaye hareketleri” ne sıcak para diyebiliriz. (Korkut Boratav, Yeni Dünya Düzeni Nereye? İmge Kitapevi) – Hisse senetlerine yapılan yatırımlar, – Kısa vadeli borç senetlerine (Hazinenin veya özel sektörün bonolarına) yapılan yatırımlar, – Bankalara ve diğer özel sektör şirketlerine açılan (ancak ticari kredileri içermeyen) kısa vadeli krediler, – Banka mevduatlarındaki değişimler, – Banka dışı diğer varlıklardaki değişimler Sıcak para olarak tanımlanabilir. www. hakanozyildiz. com 59

Sıcak paranın yakıcı etkisi! www. hakanozyildiz. com 60

Ekonominin yüzde 25 kadarı sıcak para! Döviz yükümlülükleri GSYH’nın % 50’si civarında www. hakanozyildiz. com 61

Bizim borsadaki, tahvillerdeki yüksek getiriler onların emeklilerine yarıyor www. hakanozyildiz. com 62

GETİRİLER FARKLI, DOLAR KAZANÇLI TÜRK (TL) (Kaynak: M. Eğilmez) AMERİKALI (DOLAR) Yılbaşı ve yılsonu dolar kuru 1 USD = 1, 8 TL Söz konusu tutar 100 TL 55, 6 USD Mevduat olarak yatırılan 100 TL Nominal faiz % 10 Nominal faiz geliri 10 TL Nominal faizden GV stopajı % 15 Net nominal faiz geliri 8, 5 TL 4, 7 USD Toplam getiri 108, 5 TL 60, 3 USD İlgili ülkedeki enflasyon %7 %2 Reel faiz % 1, 4 % 6, 4 www. hakanozyildiz. com 63

Yüksek getiri parayı çekiyor www. hakanozyildiz. com 64

Fasit daire www. hakanozyildiz. com 65

Bilanço krizlerinin anatomisi Yerli paranın değer kaybı Döviz kuru şoku Sermaye akımlarının Yönü değişir Güven kaybı Kuru stabilize etme girişimleri Faizler artar Rollover-şoku Kamu Faiz şoku Bankalar Şirketler ve Hane halkı Bütçeye etkiler www. hakanozyildiz. com 66

DIŞARIDAN BORÇ ALMAK KOLAY. ANAPARASINI VE ÖZELLİKLE FAİZLERİNİ ÖDEMEK ZOR. FAİZ ÖDEMELERİ BU ÜLKEDEN DIŞARIYA KAYNAK TRANSFERİ DEMEKTİR. www. hakanozyildiz. com 67

Bu ne mantıktır? İçeride milyarlarca dolarlık tasarruf olduğu biliniyor. Önlem alınmıyor. Dışarıya milyarlarca dolar faiz ödeniyor. 29 Mart 2012 tarihli gazeteler: Haberde geçen yıl liranın dolar karşısında yaklaşık yüzde 20 gerilediğine, altına olan talebin ise yüzde 99 arttığına dikkat çekildi. Haberde, "Türkiye'de yastık altındaki altın miktarını hesaplamak çok zor. İstanbul Altın Rafinerisi'ne göre sistem dışında kalan altının tutarı 270 milyar doları buluyor" ifadelerine yer verildi. Gümrük ve Ticaret Bakanı Hayati Yazıcı, altınların yüzde 10'unun bile piyasaya çıkması durumunda 28 milyar dolarlık kaynak sağlayacağını belirtmişti. www. hakanozyildiz. com 68

Çözüm var mı? • Önce niyet, • Sonra mücadele. – Kayıtdışılıkla mücadele, – Sermaye hareketlerinin aşırı serbestliğinin gözden geçirilmesi. • Bunları yapamazsak dışarıya bağımlı yaşamak durumunda kalırız. • Son söz: Atatürk’ün “Tam bağımsızlık” hedefini unutmayalım. www. hakanozyildiz. com 69

Politika uygulayıcılarının önünde gidilecek iki ana yol var Denetimi ilgilendiren enstrümanları kullanmak: Finansal sistemin güvenlliğini artırmaya yönelik denetim ve kurallar bütünü Makro ekonomik enstümanları kullanmak: Para ve döviz kuru politikaları ile mali politikalar MAKRO EKONOMİK ÇÖZÜMLER evet Kur değerinin altında mı? Kurun değerlenmesine izin ver hayır Daha düşük faiz DENETİMİ İLGİLENDİREN ÇÖZÜMLER Doğrudan yurtdışından yüksek oranda borçlanma oluyor mu? hayır evet Rezerv birikimi gerekiyor mu? Rezerv biriktir Enflasyon kaygıları var mı? Mali sıkılaştırmaya git Yurtiçi kredilerde (özellikle döviz cinsi) aşırı artışı var mı? evet Bankacılık düzenlemeleri güçlendir Enflasyon kaygıları var mı? evet Ster, ilize et evet Malii sıkılaştırma mümkün mü? hayır Yapılan düzenlemeler yeterli oldu mu? evet Sterilize etmek aşırı maliyetli mi? Sermaye girişleri üzerinde kontrol sağla / kontrolü sıkılaştır (ancak faydalarını ve çok www. hakanozyildiz. com yanlı etkilerini göz önünde bulundurarak) 70

Sermaye Hareketleri Kısıtlı Sermaye Hareketleri Serbest Yarı Sabit Kur Müdahaleli Esnek Sabitleme Yarı Müdahaleli Dalgalı Kur Sermaye Hareketlerinin Serbestlik Derecesi ve Kur Rejimi www. hakanozyildiz. com 71

Kur Rejimleri Sabit Kur Rejimi Tam Sabit Kur Yarı Sabit Kur Para Kurulu Ortak Kur 1 Sabitleme 2 Esnek Sabitleme Sür. Çapa 3 Bant 4 Esnek Kur Müdahaleli Esneklik Müdahalesiz Esneklik Paralel Genişleyen 5 6 Not: Siyah punto katılığı; altı çizili siyah punto, daha fazla katılığı; italik dizgi, içinde bulunduğu gruba göre esnekliği; altı çizili italik dizgi, esnek fakat içinde bulunduğu gruba göre daha katı bir konumu ifade ediyor. (1) Euro gibi. (2) Türkiye’nin 1980 öncesinde TPKK mevzuatı desteğinde uyguladığı kur rejimi. (3) 2000 yılı başından Şubat 2001’e kadar Türkiye’nin uyguladığı kur rejimi. (4) Türkiye’nin 1980 sonrasından 2000 başına kadar uyguladığı kur rejimi. (5) Şubat krizi yaşanmasaydı Türkiye’nin Temmuz 2001’de geçeceği kur rejimi. (6) Şubat 2001’den sonra Türkiye’nin uyguladığı dalgalı kur rejimi. www. hakanozyildiz. com 72

Sermaye hareketleri denetlenmeli(mi? ) • Denetlenirse: Büyüme + Cari açık + Sermaye girişleri – Buradaki büyüme ivmesi iç dinamiklere, tasarrufların artmasına ve yatırımlara dönüşüme bağlı. Gelişme yolundaki ekonomilerde tasarruf eğilimi sınırlı olduğu için tartışma, büyümenin yeteri kadar hızlı olamayacağı konusunda. – Faiz ve kur hedeflemesi çok kolay olmasa da beraber uygulanabilir. – TCMB’nin büyük uluslararası döviz rezervi biriktirmesine gerek olmaz • Denetlenmezse: Sermeye girişleri + Büyüme + Cari açık – Büyüme dışarıdan ithal edilen kaynaklara bağlı. Sıcak para olursa, faiz ve kur (yüksek faiz, düşük kur) politikası tartışmalarına yol açıyor. Sıcak ülkeye gelirken iyi, borçlanma ile tüketim ve refah artmış gibi görülüyor. Ancak, borçlar geri ödenmeye başlayınca… PTT soymalar vs. . Ortaya çıkabiliyor. – TCMB rezerv biriktirmek zorundadır. Rezerv biriktirmek maliyeti yüksek, pahalı bir iştir. • Rezerv birikimi için merkez bankaları ya borçlanacak ve faiz ödeyecek, • Ya da piyasadan döviz satın alacak, TL ödeyecek, sonra da piyasaya çıkan fazla parayı geri çekmek için faiz ödemek zorunda kalabilecek. www. hakanozyildiz. com 73