Dak en thuisloosheid in Vlaanderen Pistes voor een

Dak- en thuisloosheid in Vlaanderen Pistes voor een meer woongericht beleid Publieksmoment Vlaamse Woonraad Brussel, 13 mei 2016

Verwelkoming Bernard Hubeau Voorzitter Vlaamse Woonraad

Programma Voorstelling advies Vlaamse Woonraad David Van Vooren, beleidsmedewerker Vlaamse Woonraad Reflecties op het advies van de Vlaamse Woonraad Alain Bielen, directeur SHM Cordium & voorzitter CAW Limburg Koen Hermans, KU Leuven – Centrum voor Sociologisch Onderzoek / LUCAS Goele Mondelaers, Raadgever Wonen, Kabinet van Vlaams viceminister-president Liesbeth Homans Vragen van het publiek

Dak- en thuisloosheid in Vlaanderen: pistes voor een meer woongericht beleid David Van Vooren Beleidsmedewerker Vlaamse Woonraad

Inhoud presentatie Waarom dit advies? (beleidsrelevantie) Dak- en thuisloosheid in Vlaanderen Definitie, aantallen, profiel, oorzaken Hulpverlening (woon- en welzijnsbeleid) Beschouwingen van de Vlaamse Woonraad

1. Beleidsrelevantie Vlaams Actieplan Armoedebestrijding 2015 -2019 Dak- en thuisloosheid voorkomen en bestrijden Preventief en woongericht beleid 2016: opmaak Vlaams strategisch plan dak- en thuisloosheid Doel = constructieve bijdrage Vlaamse Woonraad Focus op (mogelijke) rol woonbeleid in strijd tegen dak- en thuisloosheid

2. 1. Definitie dak- en thuisloosheid ETHOS (ETHOS Typology on Homelessness and Housing Exclusion) 4 concepten die wijzen op ontbreken van een (t)huis: Dakloosheid Thuisloosheid Instabiele huisvesting Ontoereikende huisvesting Advies Vlaamse Woonraad Focus op ETHOS categorieën dakloos (mensen zonder vaste verblijfplaats of in nachtopvang), thuisloos (diverse vormen van tijdelijke opvang, bv. opvangcentra voor thuislozen, instellingsverlaters) (dreigende) uithuiszetting

2. 2. Aantallen Aantal dak- en thuislozen in Vlaanderen niet gekend Diverse studies / ramingen 764 daklozen (waarvan 53 kinderen) in winteropvang 4. 694 thuislozen (waarvan 1. 675 kinderen) in thuislozenzorg CAW of doorgangswoningen OCMW ca. 7. 700 dakloze personen in OCMW hulpverlening, waarvan 1. 200 chronische cliënten Jaarlijks 13. 000 vorderingen tot uithuiszettingen, effectieve uithuiszettingen onbekend (raming: 30% of ca. 4. 000/jaar) Instabiele woonsituatie of ontoereikende huisvesting: geen data

2. 3. Profiel Kenmerk 1982 2005 2013 Mannen 82 64 59 Vrouwen 18 36 41 < 30 jaar n. b. 51 55 30 -50 jaar n. b. 34 28 > 50 jaar n. b. 13 15 Belangrijkste inkomen uit arbeid 24 11 12 Werkloosheidsuitkering 19 38 31 Bijstand (OCMW) 28 17 18 9 30 29 Geslacht Leeftijd Bron van inkomsten Allochtonen* Bron: Steunpunt Algemeen Welzijnswerk en http: //www. armoedebestrijding. be/cijfers_daklozen. htm

2. 4. Oorzaken Vaak complex en onderling samenhangend Vier types van risicofactoren: structureel, institutioneel, relationeel, persoonlijk specifieke gebeurtenissen (‘triggers’) kunnen direct aanleiding geven tot dak- en thuisloosheid of dit proces verder in de hand werken Advies Woonraad: focus op structurele en institutionele factoren

2. 4. Oorzaken Oorzaak Factor van kwetsbaarheid Trigger Structureel Economische processen (armoede, werkloosheid) Achterstal huur of hypotheek Uithuiszetting Processen op woningmarkt Verlies van vaste verblijfplaats Verandering van woonplaats Nieuwkomers Sociale bescherming / welvaart Immigratie, burgerschap Institutioneel Wijziging verblijfsstatuut Tekort aan gepaste dienstverlening en gebrek aan samenwerking tussen bestaande diensten om tegemoet te komen aan zorg- of hulpvragen Toewijzingsmechanismen Verblijf in instelling (jeugdzorg, gevangenis, hospitalisatie, …) Institutionele procedures (toelating, ontslag) Beperkte toegang tot betaalbare huisvesting en sociale bescherming Einde van ondersteuning of gebrek aan gepaste hulp Ontslag uit instelling Verlies van woning tijdens verblijf in instelling Bron: Busch-Geertsema, V. , Edgar, W. , O’Sullivan, E. , & Pleace, N. (2010)

2. 4. 1. Structurele oorzaken Vlaanderen: Relatief welvarende regio, met een goede sociale bescherming en een laag armoederisico Woningmarkt: ‘slechts’ 7% bevolking met te hoge woonkost (>40% inkomen) Slechte score op betaalbaarheid private huurmarkt: 31% private huurders met te hoge woonkost Hoog aandeel inkomensarme huurders laag aandeel sociale huurwoningen beperkte ondersteuning private huurmarkt �Dit beïnvloedt mogelijkheden tot structurele aanpak dak- en ……. . thuisloosheid (bv. doorstroming uit opvang, uithuiszettingen ……. . door huurachterstal)

2. 4. 1. Structurele oorzaken

2. 4. 1. Structurele oorzaken

2. 4. 2. Institutionele oorzaken ≈ tekort aan gepaste dienstverlening en gebrek aan samenwerking tussen bestaande diensten, de toewijzing tot sociale huisvesting of procedures bij ontslag uit een residentiële instelling Advies bevat beknopte beschrijving van hulpverlening aan dak- en thuislozen (vanuit welzijn, woonbeleid, OCMW) Advies besteedt veel aandacht aan toewijzing en samenwerking

3. Hulpverlening aan dak- en thuislozen Diverse maatregelen binnen welzijns- en woonbeleid Door lokale besturen (OCMW) en particuliere initiatieven (CAW) Vlaamse Woonraad: focus op woonbeleid, met linken naar…………… …. . welzijnsbeleid Bv. CAW omslag van residentiële opvang naar begeleid wonen Capaciteit 1990 2000 2010 Residentiële opvang 1. 271 85% 1. 553 62% 1. 661 39% Begeleid wonen 217 15% 970 38% 2. 565 61% Totaal 1. 488 2. 523 4. 226

3. Hulpverlening aan dak- en thuislozen Diverse initiatieven in kader van ‘woonbeleid’ (ruime zin) Sociale huurmarkt Sociale verhuurkantoren Sociale huisvesting Private huurmarkt Huursubsidie Preventie uithuiszettingen Wet humanisering uithuiszettingen Fonds preventie uithuiszettingen Preventieve woonbegeleiding CAW

3. 1. Sociale Verhuurkantoren Toewijzing via puntensysteem gebaseerd op o. a. woonnood, kinderlast, besteedbaar inkomen Prioriteit ‘woonnood’ ≈ ETHOS-categorieën (o. a. dakloos, instellingsverlaters, ongeschikte woningen, …) gevolg: 1. 277 of 60% van de toewijzingen aan ‘bijzondere ‘doelgroepen aantal & aandeel is voorbije jaren gestegen

3. 1. Sociale Verhuurkantoren Totaal aantal toewijzingen Subtotaal bijzondere doelgroepen (1) Dakloos, straatslaper (2) Dakloos, verblijf in instelling (3) Dakloos, noodwoning, crisisopvang. . (4) Dakloos, verblijf bij kennissen (5) Gerechtelijke uithuiszetting (vonnis) (6) Wonen op camping (7) Onbewoonbaar / ongeschikt met bevel… (8) Onbewoonbaar / ongeschikt zonder bevel… 2012 1. 731 808 2013 1. 822 47% 987 54% 2014 2. 141 1. 277 60% 82 367 360 325 15 9 56 14 49 223 197 236 7 10 57 15 72 269 222 299 15 15 43 32 (9) Overbewoond verklaarde woning met bevel… 5 4 31 (10) Ongeschikt of niet-conform met >= 35 strafpunten 9 16 18 ≈

3. 2. Sociale huisvesting (SHM) Jaarlijks ± 8. 000 toewijzingen aan nieuwe huurders Diverse manieren van toewijzing Rechtstreeks: Reguliere toewijzing (o. a. chronologie, rationele bezetting) + onrechtstreeks: doorstroming vanuit SVK (o. m. v. huursubsidie) Aantal reguliere toewijzingen aan (ex) dak- en thuislozen onbekend Bijzondere omstandigheden sociale aard (Art. 24 § 1 KSH) Aantal toewijzingen + doelgroep onbekend Versnelde toewijzingen (Art. 24 § 2 KSH): Jaarlijks 5% toewijzingen aan kwetsbare doelgroepen (o. a. daklozen, uitstromers psychiatrie en bijzondere jeugdbijstand) Voorwaarde: begeleidingsovereenkomst met welzijnsorganisatie Aantal versnelde toewijzingen & onderlinge verhouding doelgroepen onbekend (indien 5%: ± 400 per jaar)

3. 2. Sociale huisvesting (SHM) Diverse manieren van toewijzing (vervolg) Lokaal toewijzingsreglement specifieke doelgroep (Art. 28 KSH) 15 toewijzingsreglementen ‘specifieke doelgroepen’ hebben betrekking op dak- en thuislozen (vnl. instellingsverlaters) Relatief beperkt aantal woningen Verhuring buiten het sociale huurstelsel (Art. 55 bis KSH) Indien geen rechtstreekse verhuring mogelijk aan doelgroep of tijdelijke opvang in noodsituatie maximum 1% patrimonium Geen zicht op instroom (ex-) dak- en thuislozen (wellicht beperkt) Diverse mogelijkheden tot gerichte toewijzing gebrek aan globale data en monitoring

3. 2. Sociale huisvesting (SHM) Projecten Wonen-Welzijn (2010 -2015) 11 projecten, met o. a. doelstellingen i. v. m. de preventie van uithuiszetting; het verbeteren van de instroom van kwetsbare doelgroepen de uitbouw van unieke sociale woonconcepten met begeleiding voor specifieke doelgroepen. Projecten ‘Housing first’ (vanaf 2013) Doel = zo snel mogelijk toegang tot reguliere huisvesting Begeleiding beperkt tot een wekelijks en vrijwillig bezoek van een hulpverlener. Intensievere begeleiding op vrijwillige basis. �eerste tussentijdse evaluatie is positief (vnl. wooncoaches Gent: hoog % behoud woning)

3. 3. Vlaamse huursubsidie Tegemoetkoming in de huurprijs bij Verhuis van ongeschikte naar geschikte woning Verhuis naar SVK-woning Dakloosheid Categorie Aanvragen (aantal + kolom %) Goedkeuringen (aantal + rij %) Weigeringen (aantal + rij %) In behandeling (aantal + rij %) naar 2014 1. 994 (28%) 2015 2. 273 (29%) 2014 381 (19%) 2015 191 2014 1. 603 (80%) 2015 1. 476 2014 10 (1%) 2015 606 Onaangepast naar aangepast 447 (6%) 429 (5%) 152 (34%) 75 289 (65%) 229 6 (1%) 125 Naar SVK 1. 912 (27%) 1. 886 (24%) 1. 544 (81%) 1. 144 363 (19%) 337 5 (0%) 405 Ex-dakloos 2. 091 (30%) 2. 929 (37%) 1. 090 (52%) 876 977 (47%) 949 24 (1%) 1. 104 Niet ingevuld 642 (9%) 344 (4%) 14 (2%) 4 626 (98%) 269 2 (0%) 71 Totaal 7. 086 7. 861 3. 181 (45%) 2. 290 3. 858 (54%) 3. 260 47 (1%) 2. 311 Ongeschikt

3. 4. Preventie uithuiszettingen Diverse wettelijke regelingen en beleidsinstrumenten: Wet humanisering uithuiszettingen Regelt betrokkenheid OCMW in gerechtelijke procedure Fonds preventie uithuiszettingen Doel: preventie uithuiszetting bij huurachterstal Slechts 325 aansluitingen in 2014 Tot maart 2015: 8 vonnissen, waarvan 3 toekenningen Preventieve woonbegeleiding CAW 2013: 1. 136 begeleidingen in sociale huursector, in 71% uithuiszetting voorkomen, personeelsinzet 44, 50 VTE 2015: verruiming naar private huurmarkt

4. Beschouwingen Vlaamse Woonraad Beschouwingen/aanbevelingen op diverse niveaus: Woningmarkt(beleid): meer betaalbare huurwoningen Juridisch kader: versterkt recht op wonen Vlaamse strategie dak- en thuisloosheid Conceptueel: keuze voor ‘woongericht’ beleid Operationele bijsturingen Preventie uithuiszettingen Samenwerking Wonen-Welzijn Alternatieve woonvormen Vlaamse strategie tegen dak- en thuisloosheid dient deze elementen op doordachte manier te combineren en integreren

4. 1. Woningmarkt(beleid): meer betaalbare huurwoningen Vlaamse Woonraad herhaalt pleidooi voor: Uitbreiding sociale huurwoningen (tot minimum 9% woningbestand) Specifiek investeringsprogramma 5. 000 SHM huurwoningen voor dak- en thuislozen (zie verder) Verruiming huursubsidie Fiscale voordelen verhuurders bij geconventioneerde verhuring � = Belangrijke randvoorwaarden voor structureel, preventief beleid inzake dak- en thuisloosheid

4. 2. Juridisch: versterkt recht op wonen Vlaamse woonraad herhaalt pleidooi voor ‘Versterkt recht op wonen’ (cf. advies 2013) Individueel afdwingbaar recht op wonen bij manifeste schending grondrecht op wonen (van inspannings- naar resultaatverbintenis) Initiële doelgroep dak- en thuislozen, stelselmatig uitbreiden Decretale verankering (Vlaamse Wooncode) doelstelling beperken en voorkomen dak- en thuisloosheid Cf. Art. 31 Europees Sociaal Handvest: “de kans om dakloos te worden te voorkomen en te beperken, teneinde die dreiging geleidelijk aan weg te werken” Verantwoordelijkheid Vlaamse overheid i. s. m. lokale woonactoren Goede praktijk rechtenbenadering Schotland

4. 3. Vlaamse strategie dak- en thuisloosheid Vlaams actieplan armoedebestrijding: 5 doelstellingen Geen straatslapers bij gebrek aan opvang Geen lang verblijf in opvang bij gebrek aan doorstroommogelijkheden naar (begeleid) wonen; Geen ontslag uit een instelling zonder nazorg en oplossing voor woonsituatie; Geen uithuiszetting bij gebrek aan begeleidings- en huisvestingsmogelijkheden; Terugdringen thuisloosheid jongvolwassen Woonraad onderschrijft doelstellingen, maar vraagt ambitieuze overkoepelende doelstelling: dak- en thuisloosheid op middellange termijn beëindigen cf. Finland 2008 -2011 reduction programme; 2011 -2015: elimination programme Nood aan grondige meting en monitoring dak- en thuisloosheid

4. 4. conceptueel: Keuze voor woongericht beleid Wat? = Stabiele huisvesting met huurbescherming aanbieden en/of bestendigen als een eerste stap om gevallen van thuisloosheid op te lossen of te voorkomen Uitgangspunt = huisvesting als fundamenteel recht en basisvereiste om andere problemen op te lossen (cf. voorstel juridisch kader: rechtenbenadering)

4. 4. conceptueel: Keuze voor woongericht beleid Vergt (verdere) omslag in denken van beleid en terreinactoren (wonen en welzijn) Cf. diverse initiatieven (toewijzing KSH): verplichte begeleiding als voorwaarde tot bekomen van woning Voorstel: bijsturing / verruiming projectoproep wonen-welzijn Botst op grenzen (ambulante) begeleidingscapaciteit vanuit welzijnsvoorzieningen (met impact voor huurder en omgeving) Na eerste stap (huisvesting) nood aan gepaste ondersteuning of begeleiding (zie verder wonen-welzijn)

4. 5. Operationele bijsturingen Private huurmarkt Verbeterde toegang voor kwetsbare groepen door optreden tegen discriminatie aangepaste huurwaarborgregeling zekerheid verhuurders + drempels kandidaat-huurders Verruiming + aanpassing huursubsidie Nagaan impact op betaalbaarheid (hoogte bedrag) Take-up verhogen (weigering ≈ niet-inschrijving SHM) Sociale Verhuurkantoren Uitdagingen inzake Woonondersteuning / toegenomen begeleidingslast Zeer zwak inkomensprofiel >< niet inkomens-gerelateerde huurprijs

4. 5. Operationele bijsturingen Sociale huisvesting (SHM) Veelheid aan toewijzingsregels KSH Benutting / effectiviteit onbekend Vraag om toewijzingsbeleid SHM globaal te herdenken Verruimde aandacht voor kandidaten met sterke woonnood Contingentering chronologie / woonnood (bv. puntensysteem) Grotere autonomie SHM bij toewijzing o. b. v. woonnood (i. f. v. spreiding, nabijheid begeleiding) Uitbouw meer verspreid, kleinschalig SHM patrimonium Via (ver)nieuwbouw, aankoop bestaande woningen Deconcentratie meest kwetsbare groepen Bijzonder investeringsprogramma 5. 000 woningen

4. 6. Preventie van uithuiszettingen Diverse wettelijke regelingen en beleidsinstrumenten: Wet humanisering uithuiszettingen (betrokkenheid OCMW in gerechtelijke procedure) Fonds preventie uithuiszettingen Preventieve woonbegeleiding CAW Onvoldoende slagkrachtig (diverse redenen: timing betrokkenheid …. . in procedure, onvoldoende middelen, …) Pleidooi voor globale herziening wettelijk kader + bijhorende & …. . complementaire instrumenten � 6 de Staatshervorming biedt hiertoe opportuniteiten

4. 7. Samenwerking wonen-welzijn Aanpak dak- en thuisloosheid wordt (mede) bepaald door tendensen welzijnswerk o. a. ‘vermaatschappelijking’ van de zorg, omslag van residentiële naar ambulante hulpverlening Rekening houden met ‘limieten’ van vermaatschappelijking Voorzien in gepast ambulant begeleidingsaanbod Personen met beperkte begeleidingsvraag �voorzien in woonondersteuning, cf. basisbegeleidingstaken SVK en SHM, zeer beperkt op private huurmarkt Intensievere begeleidingsnood: ‘housing first’ aanpak

4. 7. Samenwerking wonen-welzijn Vergt uitbreiding ambulante, multidisciplinaire begeleiding >< huidige begeleidingsaanbod: te beperkt en versnipperd, instellings- i. p. v. cliëntgebonden begeleiding, gebrek aan afstemming woon- en welzijnsactoren, nood aan vertrouwenspersonen en coördinatie hulpverlening

4. 8. Alternatieve woonvormen Beschikbaarheid huisvesting + gepaste begeleiding biedt geen …. . garantie op ‘modelbewoners’ Voor (zeer) beperkt aantal mensen alternatieve woonvormen …. . voorzien, bv. zorghuis oudere daklozen, schadebeperking in …. . drugshostel, containerwoning (‘skaeve huse’)

5. Besluit Opmaak Vlaamse strategie is belangrijke opportuniteit tot globale aanpak dak- en thuisloosheid Nood aan integratie van Structurele maatregelen woningmarkt(beleid) Aangepaste juridische context voor versterkt recht op wonen Conceptuele keuze voor woongerichte beleidsbenadering Operationele / institutionele wijzigingen op diverse deelmarkten (sociale en private huurmarkt) Integratie diverse instrumenten preventie uithuiszettingen Samenwerking wonen-welzijn (uitbreiding ambulante begeleiding) Alternatieve woonvormen (in beperkte mate)

Dank voor uw aandacht www. vlaamsewoonraad. be