CZYNY NIEDOZWOLONE ODPOWIEDZIALNO ZA WASNE CZYNY Art 415

CZYNY NIEDOZWOLONE ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA WŁASNE CZYNY

Art. 415 k. c. : „Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia” � analogicznie brzmiał art. 134 k. z. wzorowany na art. 1382 Kodeksu Napoleona Art. 416 k. c. : „Osoba prawna jest obowiązana do naprawienia szkody wyrządzonej z winy jej organu” � odpowiedzialność na zasadzie winy � przesłanki odpowiedzialności: 1) szkoda 2) fakt, z którym ustawa wiąże odpowiedzialność określonego podmiotu (czyn niedozwolony) 3) adekwatny związek przyczynowy między czynem niedozwolonym a szkodą

odpowiedzialność osób fizycznych i osób prawnych – w tym ostanim przypadku za zawinione zachowanie osób pełniących funkcje organu osoby prawnej (art. 416 k. c. ) � za inne osoby niż pełniące funkcje organu osoba prawna odpowiada jak za cudze czyny � ze względu na trudności w ustaleniu, która konkretnie osoba ponosi winę i potrzebę silniejszej ochrony poszkodowanych zgłaszane są postulaty oparcia odpowiedzialności deliktowej osób prawnych na przesłance bezprawności działania jej personelu – bez rozróżniania organów i osób im podporządkowanych; � częściowo ten postulat realizuje konstrukcja tzw. winy anonimowej osób prawnych �

� � � � każdy zawiniony czyn człowieka – działanie, zaniechanie; czynność psychofizyczna i konwencjonalna zachowanie jednorazowe lub zespół zachowań odpowiedzialność deliktowa powstaje wyłącznie w razie zrealizowania czynu skutkowego, a nie w przypadku jedynie usiłowania Możliwość przypisania sprawcy czynu zachodzi wówczas, gdy: 1) dane zachowanie może być świadomie sterowane przez człowieka 2) brak jest zewnętrznego przymusu fizycznego art. 416 k. c. – osoba prawna odpowiada za szkodę wyrządzoną z winy jej organu; brak definicji pojęcia winy

Problem, czy bezprawność jest elementem pojęcia winy, czy niezależną kategorią (przesłanką winy): 1) tradycyjnie przyjmowano szerokie pojęcie winy – złożonej z 2 elementów: obiektywnego (bezprawności) i subiektywnego (wina sensu stricto) -R. Longchamps de Berier 2) odmienne ujęcie zaproponowali J. Korzonek i I. Rosenblüth, którzy odróżnili stronę przedmiotową czynu oraz winę; stronę przedmiotową czynu niedozwolonego (obiektywną) wiązali z naruszeniem określonego nakazu bądź zakazu ustawy lub naruszeniem interesów innego podmiotu, któremu system prawny zapewnia ochronę; winę pojmowali jako zły zamiar lub niedbalstwo � z biegiem czasu coraz większą liczbę zwolenników zyskał pogląd, zgodnie z którym bezprawność stanowi pojęcie szersze od winy - wszelkie czyny zawinione są bezprawne, natomiast nie każdy czyn bezprawny musi być zawiniony (A. Szpunar, M. Sośniak, Z. Radwański, A. Olejniczak) � w nowej literaturze dominuje pogląd o konieczności rozdzielenia pojęcia bezprawności i winy �

Trzy koncepcje winy: 1) obiektywna – prawo franc. ; winą jest uchybienie istniejącemu obowiązkowi prawnemu, moralnemu lub czyn skierowany przeciwko prawu innego podmiotu; wina jest rozumiana w kontekście bezprawności 2) subiektywna – nauka niem. ; winę łączy się z przeżyciami psychicznymi sprawcy, jego stosunkiem do popełnionego czynu; nie analizuje się bezprawności zachowania 3) obiektywno-subiektywna – możliwość postawienia zarzutu z punktu widzenia powinności i możliwości przewidywania szkody oraz przeciwdziałania jej wystąpieniu �

Bezprawność (obiektywna nieprawidłowość) czynu � nazywana stroną przedmiotową czynu, jego znamieniem przedmiotowym � obiektywna nieprawidłowość czynu polega na tym, że mieści się on w klasie czynów zakazanych przez normę postępowania uważaną za obowiązującą � wniosek o istnieniu takiej sprzeczności jest wysuwany w efekcie przeprowadzenia oceny opartej na kryteriach czysto obiektywnych; dla ustalenia, czy zachowanie się określonego sprawcy narusza obowiązującą normę postępowania zbędne jest ocenianie tego, czy zna on treść tej normy i czy miał zamiar jej naruszenia � bezprawny jest czyn sprzeczny z normą prawną lub z zasadami współżycia społecznego

normy prawne są wyrażone w źródłach prawa powszechnie obowiązującego (zamknięty katalog źródeł prawa z art. 87 Konstytucji); normy prawne zawarte w źródle prawa należącym do jakiejkolwiek gałęzi prawa; chodzi o normy powszechnie obowiązujące, a nie normy tworzące stosunki zobowiązaniowe (zawarte w umowie lub ustawie), które nakładają obowiązki jedynie na dłużnika względem wierzyciela � sporna jest możliwość przyjęcia na gruncie prawa deliktowego tak zwanej bezprawności względnej, nazywanej również akwiliańską; stanowisko to wydaje się dominować � zasady współżycia społecznego - przyjmowane w społeczeństwie normy o charakterze moralnym �

Okoliczności wyłączające bezprawność (kontratypy): 1) obrona konieczna 2) stan wyższej konieczności 3) dozwolona samopomoc 4) zgoda poszkodowanego 5) wykonywanie własnych praw podmiotowych 6) działanie w granicach ustawowo przyznanych uprawnień 7) działanie na własne ryzyko 8) działanie z pobudek altruistycznych

Ad 1) obrona konieczna – art. 423 k. c. � może odnosić się nie tylko do przypadków odpowiedzialności opartej na zasadzie winy, ale też na zasadzie ryzyka � polega na odparciu bezpośredniego i bezprawnego zamachu na jakiekolwiek dobro własne lub innej osoby � źródłem zagrożenia jest działanie człowieka � działanie to musi być bezprawne, choć niekoniecznie zawinione � dobro zagrożone – jakiegokolwiek rodzaju (osobiste – np. życie, zdrowie, cześć integralność osobista, itp. lub majątkowe) i jakiejkolwiek wartości (mniej lub bardziej cenne od naruszonych dóbr napastnika) � zachowanie sprawcy musi być celowe, nastawione na odparcie zamachu � musi istnieć związek czasowy między zamachem a obroną

Zastosowane środki obrony powinny być „konieczne” - dwa aspekty: 1) niezbędne do odparcia zamachu P. Machnikowski: obrona jest konieczna nie tylko wtedy, gdy jest jedynym możliwym rozwiązaniem, ale także wtedy, gdy jest najlepszym rozwiązaniem, bo inne sposoby uniknięcia zamachu prowadziłyby do wyrządzenia komukolwiek szkody większej, niż szkoda grożąca napastnikowi w razie podjęcia obrony � 2) podjęte przez sprawcę szkody środki powinny być odpowiednie do cech zamachu (chodzi o rodzaj działań i ich natężenie, rodzaj użytych narzędzi i innych środków); cel: nieszkodzenie napastnikowi w sposób zbędny dla ochrony zagrożonego dobra

jeżeli podmiot stosujący obronę konieczną wyrządził szkodę, nie jest zobowiąznay do jej naprawienia, bo jego zachowanie jest bezprawne � nie ma znaczenia to, czy działanie obronne było skuteczne � w Kodeksie cywilnym brak regulacji dotyczącej przekroczenia granic obrony koniecznej; nie powoduje ono uchylenia bezprawności, więc odpierający zamach ponosi odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę; możliwe jest obniżenie odszkodowania na zasadzie przyczynienia się poszkodowanego do powstania szkody (art. 362 k. c. ) lub uznanie żądania odszkodowania za nadużycie prawa podmiotoowego (art. 5 k. c. ) �

Ad 2) stan wyższej konieczności – art. 424 k. c. � � � � nazywa się tak sytuację z art. 142 i 424 k. c. , ale kontratyp wyraża tylko art. 424 k. c. może odnosić się nie tylko do przypadków odpowiedzialności opartej na zasadzie winy, ale też na zasadzie ryzyka bezpośrednie zagrożenie dla dowolnego dobra (osobistego lub majątkowego) jakiejkolwiek osoby uwzględniane szkody: szkody na mieniu, polegające na zabiciu lub zranieniu cudzego zwierzęcia albo uszkodzeniu lub zniszczeniu cudzej rzeczy, będących źródłem niebezpieczeństwa dla sprawcy szkody lub innej osoby niebezpieczeństwo musi istnieć naprawdę i musi być prawdopodobne środki zaradcze muszą być podjęte w czasie zagrożenia źródłem tego zagrożenia nie jest zamach (działanie człowieka), tylko jakaś rzecz lub zwierzę

Jeżeli w celu odwrócenia zagrożenia osoba zagrożona lub inna osoba zniszczyła albo uszkodziła rzecz albo zraniła lub zabiła zwierzę, nie ponosi odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę, o ile: a) sama niebezpieczeństwa nie wywołała ze względu na cel przepisu należy przyjąć, że chodzi o zachowanie sprawcy, które było obiektywnie nieprawidłowe (sprzeczne z prawem, zasadami współżycia społecznego lub regułami ostrożności) i było koniecznym warunkiem powstania niebezpieczeństwa (choćby na jego powstanie złożyły się też inne przyczyny); nie ma znaczenia wina sprawcy w wywołaniu niebezpieczeństwa (P. Machnikowski) b) niebezpieczeństwu nie można było inaczej zapobiec np. przez zwrócenie się do odp. organów państwowych brak równie łatwo dostępnego sposobu odwrócenia niebezpieczeństwa, który byłby dozwolony i mniej szkodliwy �

c) ratowane dobro było oczywiście ważniejsze aniżeli dobro zagrożone � ustawodawca posługuje się kryterium ważności, a nie wartości dóbr - chodzi o stosunek wartości dóbr, ale rozumianej szeroko (mniej lub bardziej dodatnia ocena przez społeczeństwo) � dobra osobiste mają bezwzględny priorytet przez dobrami majątkowymi; tylko między dobrami majątkowymi można stosować miernik wartości � problem możliwości oceny wartości dóbr przez sprawcę szkody – chodzi o łatwość zauważenia różnicy wartości dóbr, a nie o to, by różnica ich wartości była znaczna � dysproporcja powinna być oceniana obiektywnie, a nie z perspektywy wyrządzającego szkodę (P. Machnikowski)

na stan wyższej konieczności nie może powołać się ten, na kim ciąży szczególny obowiązek chronienia naruszonego dobra, nawet z narażeniem na osobiste niebezpieczeństwo (Z. Masłowski, Z. Banaszczyk, W. Dubis, P. Machnikowski); � sprawca szkody zobowiązany do szczególnego obowiązku ochrony narusza nie tylko normy prawne odnoszące się do prawa własności, ale także normę, która nakłada na niego obowiązek pieczy �

Ad 3) dozwolona samopomoc � wyjątkowo ustawodawca zezwala na samodzielne przywrócenie stanu praw czy interesów sprzed naruszenia albo na samodzielne zabezpieczenie przez poszkodowanego możliwości realizacji jego roszczeń, np. art. 343 § 2, 432, 671 § 2 k. c. � działanie w tych granicach nie jest bezprawne, a jeżeli spowodowało szkodę, to sprawca nie jest za nią odpowiedzialny Ad 4) zgoda poszkodowanego � dotyczy działań ingerujących w sferę dóbr osobistych, a nie wyrządzenia szkody np. zgoda na zabiegi lekarskie � uchyla bezprawność tych działań w takim zakresie, w jakim poszkodowany może dysponować naruszonymi dobrami osobistymi, stąd konieczność ustalenia, czy przysługiwała mu kompetencja i w jakim zakresie zezwolił na naruszenie

Charakter prawny zgody jest sporny: a) jest ona czynnością prawną, szczególnego rodzaju czynnością prawną upoważniającą – odnoszą się do niej przepisy regulujące wady oświadczeń woli – S. Grzybowski, M. Nesterowicz, Z. Banaszczyk, W. Dubis, P. Machnikowski b) jest ona jednostronnym, odwołalnym działaniem prawnym, podobnym do oświadczenia woli – M. Sośniak, A. Szpunar � zgoda musi mieć charakter uprzedni � odnoszą sie do niej przepisy dotyczące swobody formy wyrażenia zgody (z zastrzeżeniem wyjątków z art. 34 ust. 1 Zaw. Lek. U) i wymóg odpowiedniej zdolności do czynności prawnych (jeżeli przepisy szczególne go nie modyfikują, np. art. 32 ust. 5 Zaw. Lek. U) � zgoda musi być wolna od wad oświadczeń woli � zgody na zabieg lekarski może udzielić wyłącznie osoba mająca świadomość tego, na co się zgadza; obowiązek informacyjny dotyczy typowego ryzyka związanego z zabiegiem informuje się pacjenta lub osobę sprawującą nad nim pieczę � podlega odwołaniu do czasu wyrządzenia uszczerbku �

Ad 5) wykonywanie własnych praw podmiotowych – art. 149 k. c. np. użytkownik gruntu lub uprawniony z tytułu służebności gruntowej nie ponosi odpowiedzialności za szkodę, jaką stanowi dla właściciela gruntu to, że jest on pozbawiony korzyści, jakie mógłby sam uzyskać z gruntu Ad 6) działania w granicach ustawowo przyznanych uprawnień � nie jest bezprawne zachowanie, które wyrządza uszczerbek innym osobom i pozornie cechuje je bezprawność, jeżeli inny przepis prawa zezwala na takie zachowanie lub nakazuje je � np. wykonywanie czynności przez komornika, stosowanie środków przymusu bezpośredniego przez funkcjonariuszy policji, straży miejskiej, straży granicznej � warunkiem wyłączania bezprawności jest podejmowanie działań przez upoważnione do tego podmioty, z zachowaniem określonych reguł postępowania, bez przekraczania granic upoważnienia

Problem fizycznego karcenia dzieci przez rodziców: � obecnie art. 96¹ k. r. o. � wcześniej: 1) nie jest bezprawne - G. Bieniek, Z. Banaszczyk, W. Dubis 2) P. Machnikowski: uszkodzenie ciała dziecka i naruszenie nietykalności cielesnej narusza jego dobra osobiste, a więc jest sprzeczne z normą prawną chroniącą te dobra uchylenie bezprawności takiego zachowania nie wynika z art. 95 § 2 kro, nakładającego na dziecko powinność posłuszeństwa rodzicom; zgodnie z wiedzą pedagogiczną przymus fizyczny jest złą metodą karcenia dziecka, czyli zachowaniem sprzecznym z wiążącym rodziców nakazem wykonywania władzy rodzicielskiej tak, jak wymaga tego dobro dziecka (art. 95 § 3 kro) i troszczenia się o jego rozwój fizyczny i duchowy (art. 96 § 1 zd. 2 kro) �

Ad 7) działanie na własne ryzyko � podjęcie czynności, w wyniku której poszkodowany bez wyraźnej potrzeby dobrowolnie i świadomie naraża się na znane mu niebezpieczeństwo • np. udział w sportach ekstremalnych, w wyścigach samochodowych, wejście mimo zakazu na teren, gdzie prace pirotechniczne, dobrowolne podróżowanie samochodem kierowanym przez kierowcę, który jest pijany lub nie ma uprawnień i umiejętności kierowania pojazdem, itp. � trudność w rozgraniczeniu od zgody poszkodowanego – nie godzi się on na samą szkodę, tylko na stan zagrożenia � P. Machnikowski: zgoda jest zwykle dorozumiana, jeszcze bardziej uzasadniony jest w tym przypadku wymóg posiadania zdolności do czynności prawnych

Ad 8) działanie z pobudek altruistycznych � np. ratowanie życia i zdrowia człowieka z narażeniem własnego życia

Wina � klasa czynów zawinionych mieści się w klasie czynów bezprawnych � brak definicji pojęcia winy � postulat używania jednolitego pojęcia winy na gruncie prawa cywilnego i karnego � Koncepcje winy: 1) psychologiczna 2) normatywna – dominuje we współczesnej cywylistyce � naganna decyzja człowieka odnosząca się do podjętego przez niego bezprawnego czynu (działania lub zaniechania), z którą wiąże się postawienie sprawcy zarzutu - na podstawie analizy jego stanu psychicznego i obowiązującej normy - że jego decyzja była naganna � przedmiotem zarzutu jest bezprawność postępowania sprawcy; zarzut dotyczy przekroczenia obowiązujących reguł postępowania, a nie wyrządzenia szkody

Zdolność do zawinienia (zwana też poczytalnością, choć określenie to krytykuje się jako zbyt wąskie) � ocenie pod względem zawinienia powinno podlegać wyłącznie zachowanie się takich osób, które w wystarczającym stopniu zdają sobie z niego sprawę i są w stanie nim kierować � Krąg tych osób wyznaczono na 2 sposoby: 1) niezbędna jest indywidualna ocena sprawcy (art. 425 k. c. ) 2) ustanowiono sztywną granicę wiekową odpowiedzialności (art. 426 k. c. ) � niepoczytalność wyłącza odpowiedzialność na zasadzie winy; negatywne skutki dla poszkodowanego może łagodzić odpowiedzialność osób zobowiązanych do nadzoru (art. 427 k. c. ) lub samego sprawcy na zasadzie słuszności (art. 428 k. c. )

Ad 1) niepoczytalność Art. 425 § 1 k. c. : „Osoba, która z jakichkolwiek powodów znajduje się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, nie jest odpowiedzialna za szkodę w tym stanie wyrządzoną. § 2: Jednak ten, kto uległ zakłóceniu czynności psychicznych wskutek użycia napojów odurzających albo innych podobnych środków jest zobowiązany do naprawienia szkody, chyba że stan zakłócenia został wywołany bez jego winy”. � niepoczytalność została zdefiniowana przez ustawodawcę w taki sam sposób, jak stan przesądzający o wystąpieniu wady oświadczenia woli w postaci braku świadomości lub swobody powzięcia decyzji i wyrażenia woli (art. 82 k. c. ), co stanowi przedmiot krytyki � stan niepoczytalności zachodzi wówczas, gdy określona osoba albo jest pozbawiona świadomości (nie rozumie znaczenia czynów własnych bądź osób trzecich, nie zdaje sobie sprawy ze swojego zachowania) albo nie może świadomie podjąć decyzji i wyrazić swojej woli

� � � wystarczające jest zaistnienie jednego z w/w stanów konieczny jest całkowity brak możliwości świadomego lub swobodnego powzięcia decyzji i wyrażenia woli; częściowe ograniczenie poczytalności nie jest prawnie relewantne przyczyna jest pozbawiona znaczenia prawnego (art. 425 § 1 k. c. ); musi ona jednak być związana z osobą sprawcy niepoczytalność może wynikać z zaburzeń sprawności psychicznej i intelektualnej lub z zaburzeń sprawności fizycznej danego podmiotu jej przyczynami mogą być stany fizjologiczne (np. sen, czy brak odpowiedniej dojrzałości) i stany o charakterze patologicznym, zarówno trwałe (np. choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy, uzależnienie od alkoholu czy narkotyków, uwiąd starczy), jak i przejściowe (odurzenie alkoholem lub narkotykami, wysoka gorączka)

nie zachodzi ona wówczas, gdy zachowanie się człowieka nie jest sterowane przez jego centralny układ nerwowy, lecz za pomocą czynników zewnętrznych - zachowanie będące wynikiem użycia przymusu fizycznego nie stanowi w ogóle czynu � użycie przymusu psychicznego (groźby) nie skutkuje niemożliwością świadomego i swobodnego powzięcia decyzji i wyrażenia woli. Nieprawidłowa jest natomiast sytuacja motywacyjna, co może prowadzić do niemożliwości przypisania odpowiedzialności opartej na winie, jeżeli osoba działająca pod wpływem groźby dołożyła należytej staranności (A. Śmieja, P. Machnikowski) �

dla wyłączenia możliwości przypisania odpowiedzialności opartej na zasadzie winy niezbędne jest, by stan niepoczytalności wystąpił w chwili wyrządzenia czynu, który spowodował szkodę � badanie zaistnienia tej okoliczności jest konieczne również, gdy dana osoba cierpi na trwałe zaburzenia o charakterze patologicznym, bo np. dla chorób psychicznych charakterystyczne jest występowanie stanów zaostrzenia objawów i remisji (możliwe jest działanie w chwili lucidum intervallum) � dowodu działania w stanie niepoczytalności nie stanowi fakt uprzedniego całkowitego ubezwłasnowolnienia sprawcy ze względu na występowanie u niego określonych zaburzeń psychicznych � możliwe jest stosowanie domniemania faktycznego, że dana osoba była w chwili czynu niepoczytalna, gdy rodzaj występujących u niej zaburzeń psychicznych świadczy o stałym lub często powtarzającym się występowaniu stanu wyłączającego świadome lub swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli (Z. Masłowski, G. Bieniek, P. Machnikowski) �

gdy stan niepoczytalności został spowodowany użyciem napojów odurzających lub innych podobnych środków, sprawca jest zobowiązany do naprawienia wyrządzonej w tym stanie szkody, chyba że stan ten został wywołany bez jego winy (art. 425 § 2 k. c. ) porównaj: prawo karne, wina na przedpolu czynu zabronionego � ciężar dowodu przeciwnego spoczywa na sprawcy szkody � brak winy w zażyciu w/w środków zachodzi wówczas, gdy zaaplikowano je sprawcy czynu przy użyciu przemocy lub gdy zażył je pod wpływem groźby lub bez świadomości, o jaki środek chodzi � brak winy zachodzi również wówczas, gdy dana osoba świadomie i dobrowolnie wprowadziła do swojego organizmu substancję odurzającą bez świadomości skutków jej działania, mimo dochowania obowiązku uzyskania informacji, a więc na przykład zapoznawszy się z ulotką informacyjną dołączoną do leku (P. Machnikowski) �

Zagadnienie poczytalności osób w wieku starczym: � obniżenie sprawności intelektualnej z tej przyczyny jako potencjalny powód niepoczytalności nie budzi wątpliwości, niejednoznaczna jest możliwość traktowania jako jej przyczyny spadku sprawności fizycznej spowodowanego podeszłym wiekiem � art. 427 k. c. wskazuje jako przyczynę wyłączającą możliwość przypisania winy również stan cielesny, więc przyjmuje się, że brak sprawności fizycznej może stanowić okoliczność wyłączającą odpowiedzialność za szkodę, jeżeli spowodował niemożliwość pokierowania własnym postępowaniem, a sprawca nie był świadomy tego, że on wystąpi lub przy dołożeniu należytej staranności nie był w stanie przewidzieć jego wpływu na zachowanie, z którego wynikła szkoda (A. Śmieja, W. Dubis, P. Machnikowski)

Ad 2) � Art. 426 k. c. : „Małoletni, który nie ukończył lat 13, nie ponosi odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę” � nie ponosi odpowiedzialności na zasadzie winy � nie ma znaczenia stopień jego rozwoju i sprawności intelektualnej Sens tego przepisu jest sporny: 1) domniemanie niewzruszalne – S. Garlicki, Z. Banaszczyk 2) granica odpowiedzialności deliktowej – A. Szpunar �

Kwestia oceny poczytalności małoletniego, który ukończył lat 13: 1) ich poczytalność podlega ocenie według ogólnych reguł określonych w art. 425 k. c. Ze względu na zróżnicowany stopień rozwoju dzieci możliwe jest, że określona osoba mimo przekroczenia tej granicy wiekowej nie będzie zdawała sobie sprawy z własnych poczynań lub nie będzie w stanie rozpoznać ich znaczenia. W konsekwencji to małoletni sprawca czynu, z którego wynikła szkoda, chcąc zwolnić się z odpowiedzialności będzie obarczony ciężarem dowodu, że działał w stanie niepoczytalności (art. 6 k. c. ) - P. Machnikowski, podobnie: Z. Radwański, A. Olejniczak �

2) poczytalność stanowi przesłankę możliwości przypisania winy, a skoro ciężar wykazania winy spoczywa na poszkodowanym (art. 6 k. c. ), to powinien on również wykazać poczytalność małoletniego, który ukończył lat trzynaście (Z. Banaszczyk, W. Dubis). Wskazuje się jednak, że w przypadku normalnego rozwoju psychofizycznego można przyjąć domniemanie faktyczne poczytalności małoletniego, który ukończył lat trzynaście (Z. Radwański, A. Olejniczak, A. Śmieja) � art. 426 k. c. nie daje podstaw do przyjęcia istnienia domniemania prawnego poczytalności małoletniego

Rodzaje i mierniki winy � wina umyślna i nieumyślna (niedbalstwo) � wina umyślna – obejmuje obie postacie zamiaru, wyrożniane w nauce prawa karnego (art. 9 § 1 k. k. ), czyli zamiar bezpośredni i ewentualny (wynikowy); sprawca chce (dolus directus) przez swoje bezprawne zachowanie się (działanie / zaniechanie) wyrządzić drugiemu szkodę albo co najmniej świadomie godzi się na to (dolus eventualis) � niedbalstwo w prawie cywilnym wiąże się z niedołożeniem należytej staranności; zarzut przekroczenia norm postępowania można postawić sprawcy tylko wtedy, gdy przewidywał on taką możliwość – tzw. świadoma nieumyślność (P. Machnikowski); sprawca nie ma zamiaru działać bezprawnie, ale podejmując decyzję dotyczącą swojego przyszłego postępowania zdaje sobie sprawę z tego, że może ono naruszać normy prawne lub moralne, a jedynie przewiduje, że tego uniknie; negatywna ocena tego postępowania jest możliwa tylko wtedy, gdy przewidywanie, na którym sprawca oparł swoją decyzję uznajemy za nieprawidłowe – stąd tę postać nieumyślności nazywa się lekkomyślnością

sprawcy można postawić zarzut także wtedy, gdy decydując o swoim postępowaniu nie zdaje sobie sprawy z tego, że może ono być bezprawne; podstawą zarzutu jest brak prawidłowego przewidywania, wymaganej ostrożności zachowania; tradycyjnie tę sytuację nazywano niedbalstwem, choć obecnie to określenie odnoszone jest do obu przypadków winy nieumyślnej � miernik należytej staranności – art. 355 k. c. � należy zachować staranność wymaganą w stosunkach danego rodzaju � miernik obiektywny (abstrakcyjny); wzorzec powinnego zachowania się formułowany dla każdego, kto znajdzie się w określonej sytuacji � należy uwzględniać zasady współżycia społecznego, przepisy prawne, pragmatyki zawodowe, zasady deontologii, zwyczaje � w przypadku profesjonalistów należy brać pod uwagę, że sprawca należy do określonej grupy zawodowej – miernik powszechny zostaje zastąpiony miernikiem grupowym; należy odrzucić pogląd o podwyższonej mierze należytej staranności

� ustalenie, że zachowanie określonej osoby odbiega od wzorca starannego postępowania nie jest równoznaczne z winą; jest zawinione, jeżeli dana osoba mogła w konkretnych okolicznościach postąpić zgodnie z należytą starannością, co uzasadnia ujemną ocenę jej zachowania przesądzającą o winie; taka ocena jest wyłączona w przypadku faktycznej (fizycznej) niemożności sprostania wymogom ostrożności i wówczas, gdy decyzja o podjęciu zachowania, które spowodowało szkodę, została podjęta na podstawie błędnych lub niepełnych informacji (usprawiedliwiony błąd), czy w nieprawidłowej sytuacji motywacyjnej (np. pod wpływem groźby)

Problem uwzględniania cech osobnicznych, indywidualnych: chodzi o osobiste cechy, które uniemożliwiały sprawcy uświadomienie sobie wzorca należytej staranności, sprostanie temu wzorcowi i w konsekwencji zachowanie zgodne z prawem i zasadami współżycia społecznego � np. wiek, płeć, ułomność fizyczna w stopniu nie usprawiedliwiającym jeszcze zastosowania art. 425 k. c. , stan przemęczenia, choroby, stres, itp. � 1) trzeba je uwzględniać, bo inaczej wina straciłaby sens osobistego zarzutu (J. Dąbrowa, M. Sośniak, Z. Radwański, A. Olejniczak; podobnie P. Machnikowski) 2) nie (W. Czachórski) �

Współsprawstwo i współodpowiedzialność � Art. 422 k. c. : „Za szkodę odpowiedzialny jest nie tylko ten, kto ją bezpośrednio wyrządził, lecz także ten, kto inną osobę do wyrządzenia szkody nakłonił albo był jej pomocny, jak również ten, kto świadomie skorzystał z wyrządzonej drugiemu szkody” � Trzy kategorie osób, które ponoszą odpowiedzialność za szkodę: 1) sprawcy „bezpośredni” 2) podżegacz i pomocnik – osoby, których zachowanie „pośrednio” przyczyniło się do wyrządzenia szkody przez sprawcę, bądź które uczestniczyły „w cudzym czynie niedozwolonym”; współsprawcy w szerokim znaczeniu tego słowa 3) osoby, które popełniły własny czyn niedozwolony polegający na świadomym skorzystaniu z wyrządzonej komuś szkody przez inną osobę � szkoda może zostać wyrządzona przez kilka osób działających w porozumieniu (np. gang) lub bez porozumienia (np. bójka)

� � � Współsprawstwo w ścisłym znaczeniu (sprawstwo zbiorowe): szkoda jest wynikiem czynu dwóch lub większej liczby osób może być to jednoczesne i świadome współdziałanie w wyrządzeniu szkody przez działania niewyróżnialne (np. dwie osoby przewracają cudzy samochód) lub wyróżnialne (np. dwie osoby uderzają kijami bejsbolowymi w witrynę sklepową) może być to działanie rozłączne i niejednoczesne zachodzi także wtedy, gdy czyny poszczególnych osób są odrębnymi (jednoczesnymi lub nie) zdarzeniami, które nie składają się w ich świadomości na wspólne działanie, ale wywołują skutek w postaci jednej szkody, która nie da się powiązać w całości lub w części z poszczególnymi działaniami, np. dwie pielęgniarki podają pacjentowi niezależnie od siebie niewłaściwe leki, których łączna dawka powoduje rozstrój zdrowia; dwie osoby niezależnie od siebie godzą śmiertelnie osobę trzecią nożem współsprawstwo nie ogranicza się do zachowań powodujących zmianę w świecie zewnętrznym; współsprawcą (sprawcą kierowniczym) jest też ten, kto ułożył plan działania wyrządzającego szkodę i zlecił lub rozkazał innym jego wykonanie (sprawcom bezpośrednim, wykonawcom)

Podżeganie i pomocnictwo – szeroko pojęte współsprawstwo pośrednie – polega na oddziaływaniu na proces decyzyjny sprawcy bezpośredniego; związek przyczynowy jest złożony – nakłanianie jest jedną z przyczyn decyzji sprawcy, a to jest przyczyną szkody; do obu elementów stosuje się art. 361 § 1 k. c. � podżegacz – oddziałuje na sferę motywacyjną bezpośredniego sprawcy, dążąc do wywołania u niego zamiaru albo do utwierdzenia go w zamiarze popełnienia czynu zabronionego � posiada autorytet lub czyni to ze względu na łączące go ze sprawcą więzy osobiste, pozwalające wpływać na jego zachowanie; nie chodzi o narzucenie sprawcy swojej woli (taka osoba byłaby sprawcą kierowniczym), ale o wpłynięcie na decyzję sprawcy swoją radą, namową lub prośbą �

� chodzi zarówno o wyraźne namowy, jak i o wypowiedzi niesugerujące wprost podjęcia określonego zachowania szkodzącego, ale mające zgodnie z intencją podżegacza nadać myślom sprawcy określony bieg (P. Machnikowski) pomocnik – wspiera sprawcę intelektualnie (np. udziela porad) albo fizycznie (dokonując czynu zabronionego) � może chodzić zarówno o działanie, jak i o zaniechanie � musi istnieć związek przyczynowy między zachowaniem pomocnika a szkodą - odpowiada za szkodę w takim rozmiarze, jaki został wywołany jego zachowaniem �

� Odpowiadają na zasadzie winy, chociaż jest sporne, czy chodzi wyłącznie o winę umyślną czy też nieumyślną: 1) Z. Radwański, B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, A. Szpunar: podżegacz i pomocnik zawsze działają umyślnie 2) P. Machnikowski: podżegacz zawsze działa umyślnie, a pomocnik może zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie (jest świadomy tego, że jego zachowanie może pomóc komuś w popełnieniu deliktu, a tylko błędnie przewiduje, że tego uniknie - świadomy czyn nieumyślny, tzn. lekkomyślny) SN: wystarczy każde niedbalstwo (wyrok z 10 VII 1975 r, I CR 399/75, niepubl. ); podobnie L. Bełza

ponoszą solidarną odpowiedzialność ze sprawcą bezpośrednim (art. 441 § 1 k. c. ), choćby nawet nie odnieśli żadnej korzyści � odpowiadają tylko za tę szkodę, do której nakłaniali lub przy której pomagali � mogą ponosić wyłączną odpowiedzialność, jeżeli sprawcy bezpośredniemu nie będzie można przypisać winy �

Świadome skorzystanie z wyrządzonej szkody � � � nie należy do współsprawstwa; osoba ta działa dopiero po wyrządzeniu szkody przez sprawcę, odpowiada wyłącznie za własny czyn niedozwolony uzasadnienie: silna negatywna ocena moralna oraz znaczenie prewencyjne (zapobieganie paserstwu) odpowiedzialność ta jest związana z wyrządzeniem czynu niedozwolonego przez inny podmiot – nie zachodzi w razie skorzystania ze szkody poniesionej w wyniku niewykonania zobowiązania zbieg z przepisami o bezpodstawnym wzbogaceniu (art. 414 k. c. ) i o ochronie własności (art. 222 i nast. k. c. ) skorzystanie ze szkody – rozumiane potocznie, jako osiagnięcie korzyści, pożytku, używanie czegoś dla własnych celów

korzyść odniesiona przez osobę odpowiedzialną musi pochodzić z korzyści odniesionej przez bezpośredniego sprawcę wskutek wyrządzenia poszkodowanemu szkody � korzyść uzyskana nieodpłatnie lub odpłatnie, niekoniecznie łącząca się z zyskiem, zarówno majątkowa, jak i osobista (np. polepszenie stanu zdrowia, zwiększenie prestiżu, polepszenie sytuacji zawodowej lub społecznej); nie ma znaczenia, czy korzyść została zachowana, czy utracona np. paserstwo – odniesienie korzyści w chwili nabycia przedmiotu pochodzącego z przestępstwa; decyduje wartość mienia pochodzącego z przestępstwa, a nie suma, za którą paser je sprzedał �

� odpowiedzialność na zasadzie winy; wątpliwa jest kwestia postaci winy - doktryna przyjmuje jednomyślnie, że wina umyślna; stanowisko to reprezentuje też orzecznictwo P. Machnikowski: także pewna postać nieumyślności, tzn. lekkomyślność - ktoś może nie mieć zamiaru skorzystania ze szkody, ale zdaje sobie sprawę z takiej możliwości, sądzi jednak (wadliwie), że to nie nastąpi; jest to możliwe w bardzo wyjątkowych przypadkach

� � � Ciężar dowodu art. 6 k. c. – ciężar dowodu spoczywa na poszkodowanym udowodnienie istnienia i wysokości szkody, związku przyczynowego, bezprawnego i zawinionego zachowania się sprawcy szkody w praktyce sądy stosują domniemania faktyczne – zwłaszcza odnośnie winy sprawcy; podstawą takiego domniemania jest bezprawność zachowania sprawcy bezprawność nie może być przedmiotem domniemania faktycznego Z. Radwański, A. Olejniczak: odnośnie szkód wywołanych przez naruszenie dóbr osobistych jest ustanowione domniemanie prawne, że te naruszenia zostały dokonane bezprawnie (art. 24 § 1 k. c. ) – sporne

Kazus � Karol zamierzał sprzedać dom. Zlecił biegłemu Mariuszowi wycenę tego domu. Biegły ocenił jego wartość na 500 tyś. zł. Ekspertyza była jednak wykonana bardzo niestarannie i nie uwzględniała znaczącego spadku wartości nieruchomości w tej okolicy. Karol przedstawił ekspertyzę zainteresowanym zakupem i Piotr zdecydował się kupić dom za cenę wskazaną przez biegłego. Próbując po 2 latach sprzedać nieruchomość, z rzetelnej opinii biegłego dowiedział się, że dom wart jest nie więcej niż 200 tyś. Piotr żąda naprawienia szkody przez biegłego Mariusza. Czy słusznie?

Kazus � Eustachy jechał motocyklem drogą powiatową przez las. W pewnym momencie z boku wybiegło stado dzików. Eustachy uderzył w dzika i całkowicie rozbił swój motocykl. Okazało się, że w tym miejscu było już kilka podobnych wypadków i łączna wartość szkód w nich odniesionych wynosi już ponad 1 mln. zł. Mimo tego nadal nie postawiono ogrodzenia oddzielającego las od drogi. Koszt takich prac wynosiłby ok. 500 tyś. zł. Eustachy domaga się od powiatu naprawienia szkody, którą poniósł. Czy słusznie?

Kazus � Jerzy był magazynierem w firmie PPHU „Mydło i powidło” Józef Bąbel. „Dorabiał” do pensji wynosząc od czasu do czasu, poza ewidencją różne przedmioty z magazynu. Gdy zmarł, jego pracodawca odkrył nieuczciwość byłego pracownika i poinformował wdowę po Jerzym, że będzie się od niej domagał odszkodowania na drodze cywilnej za straty w wysokości 100 tyś. zł, które poniósł z powodu kradzieży Jerzego. Czy Józef ma szanse powodzenia?