Czeskie powstanie narodowe 1945 Sytuacja w Protektoracie Czech

Czeskie powstanie narodowe 1945

Sytuacja w Protektoracie Czech i Moraw wiosną 1945 - wzrost napięcia - przybywają rzesze niemieckich uciekinierów przed Armią Czerwoną - naloty amerykańskich bombowców oraz ataki partyzantów utrudniały zaopatrywanie armii niemieckiej drogą kolejową - stopniowy rozpad wojska niemieckiego - dezercje - psychoza strachu wśród miejscowych Niemców - wśród obywateli czeskich krążyły wiadomości o zbliżającej się armii amerykańskiej - ludzie wzburzeni marszami śmierci, których trasy prowadziły także przez tereny czeskie (W Pradze pojawił się transport ewakuacyjny z podobozu koncentracyjnego Flossenburg v Litoměřicach. Setkom wynędzniałych więźniów pomagali pracownicy Czerwonego Krzyża oraz kolei. ) - sekretarz stanu K. H. Frank doprowadził administrację państwową do stanu pełnej gotowości i przestrzegał przed zamieszkami

Europa pod koniec wojny na niebiesko zaznaczono pozycje niemieckie w kwietniu i na początku maja 1945

Wyzwalanie Czechosłowacji a gra mocarstwowa ZSRR i USA • • Na terytorium czeskim spotykały się interesy Zachodu i Wschodu. Strefy operacyjne nie były tu dokładnie wyznaczone. Zarówno radzieckie, jak i amerykańskie oddziały chciały wejść jak najdalej. Ludowy Komisarz Spraw Zagranicznych Związku Radzieckiego Majskij – powiedział o Čzechosłowacji w 1943 r. – może się stać narzędziem naszych wpływów w Europie środkowej i południowo-wschodniej. • W wyzwalaniu Republiki Czechosłowackiej brał udział 4. front ukraiński, (wyzwalanie Ostrawy ); 2. front ukraiński – wyzwalanie Brna i południowych Moraw. Ostateczny cel stanowiła Praga. • Walki nieoczekiwanie przeciągnęły się i Rosjanie musieli się liczyć z tym, że część terytorium czeskiego wyzwolą Amerykanie. • Trzecia armia gen. Pattona dotarła do granic czechosłowackich 18 kwietnia w okolicach miasta Aš. Ostateczny rozkaz do wyzwolenia Pragi dostał od Stalina przebywający pod koniec kwietnia w wyzwolonym Berlinie i okolicach 1. front ukraiński z marszałkiem Koniewem na czele.

Radziecka mapa wyzwalania Republiki Czechosłowackiej

Operacje armii amerykańskiej na czeskim terytorium

Cele K. H. Franka i nazistów w protektoracie pod koniec wojny - nie dopuścić do całkowitej porażki Niemiec - jak najdłużej opierać się Armii Czerwonej („szerzenie bolszewizmu w Europie“ ) - wykorzystać konflikt między Amerykanami a Sowietami - zapewnić Trzeciej Rzeszy możliwe do przyjęcia warunki pokoju - wynegocjować rozejm z mocarstwami zachodnimi - nakłonić Amerykanów do wejścia do Czech - rozwiązać problem ewakuacji niemieckich kobiet i dzieci Do osiągnięcia wszystkich celów wykorzystać bardzo silną i wciąż zwartą Grupę Armii Środek marszałka Schörnera liczącą półtora miliona żołnierzy.

Przygotowanie powstania Idea powstania narodowego pojawiła się już wiosną 1939 r. Powstanie rozważała organizacja ruchu oporu Obrona Narodu we współpracy z Londynem. Warunki wspomnianej akcji okazały się jednak nierealne. Ponadto do końca roku 1941 r. ON została prawie zlikwidowana. Rada Trzech, powstała z połączenia resztek ON i innych organizacji ruchu oporu, w 1944 r. skupiła się na walce partyzanckiej.

Desanty – 1944 - 1945 Od wiosny 1944 r. Londyn wznowił loty operacyjne nad Czechosłowacją. Stopniowo wysadzono 13 grup operacyjnych. Najskuteczniejsze operacje – Barium, Calcium, Carbon i Clay. Poszczególni członkowie wraz z krajowym ruchem oporu umocnili rozległe tereny wschodnich Czech i Moraw. Zabezpieczali miejsca zrzutów, zapewniali połączenie z Londynem i przygotowywali zaplecze dla ostatecznego powstania. Ruch partyzancki – 1944 - 1945 Pod koniec wojny odgrywał istotną rolę. Blokował dużą część sił niemieckich i trzymał je w niepewności. Liczne grupy partyzanckie składały się ze zbiegłych jeńców radzieckich i uczestników czeskiego ruchu oporu.

Powstanie Czeskiej Rady Narodowej Centralnym organem ruchu oporu stała się Czeska Rada Narodowa. Zaczęła się formować jesienią 1944 r. z inicjatywy Komunistycznej Partii Czechosłowacji (KSČ - KPCz) i organizacji ruchu oporu Rada Trzech. Stała się wiodącą organizacją ruchu oporu i stanowiła najważniejszy organ ruchu oporu pod koniec wojny. Komuniści w kierownictwie Cz. RN odgrywali znaczącą rolę. Ugrupowanie to wychodziło z pozycji socjalistycznych. „Lud życzy sobie mieć ojczyznę nie tylko wolną, ale i sprawiedliwą społecznie i ekonomicznie, bez zdrajców i kolaborantów, a także bez kapitalistycznych wyzyskiwczy i pasożytów. “

Prezydium Cz. RN przewodniczący: Albert Pražák pierwszy wiceprzewodniczący: Josef Smrkovský (KPCz) Wśród członków plenum znajdowali się także przedstawiciele życia publicznego i kulturalnego, przedsiębiorców, Sokoła itd. Najważniejsi przedstawiciele Cz. RN dr Albert Pražák; Josef Smrkovský - Cz. RN, oprócz powstania, planowała także włączenie się do życia politycznego po wojnie, np. w Zgromadzeniu Narodowym. - Politycznie została zbudowana według klucza Frontu Narodowego. - Podporządkowała się rządowi koszyckiemu i prezydentowi Benešowi.

Dowódcy współpracujący z Cz. RN kapitan Jaromír Nechanský Dowódca desantu Platinum – Pewter z powodzeniem kierował wojskowymi przygotowaniami do powstania. Połączył się z organizacjami ruchu oporu, np. Brygadą Wywiadowczą. gen. dyw. František Slunečko Od roku 1939 członek organizacji ruchu oporu Obrona Narodu. Żył w pełnej konspiracji. Stał na czele grupy wywiadowczej Alex (pseudonim Slunečka). W trakcie przygotowań do powstania kierował dowództwem Alex, które podporządkowało się Cz. RN. ppłk. František Bürger - Bartoš ppłk. Bürger - pośrodku Jako szef sztabu „dowództwa Bartoš" rozpoczął i kierował operacjami wojskowymi skierowanymi przeciwko okupantom nazistowskim na ulicy Bartolomějskiej nr 5. generał armii Karel Kutlvašr Były legionista, podczas okupacji członek organizacji ruchu oporu Obrona Narodu, dowódca wojskowy Wielkiej Pragi, prowadził rozmowy z generałem Toussiantem dotyczące kapitulacji i wymarszu wojsk niemieckich.

Niemieccy generałowie działający na terytorium protektoratu w maju 1945 r. Celem ich działań było przerzucenie żołnierzy niemieckich na zachód, do niewoli amerykańskiej, gdzie oczekiwali lepszego marszałek polny traktowania jeńców. Schörner, dowódca Grupy Armii Środek (Mitte) gen. Rudolf Toussaint – z rozkazu K. H. Franka kierował operacjami bojowymi v Pradze

Přerov – 1 maja • Po niesprawdzonych informacjach o kapitulacji niemieckiej w mieście wybuchło powstanie. • Mieszkańcy wieszali flagi czechosłowackie, zdejmowali niemieckie napisy. • Ludzie zaczęli rozbrajać żołnierzy niemieckich i węgierskich. • W godzinach popołudniowych wkroczyły oddziały SS i wehrmachtu. • W ciągu kilku godzin powstanie zostało stłumione. • Zabito 31 Czechów, 21 stracono. Pierwsze chwile powstania w Přerovie

2 maja – Nymburk, Poděbrady i in. • Po wiadomości o śmierci Hitlera w Nymburku wybuchł strajk na kolei. • Powstanie przeniosło się następnie do centrum miasta. • Podobne zgromadzenia, którym towarzyszyło wywieszanie flag, miały miejsce w Poděbradach, Jičínie, Novym Bydžovie oraz w innych miastach. Wszędzie jednak niemieckie siły zbrojne potrafiły zapewnić spokój. Uzbrojeni powstańcy w Nymburku – 2 maja

3 – 4 maja – północno-wschodnie Czechy • W wielu miejscach czescy patrioci zaczęli rozbrajać Niemców i proklamowali wolną Republikę Czechosłowacką. • Istotną rolę odegrały miejscowe oddziały partyzanckie. Doszło do pierwszych utarczek. • Armii niemieckiej nie udało się na stałe uspokoić sytuacji. 3 maja – Żelezný Brod powstańcy odprowadzają niemieckich jeńców

5 maja – początek powstania • Spontaniczne manifestacje w Pradze. Spikerzy czeskiego radia zaczęli podawać relacje wyłącznie w języku czeskim. • Szerzyły się pogłoski o wejściu wojsk amerykańskich do centrum protektoratu. • Prażanie wieszają flagi czechosłowackie, pierwsze aresztowania Niemców i kolaborantów. • Przed południem spotykają się grupy ruchu oporu. Na Rynku Staromiejskim (Staroměstské náměstí) rozpoczyna urzędowanie dowództwo Alex, wzywając do akcji bojowych. Po południu na ulicy Bartolomějskiej rozpoczyna działalność dowództwo Bartoš (Bürger i Kutlvašr). Aktywizuje się Czeska Rada Narodowa. Koordynację operacji wojskowych bierze w swoje ręce kap. Jaromír Nechanský, utrzymując jednocześnie połączenie z Londynem. • Przyłącza się czeska policja protektoratu.

Dowództwo Alex 5 maja Dowódcy nawiązywali połączenie z wojskiem rządowym, czeską żandarmerią, policją, strażą finansową, armią radziecką i amerykańską, z czeskimi i radzieckimi partyzantami. Utrzymywali kontakt z Londynem oraz rządem w Koszycach. Główny problem stanowiły braki broni. Dowództwo Bartoš; pośrodku Kutlvašr i Nechanský ppłk. František Bürger – Bartoš; pośrodku

Walka o radiostację • Spikerzy czeskiego radia zaczęli przekazywać relacje wyłącznie w języku czeskim. • Grupa czeskich policjantów zajmuje rozgłośnię i natrafia na opór niemieckich strażników. • Rozpoczyna się walka o radiostację. • O godzinie 12. 33 praskie radio (na Vinohradach) podaje: „Wzywamy czeską policję do rozgłośni, tu się strzela!. . Wszyscy do czeskiej rozgłośni! Strzelają tu do Czechów! Przyjdźcie jak najszybciej! Przybądźcie nam na pomoc!“ • Wezwanie praskiego radia stało się głównym impulsem powstania. Zabici powstańcy przed budynkiem rozgłośni Tablica pamiątkowa

5 maja - Praga Miejska radiostacja w czasie powstania przed rozgłośnią

Proklamacja Czeskiej Rady Narodowej 5 maja • …jako przedstawiciel ruchu rewolucyjnego ludu czeskiego oraz jako pełnomocnik rządu Republiki Czechosłowackiej w dniu dzisiejszym bierze w swoje ręce całą władzę na terytorium Czech, Moraw i Śląska. …Czeska Rada Narodowa w tej historycznej chwili zwraca się do obywateli czeskich z apelem, aby pozostawali w gotowości bojowej oraz by oczekiwali na kolejne instrukcje i postanowienia Czeskiej Rady. Narada przedstawicieli Cz. RN – dr Z. Wirth, dr Albert Pražák i Josef Smrkovský

6 maja • Bezpośrednio w Pradze działało około 8 tysięcy członków Wehrmachtu (539. dywizji) i cztery tysiące członków SS (bataliony uzupełniające i szkoleniowe oraz pozostałości pułków). • Wybuch powstania zaskoczył ich i nie byli w stanie stłumić go własnymi siłami. • Potrzebowali swobodnego przejścia przez Pragę. • Niektóre oddziały poddały się już 5 maja. • Pojawiają się pierwsze próby rozmów z najważniejszymi przedstawicielami ruchu oporu. Wzięty do niewoli żołnierz niemiecki

6 maja Atak oddziałów niemieckich na Pragę Cztery niemieckie grupy bojowe otrzymały rozkaz ataku na Pragę: grupa bojowa gen. Reimanna idąca od strony miasta Český Brod miała zająć Plac Wacława (Václavské náměstí), dywizja SS Wallenstein z Benešova miała zaatakować przez Zbraslav i zająć Rynek Staromiejski (Staroměstské náměstí) oraz Hradčany. Czołg niemiecki zniszczony przez powstańców

6 maja Praskie radio wysłało sygnał ostrzegawczy o ataku sił niemieckich na Pragę. Po raz pierwszy zabrzmiało wezwanie do budowania barykad: „Wzywamy obywateli, aby budowali barykady !!“ Wezwanie powtarzane było jeszcze kilkakrotnie. Cz. RN prosiła o pomoc armię amerykańską i radziecką. Wezwanie usłyszały dziesiątki tysięcy mieszkańców Pragi. W godzinach porannych wyrosły pierwsze barykady. W czasie powstania postawiono około 1500 barykad i zapór, najwięcej w centrum Pragi - na Vinohradach 220, na Žižkovie 181 itd. Wykorzystano bruk, tramwaje, samochody, kosze na śmieci, meble itd.

6 maja - barykady

Barykady

6 maja • Powstańcy zajęli praskie dworce i uzbroili się w broń jeńców niemieckich. Praktycznie opanowali prawy brzeg Wełtawy. • Niemcy utrzymywali lewy brzeg. Na prawym brzegu pozostały pojedyncze wysepki oporu niemieckiego. • Wkraczające oddziały niemieckie SS Wallenstein postępowały bezwzględnie. Niemcy mścili się na miejscowych obywatelach. Wykorzystywali ludzi jako żywe tarcze. Stracono wielu członków powstańczych patroli. Powstańcy w Pradze

Amerykanie w zachodnich i południowych Czechach Amerykańska 3. armia z generałem Pattonem na czele miała zdobyć dolinę Dunaju, a w Cz. SR iść w kierunku: Karlovy Vary – Plzeň - České Budějovice, jednocześnie tak prowadząc operację, aby można było wyzwolić Pragę. Eisenhower ostatecznie wyszedł naprzeciw żądaniom dowództwa radzieckiego (gen. Antonov ), aby armia amerykańska nie przekraczała linii Karlovy Vary - Plzeň České Budějovice. Patton podporządkował się. Amerykanie w Pilznie Patton Generał Patton – w Domažlicach

6 maja – Pilzno (Plzeň) Amerykanie wyzwalają Pilzno, ale następnego dnia otrzymują od Eisenhowera rozkaz wstrzymania wszystkich operacji.

Linie demarkacyjne Amerykanie ustąpili Związkowi Radzieckiemu zatrzymując się na linii demarkacyjnej, liczyli bowiem na pomoc radziecką w walkach przeciwko Japonii.

7 maja – nieoczekiwana, ale decydująca pomoc własowców • Przednia straż dywizji ROA pod dowództwem Buniaczenki pojawiła się w Pradze już 5 maja. Wśród własowców panowały nastroje antyniemieckie. W dużym stopniu pomogli powstańcom w walce. • Po porozumieniu z Cz. RN rozpoczęli działania w dzielnicach Pragi. • Stosunek Cz. RN do własowców był pełen sprzeczności. Przyjęła wprawdzie ich pomoc (i to po wojnie jej zarzucano), ale dystansowała się od nich politycznie. • Pod koniec wojny własowcy potrzebowali obronić swoje istnienie przed Amerykanami i Anglikami, aby móc dostać się do ich niewoli i w ten sposób uchronić się przed wydaniem Związkowi Radzieckiemu. Bezskutecznie interweniowali u przedstawicieli władz amerykańskich i angielskich. własowcy

Własowcy Formowali się z jeńców radzieckich, których w Niemczech było kilkaset tysięcy. Często odrzucali reżim Stalina. Co więcej, Stalin jeńców uważał za zdrajców. Wstąpienie do Rosyjskiej Armii Wyzwoleńczej (ROA) było być może jedynym sposobem uniknięcia wstrząsających warunków panujących w obozach jenieckich. Pierwsze oddziały powstawały już w roku 1942. Centralną postacią został generał Własow - 1943. gen. Własow przed ustawionym w szeregu oddziałem Własow pozyskiwał kolejnych współpracowników. ROA oficialnie powstaje 14 listopada 1944 w Pradze. Zakłada stworzenie wolnej Rosji bez bolszewików oraz podpisanie z Niemcami traktatu pokojowego. Niemcy nie darzyli tych oddziałów zbyt wielkim zaufaniem.

Generał Andrejewicz Własow • • ur. 1901 1919 wstąpił do Armii Czerwonej i walczył przeciwko białogwardzistom. Jako członek sądu wojskowego (1937 – 1938) uniknął czystek stalinowskich. 1938 – 1939 – doradca wojskowy w Chinach Na początku II wojny światowej dowódca 37. armii, wyróżnił się przy obronie Lwowa i Kijowa (otrzymał kilka odznaczeń) Brał udział w obronie Moskwy. 1942 ustanowiony dowódcą Frontu Wołchowskiego mającego na celu przerwać blokadę Leningradu. W trakcie ciężkich walk prowadzonych na bagnistym odcinku zostaje wraz ze swym wojskiem okrążony. Bez pomocy z zewnątrz nie ma szans i dostaje się do niewoli. Własow, rozczarowany postępowaniem Stalina, przechodzi na stronę Niemców i zaczyna formować oddziały rosyjskie o nastawieniu antystalinowskim.

Własowcy w Pradze i gen. Własow

Własowcy w Pradze

7 maja – walka o most w Troji Wbrew pomocy własowców Niemcy kontynuowali ataki. Rozgorzała walka o most w Troji. Obrońcom na barykadach udało się odeprzeć kilka ataków. Nie potrafili jednak oprzeć się ostrzałowi artyleryjskiemu i w wyniku poniesionych strat ustąpili. Zdjęcie z filmu Niema barykada O. Vávry z roku 1949, według zbioru opowiadań J. Drdy pod tym samym tytułem. W trochę zniekształcony sposób przedstawia m. in. walkę o most w Troji.

7 maja – odmarsz własowców W czasie zdobywania mostu w Troji Niemcy znów użyli żywych tarcz. Jeńcy czescy maszerowali przed uzbrojonymi żołnierzami i rozbierali barykady. Własowcy wkraczali w kilku miejscach, w których obrona była zagrożona, pomogli odeprzeć najcięższe ataki, ostatecznie jednak, po stwierdzeniu, że Amerykanie przekroczą linii demarkacyjnej, wycofali się z Pragi.

Na mapie zaznaczono powstania i niemieckie kontrataki

8 maja Walki ciągle trwają. Pod wpływem wiadomości o przygotowywanej kapitulacji (miała wejść w życie nocą z 8 na 9 maja) Czeska Rada Narodowa rozpoczyna rozmowy z przedstawicialami Niemiec. Około godziny jedenastej rozpoczynają się rozmowy pomiędzy Czeską Radą Narodową a delegacją gen. Toussainta. Stronę czeską w rokowaniach reprezentują Kutlvašr a Smrkovský. Jednocześnie walki przeniosły się do centrum Pragi. Zniszczony został Ratusz Staromiejski (Staroměstská radnice).

Zniszczony Ratusz Staromiejski Jego prawe skrzydło musiało zostać wyburzone, a tym samym zmienił się wygląd całego rynku pierwotny stan

8 maja Pomimo rozpoczętych rokowań walki trwają. Najcięższe boje toczą się na granicy Karlína i Starego Miasta. Niemcom udało się dostać na Plac Republiki (Náměstí Republiky) i do dworca Praha-střed (dworzec Masaryka - Masarykovo nád. ). Zabili 53 osoby. Zabici uczestnicy powstania na dworcu Masaryka

8 maja – kapitulacja i odwrót Niemców Dokument o kapitulacji sił niemieckich podpisano o godz. 16: 00. Delegacja niemiecka negocjująca rozejm Ustępujący Niemcy Delegacja niemiecka po podpisaniu kapitulacji (gen. Rudolf Toussaint pośrodku)

8 maja Większość oddziałów niemieckich respektowała porozumienie i rozpoczęła odwrót w kierunku zachodnim. Wraz z żołnierzami odchodzi także wielu niemieckich cywilów. Warunków porozumienia nie dotrzymały niektóre oddziały SS (Wallenstein, Klein), w trakcie odwrotu staczając walki z powstańcami.

8 maja - centrum Pragi na koniec walk

9 maja Oddziały radzieckie dotarły wkrótce po północy. Zniszczyły ustępujące kolumny niemieckie. Zdobyły kilka obiektów, których grupy SS nie zdążyły opuścić. W Czechach wzięły do niewoli około 800 000 niemieckich żołnierzy. Dla Prażan wojna definitywnie skończyła się.

9 maja – Armia Czerwona w Pradze Marsz. Koněv

Smutny koniec własowców Własowcy szli dalej na południe. Chcieli poddać się Amerykanom. Niektóre oddziały własowców aresztowano jeszcze w radzieckiej strefie okupacyjnej. Egzekucje wykonywano wkrótce po aresztowaniach jeszcze na czeskim terytorium. Także większość własowców, którzy dotarli do strefy do amerykańskiej, wraz z generałem Własowem, przekazano stronie radzieckiej. Własowa, wraz z jego sztabem, osądzono i stracono w Związku Radzieckim. Własowcy, którzy uniknęli śmierci, skończyli w radzieckich obozach. Pomnik straconych własowców na cmentarzu Olšańskim w Pradze (Olšanské hřbitovy)

Odwet - zabijanie Niemców W ramach akcji odwetowych Wielu niewinnych Niemców zabijano i linczowano. Brały w tym udział także gwardie rewolucyjne. (Szacunkowe dane o liczbie ofiar różnią się – chodzi o setki ludzi). Częstym zjawiskiem było gwałcenie niemieckich kobiet i dziewcząt. Tysiące Niemców popełniło samobójstwo. (obr. z dokumentu Zabijanie w Czechach)

Streszczenie Powstanie pokrzyżowało Niemcom plany i przyczyniło się do skrócenia wojny – co najmniej o dziesięć dni. Zapobiegło kolejnym walkom między Niemcami a Rosjanami. Zginęło 2000 Czechów. Czeska Rada Narodowa współpracowała z własowcami oraz prosiła o pomoc Amerykanów, co komuniści uważali za działalność wrogą „klasowo“. Nieufność w stosunku do Czeskiej Rady Narodowej wyraził także marszałek Rybałko. Czeska Rada Narodowa dla nowego rządu w Czechosłowacji stanowiła konkurencję w walce o władzę, dlatego też stopniowo została odsunięta na boczny tor i nie mogła uczestniczyć w rządzie.

Wykorzystana literatura oraz strony internetowe Mgr Tomáš Jakl, České národní povstání v květnu 1945 www. 20 thcentury. unas. cz; www. ceskapolitika. cz; www. zanikleobce. cz; www. rozhlas. cz ihned. cz; www. vejr. cz; druhavalkakonec; ueweb. cz; www. ct 24. cz; www. militaryzone. cz www. ahmp. cz; wikipedia