CO TO JEST EKONOMIA 1 EKONOMIA jest nauk

CO TO JEST EKONOMIA? 1 EKONOMIA jest nauką gromadzącą i porządkującą prawdziwą wiedzę o gospodarowaniu. GOSPODAROWANIE oznacza PRODUKOWANIE i DZIELENIE (między ludzi) DÓBR, czyli wszystkiego, co zaspokaja ludzkie potrzeby. PRODUKOWANIE dóbr – robienie dóbr przez ludzi, którzy pracują, tworząc jedne dobra z innych (za pomocą innych) dóbr. DZIELENIE dóbr – przekazywanie wyprodukowanych dóbr konkretnym osobom. DOBRAMI są RZECZY (np. moje szkła kontaktowe, budynek, w którym jesteśmy, żurek z jajem i kiełbasą serwowany w restauracji „Pod Kogutem” na Rakowieckiej w Warszawie, itd. ) i USŁUGI (np. strzyżenie męskie w zakładzie fryzjerskim, usługi transportowe LOT-u, koncert Budki Suflera itd. ). DOBRA (ang. the goods, niem. die Güter…) mają tę wspólną cechę, że ZASPOKAJAJĄ LUDZKIE POTRZEBY. Inną wspólną cechą dóbr jest to, że są one RZADKIE (ang. scarce), czyli, że jest ich za mało w stosunku do potrzeb.

2 OTO JEDNA Z KLASYFIKACJI DÓBR: 1. GOTOWE DOBRA, które bezpośrednio zaspokajają ludzkie potrzeby (np. chleb, gazeta, dżem śliwkowy). 2. Dobra potrzebne do produkcji tych gotowych dóbr, czyli tzw. CZYNNIKI PRODUKCJI (ang. factors of production) (np. praca piekarza, dźwig budowlany). Wśród CZYNNIKÓW PRODUKCJI (inaczej: zasobów) (ang. factors of production) wyróżnia się zwykle: PRACĘ, KAPITAŁ, ZIEMIĘ. Chodzi o KAPITAŁ RZECZOWY (ang. physical capital) (w odróżnieniu od KAPITAŁU FINANSOWEGO (ang. financial capital) i kapitału ludzkiego (ang. human capital). KAPITAŁ LUDZKI (ang. human capital) – umiejętności umożliwiające zarobkowanie.

3 Gdyby odpowiedź na pytanie: „Co to jest ekonomia? ” zamknąć w jednym zdaniu, brzmiałoby ono mniej więcej tak: EKONOMIA JEST PRÓBĄ ODPOWIEDZI NA PYTANIE: „CO, JAK I DLA KOGO JEST PRODUKOWANE? ” -To pytanie może dotyczyć gospodarstwa domowego, firmy, kraju. -Wyobraźmy sobie odpowiedź na pytanie: „Co, jak i dla kogo wytwarzała polska gospodarka w 2016 r. ? ”

ZADANIE Co rozstrzyga o tym, „co, jak i dla kogo” jest wytwarzane? Być może, w odpowiedzi pomogą Ci następujące pytania: a) Co sprawiło, że w 1998 r. w Polsce wyprodukowano: -11 543 761 pudełek jogurtów z kawałkami ananasa? RYNEK. -Aleję Niepodległości przed SGH? PAŃSTWO. -Mszę w toruńskim kościele? NORMY SPOŁECZNE (KULTUROWE). 4

5 Co rozstrzyga o tym, „co, jak i dla kogo” jest wytwarzane? Być może, w odpowiedzi pomogą Ci następujące pytania: b) Dlaczego taksówkarze w Katowicach częściej jeżdżą starymi oplami niż jaguarami? O TYM ROZSTRZYGA RYNEK. Czemu nikt nie produkuje dynamitu pośrodku warszawskiego Ursynowa? PAŃSTWO NA TO NIE POZWALA. Kto zadecydowął, że generałami są w Polsce niemal wyłącznie mężczyźni? NORMY SPOŁECZNE (KULTUROWE).

6 Co rozstrzyga o tym, „co, jak i dla kogo” jest wytwarzane? Być może, w odpowiedzi pomogą Ci następujące pytania: c) Dlaczego Dariusz Miłek, właściciel firmy CCC, potęgi polskiego przemysłu obuwniczego, jest taki bogaty? RYNEK UCZYNIŁ PANA MIŁKA BOGATYM. Czyja to zasługa, że zwykle dochody bezrobotnych nie od razu drastycznie się obniżają? PAŃSTWA. Z czego żyje żebrak? PRZEDE WSZYSTKIM Z TEGO, CO DADZĄ MU MOTYWOWANI NORMAMI SPOŁECZNYMI (KULTUROWYMI) LUDZIE. *** PYTANIE MIAŁO UŚWIADOMIĆ CZYTELNIKOWI, ŻE O TYM, „CO, JAK I DLA KOGO JEST WYTWARZANE? ”, DECYDUJĄ WSPÓLNIE: RYNEK, PAŃSTWO I (LUB) NORMY KULTUROWE.

7 NARZĘDZIA EKONOMISTY

8 I. DANE STATYSTYCZNE JAKO NARZĘDZIE OPISU GOSPODARKI Przyjrzymy się teraz sposobom obserwowania i opisywania gospodarki. Przede wszystkim ekonomistom służą do tego DANE STATYSTYCZNE. SĄ RÓŻNE RODZAJE DANYCH STATYSTYCZNYCH. . .

9 SZEREGI CZASOWE SZEREG CZASOWY opisuje proces zmian zmiennej; stanowi on zbiór wartości przyjmowanych przez nią w kolejnych okresach. Kurs wolnorynkowy dolara amerykańskiegoa w Polsce (1989– 1992, w zł) Miesiące 1989 1990 1991 1992 Styczeń 3 410 9 344 9 460 11 425 Luty 3 240 9 460 9 499 11 719 Marzec 3 010 9 624 9 453 13 443 Kwiecień 3 745 9 750 9 438 13 528 Maj 3 920 9 764 10 312 13 804 Czerwiec 4 590 9 624 11 498 13 657 Lipiec 5 660 9 513 11 489 13 484 Sierpień 7 290 9 502 11 380 13 531 Wrzesień 9 540 9 490 11 414 13 746 Październik 8 100 9 489 11 657 14 312 Listopad 6 280 9 590 11 538 15 464 Grudzień 7 454 9 690 11 639 15 653 a Średni między ceną kupna a ceną sprzedaży (w „starych” złotych). Źródło: „Biuletyn Statystyczny GUS” 1991, nr 1 – 3, s. 11 i 15; 1993, nr 1, s. 19.

10 DANE PRZEKROJOWE opisują strukturę (przekrój) zjawiska, np. podając wartości analizowanej zmiennej dla poszczególnych osób lub grup osób. Bezrobotni w Polsce według poziomu wykształcenia i płci. A (w tysiącach) Wyszczególnienie Ogółem w tym: z wykształceniem: - Wyższym - Średnim: - ogólnokształcącym - zawodowym - Zasadniczym zawodowym AW Ogółem Mężczyźni Kobiety 2 296, 7 1 076, 3 1 220, 4 54, 4 25, 9 28, 6 165, 5 512, 6 845, 3 32, 0 178, 8 463, 7 133, 5 333, 8 380, 6 dniu 30 czerwca 1992 r. Źródło: Rocznik Statystyczny 1992, GUS, Warszawa 1992, s. 108.

11 SĄ RÓŻNE RODZAJE DANYCH STATYSTYCZNYCH. . . WARTOŚCI ABSOLUTNE ZMIENNYCH EKONOMICZNYCH WARTOŚCI ABSOLUTNE zmiennej są wyrażone w konkretnych jednostkach i bezpośrednio informują o jej poziomie. Kurs wolnorynkowy dolara amerykańskiegoa w Polsce (1989– 1992, w zł) Miesiące 1989 1990 1991 1992 Styczeń Luty Marzec Kwiecień Maj Czerwiec Lipiec Sierpień Wrzesień Październik Listopad Grudzień 3 410 3 240 3 010 3 745 3 920 4 590 5 660 7 290 9 540 8 100 6 280 7 454 9 344 9 460 9 624 9 750 9 764 9 624 9 513 9 502 9 490 9 489 9 590 9 690 9 460 9 499 9 453 9 438 10 312 11 498 11 489 11 380 11 414 11 657 11 538 11 639 11 425 11 719 13 443 13 528 13 804 13 657 13 484 13 531 13 746 14 312 15 464 15 653 Średni między ceną kupna a ceną sprzedaży (w „starych” złotych). Źródło: „Biuletyn Statystyczny GUS” 1991, nr 1 – 3, s. 11 i 15; 1993, nr 1, s. 19. a

12 WARTOŚCI WZGLĘDNE ZMIENNYCH EKONOMICZNYCH WARTOŚĆ WZGLĘDNA zmiennej informuje o wielkości zmiany tej zmiennej. Ceny towarów i usług konsumpcyjnych w Polsce w latach 1989 – 1992 (wzrost w % w stosunku do poprzedniego miesiąca) Miesiące 1989 1990 1991 1992 Styczeń Luty Marzec Kwiecień Maj Czerwiec Lipiec Sierpień Wrzesień Październik Listopad Grudzień 11, 0 7, 9 8, 1 9, 8 7, 2 6, 1 9, 5 34, 4 54, 8 22, 4 17, 7 79, 6 23, 8 4, 3 7, 5 4, 6 3, 4 3, 6 1, 8 4, 6 5, 7 4, 9 5, 9 12, 7 6, 7 4, 5 2, 7 4, 9 0, 1 0, 6 4, 3 3, 2 3, 1 7, 5 1, 8 2, 0 3, 7 4, 0 1, 6 1, 4 2, 7 5, 3 3, 0 2, 3 2, 2 Źródło: „Biuletyn Statystyczny GUS” 1991, nr 5, s. 15 i nr 11, s. 15; 1993, nr 1, s. 18.

13 Ceny towarów i usług konsumpcyjnych w Polsce w latach 1989 – 1992 (wzrost w % w stosunku do poprzedniego miesiąca) Miesiące 1989 1990 1991 1992 Styczeń Luty Marzec Kwiecień Maj Czerwiec Lipiec Sierpień Wrzesień Październik Listopad Grudzień 11, 0 7, 9 8, 1 9, 8 7, 2 6, 1 9, 5 34, 4 54, 8 22, 4 17, 7 79, 6 23, 8 4, 3 7, 5 4, 6 3, 4 3, 6 1, 8 4, 6 5, 7 4, 9 5, 9 12, 7 6, 7 4, 5 2, 7 4, 9 0, 1 0, 6 4, 3 3, 2 3, 1 7, 5 1, 8 2, 0 3, 7 4, 0 1, 6 1, 4 2, 7 5, 3 3, 0 2, 3 2, 2 Źródło: „Biuletyn Statystyczny GUS” 1991, nr 5, s. 15 i nr 11, s. 15; 1993, nr 1, s. 18. W tej tablicy zmiany zmiennej wyrażono w formie PROCENTOWEJ STOPY ZMIANY.

14 DYGRESJA Powiedzmy, że tempo inflacji wyniosło: W marcu 4% W kwietniu 8% Czyżby tempo inflacji wzrosło o 4%? Wszak (8%-4%)=4%. Nie! Tempo inflacji podwoiło się, czyli wzrosło aż o 100%. Przecież wzrost z 4% (0, 04) do 8% (0, 08) jest wzrostem o 100%. Możemy natomiast powiedzieć, że tempo inflacji wzrosło o 4 p. proc. STOPĘ ZMIANY pewnej zmiennej często wyrażamy w procentach (np. mówimy: „średni poziom cen w kraju wzrósł o 4%”). Natomiast ZMIANY STOPY ZMIANY często wyrażamy w punktach procentowych (np. mówimy: „tempo inflacji wzrosło o 4 p. proc. ”). W punktach procentowych możemy również wyrazić ZMIANĘ UDZIAŁU (ODSETKA) (np. mówimy: „poparcie dla LPR zmalało z 12% do 9%, czyli o 3 p. proc. ”). Ogólnie, punkt procentowy jest jednostką, za pomocą której mierzymy różnicę dwóch poziomów tej samej zmiennej wyrażonej w procentach. KONIEC DYGRESJI

15 Inną niż stopa zmiany formą prezentacji wartości względnych zmiennych, czyli wielkości ich zmian, są WSKAŹNIKI (INDEKSY). WSKAŹNIK (prosty) pozostaje w takim stosunku do stu jak zmienna z okresu, którego dotyczy, do zmiennej z ustalonego dowolnie tzw. okresu bazowego.

16 Kurs wolnorynkowy dolara amerykańskiegoa w Polsce (1989– 1992, w zł) Miesiące 1989 1990 1991 1992 Styczeń Luty Marzec Kwiecień Maj Czerwiec Lipiec Sierpień Wrzesień Październik Listopad Grudzień 3 410 3 240 3 010 3 745 3 920 4 590 5 660 7 290 9 540 8 100 6 280 7 454 9 344 9 460 9 624 9 750 9 764 9 624 9 513 9 502 9 490 9 489 9 590 9 690 9 460 11 425 11 719 13 443 13 528 13 804 13 657 13 484 13 531 13 746 14 312 15 464 15 653 9 499 9 453 9 438 10 312 11 498 11 489 11 380 11 414 11 657 11 538 11 639 Średni między ceną kupna a ceną sprzedaży (w „starych” złotych). Źródło: „Biuletyn Statystyczny GUS” 1991, nr 1 – 3, s. 11 i 15; 1993, nr 1, s. 19. a Np. wskaźnik dla sierpnia 1991 r. (X) znajdujemy, rozwiązując takie równanie: 11 380/9460 = X/100.

17 Np. wskaźnik dla sierpnia 1991 r. (X) znajdujemy, rozwiązując takie równanie: 11 380/9460 = X/100. Okazuje się, że X wynosi 120, 3. Co to znaczy? Otóż między okresem bazowym (styczniem ’ 91), a okresem, którego dotyczy wskaźnik (sierpniem’ 91), zmienna (kurs dolara, który wzrósł z 9 460 zł do 11 380 zł) wzrosła TAK, JAKBY COŚ WZROSŁO OD 100 DO 120, 3. Kiedy wskaźnik wynosi 120, 3, oznacza to, że między okresem bazowym, a okresem, którego dotyczy wskaźnik, zmienna zmieniła się TAK, JAKBY COŚ WZROSŁO OD 100 DO 120, 3. Zauważmy! WYSTARCZY ODJĄĆ OD WSKAŹNIKA 100, ABY OTRZYMAĆ WYRAŻONĄ W PROCENTACH STOPĘ ZMIANY. To dlatego wielu ceni wskaźniki jako proste narzędzia opisu dynamiki (siły) zmian zmiennych. Rzut oka na wskaźnik pozwala uświadomić sobie skalę zmiany zmiennej.

18 Ze WSKAŹNIKÓW (INDEKSÓW) PROSTYCH (które już znamy) ekonomiści robią WSKAŹNIKI (INDEKSY) ZŁOŻONE. Aby zrozumieć ich naturę, posłuzymy się BAJKĄ, ! Mieszkańcy Hipotecji konsumują tylko chleb i wino. Z każdych 10 gdybów 8 wydają na chleb, a 2 na wino. Tablica informuje o cenach bieżących chleba i wina w Hipotecji w latach 2000 - 2010. Ceny w Hipotecji Dobro Cena bieżąca (w gb) 2000 2010 Chleb 2 8 Wino 3 9 Źródło: „Hypothetian Bulletin of Statistic”, 2011, nr 12, s. 16. Dla lat 2000 -2010 oblicz: a) Wskaźnik zmiany cen chleba w Hipotecji. SZUKANY WSKAŹNIK WYNOSI 400. b) wskaźnik zmiany cen wina w Hipotecji. SZUKANY WSKAŹNIK WYNOSI 300. c) Wskaźnik zmiany cen konsumenta w Hipotecji. SZUKANY WSKAŹNIK WYNOSI 0, 8. 400+0, 2. 300 = 380. JAKO WAG WSKAŹNIKÓW CZĄSTKOWYCH UŻYTO UDZIAŁÓW WYDATKÓW NA POSZCZEGÓLNE DOBRA W CAŁOŚCI WYDATKÓW KONSUMENTÓW.

19 Szukany wskaźnik wynosi : 0, 8. 400+0, 2. 300 = 380. Jako wag wskaźników cząstkowych użyto udziałów wydatków na poszczególne dobra w całości wydatków konsumentów. UWAGA! Zastosowanie innych wag spowodowałoby, że wskaźnik złoźony nie odzwierciedlałby wpływu zmian cen na koszty utrzymania przeciętnej hipotecjańskiej rodziny. Właśnie w ten sposób urzędy statystyczne na całym świecie liczą tempo inflacji. Obserwowane są zmiany cen dóbr z koszyka dóbr-reprezentantów (w Polsce ok. 2000 dóbr). Wagi oblicza się w trakcie badań budżetów gospodarstw domowych.

20 ZADANIE Z rysunku (a) wynika, że zmiany realnego kursu dolara na wolnym rynku w Polsce w 1991 r. były niewielkie. Wymowa rysunku (b) jest odwrotna. A zatem jeden z wykresów zawiera fałszywe informacje! a) Realny kurs dolara w Polsce w 1991 r. b) Realny kurs dolara w Polsce w 1991 r. Nie. Żaden z wykresów nie zawiera fałszywych informacji. Na rysunku B skala na osi pionowej układu współrzędnych została zmieniona w porównaniu z rysunkiem A. W efekcie małe zmiany kursu dolara z rysunku A na rysunku B wydają się zmianami dużymi.

21 ZADANIE Tablica zawiera informacje o stawkach tygodniowych płac realnych w Hipotecji (1988=100). Płace w Hipotecji 1988 1989 1990 1991 Wskaźnik tygodniowych płac 100, 0 95, 8 realnych 98, 2 100, 6 Źródło: „Hypothetia Research Bulletin” 1999, nr 3, s. 31. a) Użyj danych z tablicy w celu wykazania, że na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych w Hipotecji płace spadały. b) A teraz uzasadnij opinię, że płace rosły.

22 ZADANIE W związku z kampanią wyborczą w budującej kapitalizm postsocjalistycznej Hipotecji politycy opublikowali w prasie wiele opinii. „Wskaźnik produkcji przemysłowej w lutym w porównaniu ze styczniem br. wyniósł 97, 0, a w porównaniu z analogicznym okresem roku ubiegłego osiągnął wysokość 93, 7. Oznacza to niespotykany kryzys i załamanie gospodarki”, twierdzili przedstawiciele opozycji, interpretując najnowszy komunikat Urzędu Statystycznego. Skądinąd wiadomo, że ze względu na problemy techniczne hipotecjańskie statystyki nie rejestrują produkcji firm zatrudniających mniej niż 5 osób i że liczba dni roboczych w lutym była o 2 mniejsza niż przed rokiem. Czy rozumowanie krytyków rządu przekonało Cię? PO PIERWSZE, produkcja w lutym jest zwykle niższa niż w styczniu, gdyż luty jest miesiącem krótszym. PO DRUGIE, ponieważ w omawianym roku luty miał w Hipotecji mniej dni roboczych niż przed rokiem, produkcja zmniejszyła się w sposób naturalny, a nie pod wpływem „kryzysu gospodarczego”. (Uwaga: Pytanie jest dobrym pretekstem do wyjaśnienia zwrotów: „w porównywalnym czasie pracy” i „wahania sezonowe”). PO TRZECIE, z polskich doświadczeń wynika, że skoro Hipotecja „buduje kapitalizm”, czyli wprowadza reformy gospodarcze podobne do „planu Balcerowicza”, to corocznie powstaje tu bardzo dużo firm zatrudniających mniej niż 5 osób. Nieuwzględnienie ich produkcji, która jest coraz większa, zaniża szacunek tempa wzrostu.

23 ZADANIE Tablica informuje o cząstkowych indeksach cen detalicznych i o udziałach wydatków gospodarstw domowych na główne grupy dóbr konsumpcyjnych w całołości wydatków gospodarstw domowych w Polsce w 1996 r. (1995 = 100). Indeksy 118, 6 Napoje alkoholowe 125, 4 Udziały 39, 6% 4, 2% Żywność Towary nieżywnościowe 120, 7 29, 8% Usługi 120, 1 26, 4% a) Oblicz zagregowany (syntetyczny) indeks cen konsumenta. Ile wynosiło tempo inflacji w Polsce w 1996 r. ? CPI = 118, 6 0, 396 + 125, 4 0, 042 + 120, 7 0, 298 + 120, 1 0, 264 119, 9. TEMPO INFLACJI W POLSCE W 1996 R. WYNIOSŁO ZATEM 19, 9%. b) A teraz oblicz stopę inflacji dla abstynentów, którzy nie kupują napojów alkoholowych, lecz odpowiednio więcej usług. UDZIAŁ USŁUG W WYDATKACH ABSTYNENTÓW ROŚNIE DO 30, 6%, UDZIAŁ NAPOJÓW ALKOHOLOWYCH MALEJE DO ZERA. CPIA = 118, 6 0, 396 + 120, 7 0, 298 + 120, 1 0, 306 119, 7. Z PUNKTU WIDZENIA ABSTYNENTÓW TEMPO INFLACJI W POLSCE W 1996 R. WYNIOSŁO „TYLKO” 19, 7%.

24 II. WARTOŚĆ NOMINALNA A WARTOŚĆ REALNA ZAPAMIĘTAJMY! SIŁA NABYWCZA (wartość) jednostki pieniądza oznacza ilość dóbr konsumpcyjnych, którą – przeciętnie rzecz biorąc - można za nią nabyć. ZMIENNA EKONOMICZNA JEST NOMINALNA, jeśli jej wartość zmierzono jednostkami pieniądza o sile nabywczej (wartości) z okresu, do którego zmienna ta się odnosi. ZMIENNA EKONOMICZNA JEST REALNA, jeśli jej wartość zmierzono jednostkami pieniądza o sile nabywczej (wartości) z innego okresu niż ten, do którego ta zmienna się odnosi.

25 W styczniu inflacja wyniosła 20%, a w lutym 25% (względem końca stycznia). a) Ile musisz – przeciętnie – zapłacić, aby 1 marca kupić to, co 1 stycznia mogłeś kupić za złotówkę? W końcu stycznia to coś kosztowało o 20% więcej, czyli 1, 2 zł = 1, 0 zł+20% • 1 zł = 1, 0 zł • (1+20%). W końcu lutego (czyli na początku marca) w porównaniu z końcem stycznia cena tego czegoś wzrosła o 25%, czyli do 1, 5 zł = 1, 2 zł+25% • 1, 2 zł = 1, 2 zł • (1+25%) Innymi słowy: w końcu lutego to coś kosztowało: 1, 0 zł (1+20%) (1+25%) = 1, 5 zł.

26 W styczniu inflacja wyniosła 20%, a w lutym 25% (względem końca stycznia). a) Ile musisz – przeciętnie – zapłacić, aby 1 marca kupić to, co 1 stycznia mogłeś kupić za złotówkę? W końcu stycznia to coś kosztowało o 20% więcej, czyli 1, 2 zł [1, 2 zł = 1, 0 zł+20% • 1 zł = 1, 0 zł • (1+20%)]. W końcu lutego (czyli na początku marca) w porównaniu z końcem stycznia cena tego czegoś wzrosła o 25%, czyli do 1, 5 zł [1, 5 zł = 1, 2 zł • (1+25%)]. Innymi słowy: w końcu lutego to coś kosztowało: 1, 0 zł (1+20%) (1+25%) = 1, 5 zł. b) Na jaką część tego, co wtedy mogłeś sobie kupić za złotówkę, mając nadal złotówkę możesz sobie pozwolić 1 marca? Na taką część: 1, 0 zł/1, 5 zł równa się 2/3, czyli 66, 6666. . . %. c) Co powiesz o: (i) „sile nabywczej” Twojego dochodu z 1 marca, który nie zmienił się od 1 stycznia? Użyj także nazw: (ii) „wartość realna”, (iii) „w cenach stałych z. . . ” i „w cenach bieżących z. . . ”. c ) (i)

27 W styczniu inflacja wyniosła 20%, a w lutym 25% (względem końca stycznia). c) Co powiesz o: (i) „sile nabywczej” Twojego dochodu z 1 marca, który nie zmienił się od 1 stycznia? Użyj także nazw: (ii) „wartość realna”, (iii) „w cenach stałych z. . . ” i „w cenach bieżących z. . . ”. (i) Zmalała o 1/3 (za KAŻDĄ złotówkę tego dochodu 1 marca mogłem kupić – przeciętnie - o 1/3 mniej niż 1 stycznia. (ii) Także wartość realna tego dochodu zmalała o 1/3 (przecież KAŻDA złotówka tego dochodu z 1 marca była warta – przeciętnie – tyle co 2/3 złotówki z 1 stycznia. (iii) W cenach bieżących („nominalnie”) ten dochód był wart na początku marca tyle, ile wynosił (np. 2500 zł). Zaś w cenach stałych z początku stycznia („realnie”) jego wartość wynosiła tylko 2/3 kwoty 2500 zł, czyli 1666, (6) zł.

28 ZADANIE Od dwóch lat sprzedajesz mieszkanie, oglądających jest wielu, ale jakoś nic z tego nie wynika. Jedno jest jasne – nie obniżysz ceny. 500 000 zł to nie jest za dużo za 46 m 2 w cegle i z widną kuchnią na Górnym Mokotowie! W końcu nic nie tracisz, czekając, a im kiedyś puszczą nerwy. Wszystko drożeje! W radiu mówili, ze inflacja w ubiegłym i w tym roku wynosiła po 10%. a) Ile wynosi cena Twojego mieszkania wyrażona w złotych sprzed dwóch lat? 500 000 zł • (1/1, 21) ≈413 233, 14 zł. b) Czy zatem rzeczywiście „nic nie tracisz, czekając”? Jak się okazuje, inflacja sprawiła, że - nie sprzedając mieszkania przed dwoma laty - straciłeś 86 777 zł (o sile nabywczej sprzed 2 lat)! c) O ile procent musiałbyś podnieść cenę swojego M 4, aby uniknąć TYCH strat? W ciągu dwóch lat ceny wzrosły z umownego poziomu 1 do (1+10%) • (1+10%)=1, 21, czyli o 21%. Uniknąłbyś strat, o których mowa w podpunkcie (b), jeśli podniósłbyś cenę mieszkania także o 21%, czyli do 500 000 zł • (1+10%)=605 000 zł, .

29 ZADANIE Zgodnie z umową podpisaną 1 maja Twoja pensja (2662 zł) będzie co 3 miesiące indeksowana, tzn. podwyższana tak, aby – mimo inflacji - jej siła nabywcza pozostała. Jest 1 sierpnia; ostatnia indeksacja była 1 maja; wskaźniki inflacji w maju, czerwcu i lipcu wyniosły po 110. a) Podaj realną wartość Twojej wynoszącej 2662 zł pensji w złotych z 1 maja. 2662 zł·(1 zł/1, 331 zł) = 2662 zł/1, 331= 2000 zł. b) Podaj nominalną wartość kwoty pieniądza z 1 sierpnia, której wartość realna w złotych z 1 maja wynosi 2662 zł. Realna wartość szukanej kwoty „x” powinna wynosić 2662. A zatem „x” powinien spełniać równanie: x/1, 331 = 2662. Otóż x = 3543, 122 zł. • Ile złotych podwyżki powinieneś dostać 1 sierpnia? Nie daj się oszukać! Należy Ci się (3543, 122 zł– 2662 zł) = 881, 122 zł podwyżki!

30 III. WARTOŚĆ A CZAS

31 Kiedy ten, kto pożycza innym, dostaje za to wynagrodzenie, siła nabywcza (wartość) pożyczonej komuś sumy zmienia się w miarę upływu czasu, niczym pod wpływem inflacji. Co to jest STOPA PROCENTOWA? Na okres (rok) pożyczasz komuś złotowkę. Po upływie okresu (roku) dostajesz z powrotem 1, 1 zł → 1, 1 zł Pomyśl o stosunku wynagrodzenia za pożyczenie komuś złotowki do wysokości pożyczonej kwoty. 0, 1 zł/1 zł = 0, 1 = 10%. STOPA PROCENTOWA JEST TO STOSUNEK WYNAGRODZENIA ZA UDZIELENIE POŻYCZKI DO WYSOKOŚCI TEJ POŻYCZKI. ZAUWAŻ: WYNAGRODZENIE WYPŁACANE JEST PO UPŁYWIE OKRESU, KTÓREGO DOTYCZY POŻYCZKA!

32 NOMINALNA A REALNA STOPA PROCENTOWA Na okres (np. rok) pożyczasz komuś złotowkę. Po upływie tego okresu (roku) dostajesz z powrotem 1, 1 zł → 1, 1 zł, więc 0, 1 zł/1 zł = 0, 1 = 10%. Ta stopa procentowa zasłuje na miano NOMINALNEJ (in), ponieważ obliczając ją nie uwzględniliśmy zmian wartości pieniądza spowodowanych inflacją.

33 Na okres (np. rok) pożyczasz komuś złotowkę. Po upływie tego okresu (roku) dostajesz z powrotem 1, 1 zł → 1, 1 zł, więc 0, 1 zł/1 zł = 0, 1 = 10%. A teraz obliczymy REALNĄ stopę procentową (ir). Powiedzmy, że w okresie, na który opiewała pożyczka, ceny wzrosły o π=5%. . . Ile w takiej sytuacji wyniosło wynagrodzenie pożyczkodawcy? Na pozór wynagrodzenie pożyczkodawcy wyniosło 5 GROSZY. . . Aby w momencie zwrotu pożyczonej złotówki i wypłaty wynagrodzenia przeciętny pożyczkodawca mógł kupić to, co mógł sobie kupić za złotówkę w momencie udzielania pożyczki, musi wydać nie 1, 0 zł, lecz 1, 05 zł. Zwrot pożyczonej kwoty (bez wynagrodzenia) wymaga zatem wypłacenia 1, 05 zł. Ponieważ jest zwracane łącznie 1, 1 zł, wynagrodzenie wynosi (1, 1 -1, 05) zł = 5 GROSZY.

34 Na okres (np. rok) pożyczasz komuś złotowkę. Po upływie tego okresu (roku) dostajesz z powrotem 1, 1 zł → 1, 1 zł, więc 0, 1 zł/1 zł = 0, 1 = 10%. A teraz obliczymy REALNĄ stopę procentową (ir). Powiedzmy, że w okresie, na który opiewała pożyczka, ceny wzrosły o π=5%. . . Ile w takiej sytuacji wyniosło wynagrodzenie pożyczkodawcy? Jednakże realna wartość wynagrodzenia pożyczkodawcy równego nominalnie 5 GROSZY wynosi : 1 (1+5%) 1/(1+5%) 5●[1/(1+5%)]zł. A zatem realne wynagrodzenie za udzielenie pożyczki wynosi ≈4, 76 GROSZY. W efekcie szukana realna stopa procentowa wynosi 4, 76 groszy/100 groszy ≈4, 76%. *** W praktyce i tak najczęściej: ir = in – π.

ZADANIE 35 Banki płacą 600 gb odsetek od rocznej lokaty równej 4000 gb. W tym samym roku wskaźnik cen konsumenta (ang. consumer price index) równa się 115. a) Ile w tej sytuacji wynosi nominalna stopa procentowa? Nominalna stopa procentowa wynosi 600/4000 = 0, 15 = 15%. b) O czym informuje nominalna stopa procentowa? Nominalna stopa procentowa informuje, o ile zmienia się wartość nominalna lokaty po jednym roku na skutek doliczenia do niej nominalnych odsetek. W tym konkretnym przypadku nominalna wartość lokaty bankowej wzrosła o 15%. c) Ile w tej sytuacji wynosi realna stopa procentowa (zastosuj uproszczony wzór)? Realna stopa procentowa wynosi 15% - 15% = 0%. d) O czym informuje realna stopa procentowa? Realna stopa procentowa informuje, o ile zmienia się wartość realna (siła nabywcza) lokaty po jednym roku na skutek doliczenia do niej nominalnych odsetek i inflacji (chodzi o łączny wpływ tych obu zdarzeń). W tym konkretnym przypadku realna wartość lokaty bankowej się nie zmieniła.

Nie zawsze obliczenie stopy procentowej jest trywialnie łatwe… 36 Oto pożyczka A: pożyczasz 4 zł na rok w zamian za wynagrodzenie równe 1 zł, które jest płatne z góry. a) Jaką kwotą dysponujesz przez rok? 3 zł. b) Ile zwracasz po roku? 4 zł. c) Opisz pożyczkę B, której udzielenie (i zaciągniecie) jest równie opłacalne jak udzielenie (i zaciągnięcie) pożyczki A; od pożyczki A niech różni się ona tylko tym, że wynagrodzenie jest wypłacane w momencie jej zwrotu, a nie w momencie jej udzielenia. Pożyczam 3 zł na rok w zamian za wynagrodzenie 1 zł płatne w momencie zwrotu pożyczki. d) Ile wynosi stopa procentowa w przypadku pożyczki A? Odpowiedź uzasadnij. 1 zł/3 zł = 33, (3)%. Wszak właśnie tyle wynosi stopa procentowa w przypadku pożyczki B (pożyczka A jest tożsama z pożyczką B; w obu przypadkach kwota udostępniana pożyczkobiorcy i wynagrodzenie dla pożyczkodawcy są takie same).

37 FUTURE VALUE, CZYLI DO JAKIEJ WARTOŚCI UROŚNIE POŻYCZONA DZIŚ NA PROCENT KWOTA PIENIĄDZA? 1 zł+1 zł • i = 1 • (1+ i)1 zł Tyle pieniędzy zwróci wierzycielowi dłużnik, który na rok pożyczył 1 zł. Po drugim roku wierzycielowi należy się tyle, ile należało mu się po 1. roku plus odsetki od tej kwoty za drugi rok: [1 • (1+ i) zł+i • 1 • (1+i)]zł = [1 • (1+i)]zł = 1 • (1+i)2] zł. Zauważmy, że po 2. roku wierzyciel dostaje nie tylko oprocentowanie pożyczonego 1 zł, lecz także oprocentowanie odsetek, których nie zażądał po upływie pierwszego roku. Są zatem naliczane odsetki od odsetek. Nic dziwnego, że taki sposób liczenia nazywa się PROCENTEM SKŁADANYM. Po trzecim roku wierzycielowi należy się tyle, ile należało mu się po 2. roku plus odsetki od tej kwoty za trzeci rok: [1 • (1+ i)2 +i • 1 • (1+i)2]zł = [1 • (1+i)2 • (1+i)]zł = 1 • (1+i)3] zł. Itd. Rozumowanie to możemy uogólnić, mówiąc, że po n latach wartość pożyczonego 1 zł zwiększa się do 1 • (1+i)n zł. Natomiast wartość A zł rośnie do An = A • (1+i)n zł. Np. jeśli stopa procentowa wynosi 10%, po 3 latach dzisiejsza kwota 1000 zł urośnie do 1000 • (1+i)3 zł = 1000 • 1, 331 zł = 1331 zł.

Popatrzmy, z jak wielką siłą działa procent składany! Lata Stopa procentowa 4% 1 2 3 4 5 10 20 50 100 1, 1 1, 2 1, 5 2, 2 7, 1 50, 5 7% 1, 1 1, 2 1, 3 1, 4 2, 0 3, 9 29, 5 867, 7 10% 1, 1 1, 2 1, 3 1, 5 1, 6 2, 6 6, 7 117, 4 13 780, 6 Nie należy lekceważyć niewielkich różnic poziomu stopy procentowej. Nawet małe różnice oprocentowania po wielu okresach kapitalizacyjnych skutkują ogromnymi różnicami przyszłych wartości dzisiejszej kwoty pieniądza.

Po trzecim roku wierzycielowi należy się tyle, ile należało mu się po 2. roku plus odsetki od tej kwoty za trzeci rok: 39 [1 • (1+ i)2 +i • 1 • (1+i)2]zł = [1 • (1+i)2 • (1+i)]zł = 1 • (1+i)3] zł. I tak dalej. Rozumowanie to możemy uogólnić, mówiąc, że po n latach wartość pożyczonego 1 zł zwiększa się do 1 • (1+i)n zł. Natomiast wartość A zł rośnie do An = A • (1+i)n zł. Np. jeśli stopa procentowa wynosi 10%, po 3 latach dzisiejsza kwota 1000 zł urośnie do 1000 • (1+i)3 zł = 1000 • 1, 331 zł = 1331 zł. A zatem w gospodarce, w której cena pożyczek, czyli stopa procentowa wynosi i, mając dziś kwotę A, za n lat możemy się stać właścicielami kwoty An=A • (1+i)n (An to po angielsku future value). Wystarczy ulokować pieniądze w banku lub kupić pa- piery wartościowe. Czy jest możliwa operacja odwrotna? Nic prostszego!

40 Jeśli jesteśmy pewni, że za n lat nasz dochód wyniesie An zł, możemy zaciągnąć pożyczkę w wysokości: A = An • [1/(1+i)n] zł. Przy stopie procentowej i kwota, którą za n lat musimy zwrócić, wyniesie: A • (1+i)nzł =[ An • [1/(1+i)n] • (1+i)n]zł = An zł. Tyle przecież będziemy mieli! W TEN SPOSÓB ZAMIENIAMY PIENIĄDZE, JAKIE NA PEWNO DOSTANIEMY ZA N LAT, NA GOTÓWKĘ, KTÓRĄ MOŻEMY PŁACIC JUŻ DZISIAJ.

41 A = An • [1/(1+i)n] zł. Kwotę A z naszego przykładu ekonomiści nazywają wartością zaktualizowaną (ang. present value) kwoty An. Zauważmy, że wartość zaktualizowana danej kwoty z przyszłości zmienia się odwrotnie niż stopa procentowa. WARTOŚĆ ZAKTUALIZOWANA PRZYSZŁEJ KWOTY TO SUMA, KTÓRA PRZY DANEJ STOPIE PROCENTOWEJ – DZIĘKI DZIAŁANIU PROCENTU SKŁADANEGO – ZMIENI SIĘ W TĘ PRZYSZŁĄ KWOTĘ. An = A • (1+i)n zł (ang. future value). A = An • [1/(1+i)n] zł (ang. present value).

42 ZADANIE Po pierwszym roku eksploatacja pewnej maszyny (po odliczeniu wszystkich kosztów!) da czysty zysk równy 1100. Po drugim roku zysk wyniesie 1210, a po trzecim – 1331. Nie ma innych zysków i kosztów; nie ma ryzyka i inflacji. Cena maszyny wynosi 3100. Czy warto ją kupić? 0 • ? ? ? • 1100 • 1210 czas • 1331 Założenia: in=10% π = 0. 1100 zł • 1/[(1+i)1]+1210 zł • 1/[(1+i)2]+1331 zł • 1/[(1+i)3] = 1000 zł + 1000 zł = 3000 zł.

ZADANIE 43 Po pierwszym roku posiadacz obligacji dostanie 1100 zł i dodatkowo po drugim roku 1210 zł i dodatkowo po trzecim roku – 1331 zł. Nie ma innych zysków i kosztów; nie ma ryzyka i inflacji. Stopa procentowa wynosi 10%. a) Ile wynosi suma dochodów wypłaconych nabywcy tej obligacji w ciągu trzech lat? a) 1100 zł + 1210 zł + 1331 zł = 3641 zł. b) Do jakiej kwoty urosłoby 3000 zł ulokowane w banku na 10% na trzy lata (zastosuj wzór na future value)? b) 3000 zł·(1 + 10%)3 = 3993 zł. c) Czy to prawda, że z odpowiedzi na pytania (a) (3993 zł) i (b) (3642 zł) wynika, iż tej obligacji nie warto kupić za zaktualizowaną wartość dochodów jej nabywcy, czyli za 3000 zł? Wszak 3993 zł to więcej niż 3642 zł? c) PO PIERWSZE, Ludzie cenią pieniądze tym bardziej, im szybciej je dostają. W efekcie wiele złotówek, o których jest mowa w podpunkcie (b) (3993 zł), jest mniej wartych od wielu złotówek wchodzących w skład kwoty, o której jest mowa w podpunkcie (a) (3642 zł). PO DRUGIE, otrzymawszy 1100 zł po 1. roku, właściciel obligacji może ulokować tę kwotę w banku na 10% na dwa lata. Podobnie, otrzymawszy po 2. roku 1210 zł, właściciel obligacji może ulokować tę kwotę w banku na 10% na rok. W efekcie po 3. roku suma jego dochodów okaże się równa 3993 zł. A zatem, nabycie obligacji za 3000 zł po trzech latach daje taki sam dochód jak ulokowanie 3000 zł w banku na trzy lata. Za tę obligację nie warto zapłacić więcej niż 3000 zł, opłaca się natomiast kupić ją za mniej niż 3000 zł!

44 ZADANIE Pewna firma wyemitowała obligację; nabywca za rok dostanie 3300 i za dwa lata 3630 i za 3 lata 3993. Roczna stopa procentowa wynosi 10%; nie ma ryzyka i inflacji. a) Ile należałoby ulokować w banku, aby wejść w posiadanie takiego strumienia dochodów, jak ten, który otrzyma nabywca obligacji (zastosuj dyskontowanie)? 3300 1/(1+0, 1)1 + 3630 1/(1+0, 1)2 + 3993 1/(1+0, 1)3 = 3000 + 3000 = 9000. b) Ile maksymalnie warto zapłacić za tę obligację? 9000. c) Co wspólnego mają ze sobą odpowiedzi na pytania (a) i (b) (odpowiedz jednym zdaniem)? Odpowiedź na pytanie (b) wynika z odpowiedzi na pytanie (a). Za tę obligację nie warto płacić więcej niż 9000, bo takie same dochody, jak te, których uzyskanie zapewnia posiadanie tej obligacji, można osiągnąć, lokując w banku właśnie kwotę 9000. d) A teraz podaj wartość tej obligacji w cenach stałych sprzed 2 lat. 9000.

ZADANIE 45 Hipotecjusz może zainwestować 4000 gb i po 6 miesiącach zyskać 401 gb. Bank of Hypothetia oprocentowuje wkłady procentem składanym przy półrocznej kapitalizacji odsetek. Po roku nominalna wartość wkładu wzrasta o 21%, nie ma ryzyka i inflacji. a) Czy opłaca się inwestować? Tak. 1 • (1+x)2=1, 21, to x=0, 1 (10%!) b) Po roku pojawiła się inflacja (5% na pół roku). Oblicz realną półroczną stopę procentową. ir ≈ in – π, to ir ≈ 10% - 5% = 5%. ZADANIE a) Symbol „i” oznacza stopę procentową; jaki proces opisuje następujący wzór: An = A (1 + i)n? Odpowiedz szczegółowo. b) Proces, o którym była mowa w podpunkcie (a) sprawił, że kwota A podwoiła się. Zmień wzór z podpunktu (a) w taki sposób, aby opisywał on to zdarzenie. a) Chodzi o zwiększanie się wartości kwoty pieniądza poddanej działaniu procentu składanego. b) Oto zmieniony wzór: 2 A = A (1 + i)n. c) Wylicz taką (roczną) stopę procentową, i, przy której dokładnie po 5 latach następuje podwojenie się wkładu bankowego. c) Wykorzystam wzór z podpunktu (b): 2 A = A (1 + i)5. Po jego rozwiązaniu okazuje się, że i = [2^(1/5)] – 1 = 0, 148698.

ZADANIE 46 Za 900 gb można kupić weksel, który po trzech latach zostanie wykupiony za 1331 gb. Stopa procentowa równa się 10%. a) Czy warto kupić ten weksel? Dlaczego? Wygląda na to, że tak. . . Przecież zaktualizowana wartość 1331 gb wynosi 1000 gb, czyli mniej niż 900 gb. b) Jak się okazało, 10% wynosi realna stopa procentowa, zaś tempo inflacji równa się 5%. Czym realna stopa procentowa różni się od nominalnej stopy procentowej? Podaj odpowiedni wzór i oblicz nominalną stopę procentową. in = ir + π. A zatem nominalna stopa procentowa, in, równa się realna stopa procentowa, ir, plus tempo inflacji, π, czyli równa się 10%+5%=15%. c) Jeszcze raz odpowiedz na pytanie, czy warto kupić ten weksel. Uzasadnij odpowiedź. Jednak nie warto. Szukając zaktualizowanej wartości 1331 gb, ktore dostaniemy za 3 lata powinniśmy w tej sytuacji posłużyć się nominalną, in, a nie realną, ir, stopą procentową. (To zgodnie z tą stopą procentową naliczają oprocentowanie np. banki). W efekcie okazuje się, ta wartość zaktualizowana wynosi mniej niż 900 gb! [1331 gb 1/(1 + 0, 15)3] ≈ 875, 15 gb.

47 O PUŁAPKACH CZYHAJĄCYCH NA POSZUKIWACZY ZWIĄZKÓW PRZYCZYNOWYCH…

ZADANIE 48 Czy opinie a), b), c) i d) są prawdziwe? O jaki rodzaj błędu w rozumowaniu ewentualnie chodzi? Na czym polega ten błąd? a) „Przyczyną ubóstwa mieszkańców Mongolii jest to, że są oni rasy żółtej. Bogate są kraje, których mieszkańcy są rasy białej”. Nie, to nie jest prawda. Chodzi o „BŁĄD PRZYPADKOWEGO ZWIĄZKU”. Polega on na tym, że za przyczynę pewnego zdarzenia błędnie uznajemy inne zdarzenie, które jedynie przypadkowo towarzyszyło temu pierwszemu zdarzeniu. Wszak np. Japonia i Korea Południowa są bogatsze np. od Bułgarii i Polski. b) „Przyczyną zamożności Niemców jest to, że im dużo płacą. To dzięki temu przeciętny Niemiec może sobie kupić o wiele więcej niż przeciętny Polak”. Nie, to nie jest prawda. Chodzi o „BŁĄD UKRYTEJ ZMIENNEJ”. Polega on na tym, że za przyczynę zdarzenia A uznajemy jedynie towarzyszące zdarzeniu A zdarzenie B, w sytuacji, w której zarówno zdarzenie A, jak i zdarzenie B jest powodowane przez (ukrytą) wspólną przyczynę C. Niemcom „dużo płacą”, a „przeciętny Niemiec może sobie kupić o wiele więcej niż przeciętny Polak”, bo Niemcy potrafią wytwarzać dużą, np. w porównaniu z Polakami, ilość dóbr. Jeśliby z dnia na dzień Polakom zaczęto „dużo płacić” (np. jeśliby podwojono pensje i emerytury Polaków), wzrosłyby ceny, a nie zamożność obywateli.

KOMENTARZ 49 W 2014 r. zgodnie z danymi GUS wyliczony za pomocą kursu walutowego odpowiadającego parytetowi siły nabywczej i wyrażony w tzw. dolarach międzynarodowych PKB per capita w Polsce i w Niemczech wynosił – odpowiednio – 24 882 i 45 616 dolarów. „Dolar międzynarodowy”, inaczej „dolar Geary’ego– Khamisa” (od nazwisk Roya C. Geary’ego i Salema Hanna Khamisa) jest sztuczną walutą o takiej samej sile nabywczej jak dolar amerykański w konkretnym roku, np. w roku 1990 lub 2000, w Stanach Zjednoczonych. „Dolary międzynarodowe” są powszechnie używane przez ekonomistów przy okazji porównań poziomu życia w różnych krajach i w tym samym kraju w różnych czasach.

50 ZADANIE CD. c) „Przyczyną inflacji jest zwykle spadek wartości pieniądza. Przecież, kiedy pieniądz traci wartość, ceny rosną”. Nie, to nie jest prawda, że „przyczyną inflacji jest zwykle spadek wartości pieniądza”. Chodzi o „BŁĄD ODWRÓCONEJ PRZYCZYNOWOŚCI”. Polega on na tym, że uznajemy skutek za przyczynę, a przyczynę za skutek. Jest odwrotnie, to wzrost cen powoduje utratę wartości przez pieniądz. d) „Przyczyną zwiększenia się bezrobocia jest zwykle spadek produkcji. Przecież, kiedy produkcja maleje, przedsiębiorstwa zwalniają pracowników”. To prawda, .

ZADANIE 51 Liczba dokonanych samobójstw a liczba bezrobotnych (w tys. ) w Polsce (lata 1990 -2000) Rysunek przedstawia zmiany liczby bezrobotnych i liczby samobójstw w Polsce w latach 1990 -2000. A) PODAJ ARGUMENTY, KTÓRE MOGĄ PRZEMAWIAĆ ZA HIPOTEZĄ O PRZYCZYNOWEJ ZALEŻNOŚCI SAMOBÓJSTW OD BEZROBOCIA W POLSCE W TYM OKRESIE. Zdaniem części komentatorów zależność zmian obu zmiennych jest wyraźna (zob. rysunek). W dodatku istnieje prosta teoria, że zmiany poziomu bezrobocia powodują podobnie skierowane zmiany liczby samobójstw. Zgodnie z tą teorią bezrobocie tak silnie pogarsza życiową sytuację bezrobotnego, że może go skłonić do samobójstwa.

ZADANIE 52 Liczba dokonanych samobójstw a liczba bezrobotnych (w tys. ) w Polsce (lata 1990 -2000) Rysunek przedstawia zmiany liczby bezrobotnych i liczby samobójstw w Polsce w latach 1990 -2000. CZY W GRĘ MOŻE WCHODZIĆ TU: B) „BŁĄD ODWRÓCONEJ PRZYCZYNOWOŚCI”? Teza, że nie bezrobocie jest przyczyną samobójstw, lecz samobójstwa są przyczyną bezrobocia, nie ma sensu.

ZADANIE 53 Liczba dokonanych samobójstw a liczba bezrobotnych (w tys. ) w Polsce (lata 1990 -2000) Rysunek przedstawia zmiany liczby bezrobotnych i liczby samobójstw w Polsce w latach 1990 -2000. CZY W GRĘ MOŻE WCHODZIĆ TU: C) „BŁĄD PRZYPADKOWEGO ZWIĄZKU”? Niektórzy sądzą, że przyczynami samobójstw jest zawsze splot wielu różnych okoliczności (np. zawiedzionej miłości, kłopotów rodzinnych, złego stanu zdrowia). Bezrobocie jest tylko jedną z nich. Wynika stąd, że silna korelacja zmian liczby bezrobotnych i liczby samobójstw jest po prostu dziełem przypadku. Inni uważają jednak, że tezie o przypadkowości wiadomego związku przeczą wyniki obserwacji i teoria, o których była mowa przy okazji odpowiedzi na pytanie (a) (a także studia przypadków konkretnych samobójstw i wyniki obserwacji zmian liczby nieudanych zamachów samobójczych).

ZADANIE 54 Liczba dokonanych samobójstw a liczba bezrobotnych (w tys. ) w Polsce (lata 1990 -2000) Rysunek przedstawia zmiany liczby bezrobotnych i liczby samobójstw w Polsce w latach 1990 -2000. CZY W GRĘ MOŻE WCHODZIĆ TU: D) „BŁĄD UKRYTEJ ZMIENNEJ”? (wskazówka: z niektórych badań wynika, iż wielu samobójców cierpi na zaburzenia psychiczne, najczęściej depresję i alkoholizm). Skoro wielu samobójców cierpi na zaburzenia psychiczne, to może nie wzrost bezrobocia, a częstsze zachorowania powodowały wzrost liczby samobójstw? Choroba mogła być także przyczyną utraty pracy, co tłumaczy związek między samobójstwami i bezrobociem. Taki pogląd wymaga jednak wyjaśnienia wzrostu liczby zachorowań na choroby psychiczne po 1990 roku.

BEZROBOCIE A SAMOBÓJSTWA W POLSCE II (Zob. Kurowska, A. Bezrobocie a zamachy samobójcze, „Ekonomista”, nr 3; 2006 r. )

Opinie osób bezpośrednio stykających się z problemem „bezrobocie a samobójstwa” są dość jednoznaczne. Oto typowa wypowiedź. „Co trzeci łodzianin, który podjął próbę samobójczą, przyznaje, iż bezpośrednią przyczyną desperackiego kroku była utrata pracy. Psychologowie ostrzegają, że w mieście przybywa bezrobotnych, którzy nie widzą dla siebie przyszłości. Potwierdza to przerażająca statystyka: każdego dnia co najmniej kilka osób pozostających bez pracy usiłuje się zabić. (. . . ) – Każdego roku mamy coraz więcej wizyt u potencjalnych samobójców - mówią w centrum powiadamiania ratunkowego Wojewódzkiej Stacji Ratownictwa Medycznego w Łodzi. Na swe życie najczęściej usiłują targnąć się kobiety w wieku 35 - 50 lat. - (. . . ) Brak pracy i środków na utrzymanie rodziny powoduje bezsilność, która może doprowadzić ludzi o słabszym systemie obronnym do głębokiej depresji - twierdzą eksperci od ludzkiej duszy. -Wtedy są tylko o krok od targnięcia się na własne życie. Urzędnicy z łódzkich „pośredniaków” potwierdzają, że większość bezrobotnych jest w złym stanie psychicznym. Osoby bez pracy tracą wiarę, gdy systematycznie zgłaszają się po oferty w wyznaczonych terminach, ale wciąż nie ma dla nich etatu”. [es, Bezrobotni nie chcą żyć, Expres Ilustrowany, 27 lutego 2004 r. ]. 56