CMLENN GELER Mustafa DN Trke retmeni CMLE Bir

CÜMLENİN ÖGELERİ Mustafa DİNÇ Türkçe Öğretmeni

CÜMLE Bir duyguyu, bir düşünceyi, bir işi, oluşu, hareketi v. s ifade etmek için sözcüklerin belli kurallara göre YARGI BİLDİREREK sıralanmasıyla cümle kurarız… Cümlelerimiz, Ana (Temel) ve Yardımcı Ögeler olmak üzere iki grup ve görevde ögeden oluşur. Bu ögeleri bir tren ve lokomotifine benzetebiliriz.

ÖZNE (makinist) ANA ÖGELER YÜKLEM (lokomotif)

CÜMLE TRENİ ANA ÖGELER ÖZNE (makinist) YÜKLEM (lokomotif) YARDIMCI ÖGELER NESNE (ne? , neyi? ) ZARF TÜMLECİ (ne zaman? , ne kadar? nasıl? ) DOLAYLI TÜMLEÇ (yer tamlayıcısı) (nerede? nereye? Nereden? )

1 CÜMLENİN ÖGELERİ Öge: Bir cümleyi oluşturan sözcük veya sözcük gruplarına öge denir. Ögeler bulunurken önce temel ögeleri (yüklem, özne), daha sonra yardımcı ögeleri (nesne, dolaylı tümleç, zarf tümleci) bulmamız gerekir. Cümlenin Ögeleri A) Ana (Temel) Ögeler 1) Yüklem 2) Özne B) Yardımcı Ögeler 1) Nesne (Düz Tümleç) 2) Dolaylı Tümleç 3) Zarf Tümleci

2 A) TEMEL ÖGELER 1) YÜKLEM Cümlede anlatılan iş, oluş ve hareketi ya da yargıyı üzerinde taşıyan ögedir. Yüklemsiz cümle olmaz. ØYahya Kemal güzel şiirler yazmıştır. Yüklem ØArkadaşım hata yaptığını kabul etti. Yüklem ØAğır ağır çıkacaksın, bu merdivenleri. Yüklem ØSöndürün lambaları, uzaklara gideyim. ØAsıl kök ve öz derinliklerdedir.

A) TEMEL ÖGELER 3 2) ÖZNE Bir cümlede yüklemin bildirdiği işi yapan ya da yargıyı üstüne alan ögeye denir. Özneyi bulmak için yükleme “kim? , ne? ” soruları sorulur. Özne Çeşitleri a) Gerçek Özne: Yüklemin bildirdiği yargıyı yapan ögenin cümlede kullanılmasıyla oluşan öznedir. Gizli özne de gerçek öznedir. G. Ö. Be n ØGeceleyin bir ses böler uykumu. Gerçek Y. Özne ØBakakalırım, giden geminin ardından. Y. ØYağmurlardan sonra büyürmüş, başak. ØDurmadan annesini soruyordu.

A) TEMEL ÖGELER 2) ÖZNE b) Sözde Özne: Bazı cümlelerde işi yapan belli değildir. Bu cümlelerde işten etkilenen öge sözde özne kabul edilir. Diğer bir deyişle edilgen çatılı fiillerle kurulan cümlelerin öznesidir. ØHırsız, akşama doğru yakalandı. Sözde Özne Yüklem ØHalılar, bin bir emekle dokundu. Sözde Özne Yüklem ØAli, dün okuldan kovulmuş. 4

B) YARDIMCI ÖGELER 1) NESNE (DÜZ TÜMLEÇ) Cümlede öznenin yaptığı işten etkilenen sözcük veya söz gruplarına nesne denir. a) Belirtili Nesne: İsmin belirtme (-i) hal ekini alan nesne türüdür. Belirtili nesneyi bulabilmek için yükleme “neyi? , kimi? ” soruları sorulur. ØBiz onu dün çarşıda gördük. Özne Belirtili Yüklem nesne ØO, nehirde balık tutmayı sevmez. Özne Belirtili nesne Yüklem 5

6 B) YARDIMCI ÖGELER 1) NESNE (DÜZ TÜMLEÇ) b) Belirtisiz Nesne: İsmin yalın durumda bulunan nesne türüdür. Yükleme “ne? ” sorusu sorulur. n Be ØArkadaşıma yeni bir şiir kitabı aldım. Belirtisiz nesne Yüklem ØÖğretmen: “Sizler geleceğin mimarı olacaksınız. ” derdi. Özne Belirtisiz nesne Yüklem

7 B) YARDIMCI ÖGELER 2) DOLAYLI TÜMLEÇ Adın “-e, -den” durum eklerini alan sözcüklerin cümlede üstlendikleri göreve dolaylı tümleç denir. yükleme; -e -de Neye? Neyden? Nereye? Nereden? Kime? Kimden? ØHer ıstırap, insana ayrı bir şey öğretir. Özne Dolaylı Tümleç B. ’siz N. Yüklem ØBahçesinde solmayan güller varmış. Dolaylı Tümleç Özne ØBana, okumaktan söz edin. Yüklem -den

8 B) YARDIMCI ÖGELER 3) ZARF TÜMLECİ Yüklemi yön, zaman, durum, vasıta, sebep, şart, miktar yönüyle etkileyen kelimelere zarf tümleci denir. Yükleme; Ne zaman? Nasıl? Ne kadar? Niçin? Ne ile? Kim ile? ØÇocuk hıçkıra uzaklaştı. Özne Zarf Tümleci Yüklem ØBu şiiri kar yağarken yazdım. Øİstanbul’a uçakla gittik. Nereye?

üUyarı: İçeri , dışarı, ileri, geri, aşağı, yukarı…gibi yer-yön zarfları kullanıldıkları bütün cümlelerde zarf tümleci olur. Ve nereye sorusu sorulur. Eğer adın -e, -den halinde bulunursa dolaylı tümleç olur. (İçeriye, içeriden…) ØKapıcı hızla aşağı indi. Ö. Z. T. Y. ØMehmet kardeşini yukarı çağırdı. Ö. B. ’li N. Z. T. Y. ØKapıcı hızla aşağıya indi. Ö. Z. T. D. T. Y. ØMehmet kardeşini yukarıdan çağırdı. Ö. B. ’li N. D. T. Y. 9

10 Örnek Soru: Aşağıdaki cümlelerin hangisi sadece özne ve yüklemden oluşmuştur? A) O eski günleri hiçbir zaman unutamam. B) O kasabaya iki yıl önce gitmiştim. C) Bu şiirleri gençliğimde yazmıştım. D) Yeni aldığı elbise pahalıydı. Örnek Soru: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde nesne cümlenin en önemli ögesidir? A) Saatini dün okulda Ali kaybetti. B) Dün Ali, okulda saatini kaybetti. C) Ali, okulda saatini dün kaybetti. D) Ali, saatini dün okulda kaybetti.

11 Örnek Soru: “Yaşadığı şehri seven, onunla bütünleşen insan, onu hoyratça örselemez. ” Bu cümlede aşağıdaki soruların hangisinin cevabı yoktur? A) kim B) ne kadar C) nasıl D) neyi Örnek Soru: “Geçen gün bu sokakta bir ev yandı. ” Bu cümlede aşağıdaki ögelerden hangisi yoktur? A) özne B) dolaylı tümleç C) zarf tümleci D) nesne