Choroba guzowatej skry byda Dermatosis nodulare bovis Lumpy

Choroba guzowatej skóry bydła Dermatosis nodulare bovis Lumpy Skin Disease Krzysztof Jażdżewski

Struktura 1. Łańcuch epizootyczny 2. Czynnik etiologiczny 3. Występowanie 4. Źródła i drogi zakażenia 5. Patogeneza 6. Objawy 7. Diagnostyka 8. Zwalczanie 9. Zapobieganie

Łańcuch epizootyczny • Źródło zakażenia; • Zwierzę podatne na zakażenie (dyspozycja); • Zespół czynników środowiskowych umożliwiających połączenie ww. składowych (ekspozycja). Ważny czynnik zagęszczenie populacji. Źródła zakażenia - pierwotne i wtórne (poza organizmem). Pierwotne – homologiczne (ten sam gatunek) i heterologiczne (inny gatunek). Pierwszorzędowe (najczęstsze źródło), drugorzędowe (mniej popularne źródło)

Właściwości zarazków • Zakaźność (inwazyjność)-zdolność do wnikania do organizmu. • Zaraźliwość (rozsiewalność)- zdolność do wydostawania się z zakażonego organizmu i łatwość przenoszenia na inne. • Toksyczność –zdolność do produkcji toksyn endo i egzotoksyny. Zakaźność + toksyczność = zjadliwość zarazka. Tropizm – powinowactwo do tkanek i narządów. Przeżywalność – znaczenie przy heterologicznych źródłach zakażenia. Nosicielstwo – Streptococcus equi - konie, Pasterella multocida – bydło, ND - gęsi.

Szerzenie się chorób Transmisja horyzontalna Bezpośrednia Powietrzna Kontakt bezpośredni Kropelkowa Krycie Poród Wydzieliny, wydaliny Wektory, Środowisko Kropelkowa, Pyłowa Transmisja wertykalna Zakażenie płodu, mleko, siara

LSD - Etiologia Uogóniona choroba skóry bydła. DNA wirus, rodzina Poxviridae, rodzaj capropox wirus. Neethling virus Spokrewniony z wirusem wywołującym ospę owiec i kóz Występuje w postaci jednego serotypu 1 wywołującego LSD. Choroba bydła (Bos taurus). Zakażenie owiec – wyłącznie eksperymentalne

Oporność na czynniki fizyczne i chemiczne Tak jak inne wirusy ospy jest oporny na inaktywację w środowisku. Stabilny – miano zakaźne w 37 0 C przy ph 6. 6 – 8. 6 – 5 dni, w 55 0 C/2 h, 65 0 C/30 min. , w -80 0 C/po 10 latach izolowany z guzków. Tkanki w temperaturze 4 0 C – zakaźność do 6 miesięcy. Liofilizowane kolonie tkankowe wirusa – 20 lat. Wirus replikuje w cytoplazmie komórek – tworzy kwasochłonne, cytoplazmatyczne ciałka wtrętowe.

Oporność na czynniki fizyczne i chemiczne Przeżywalność wirusa (OIE): • wirus niezwykle stabilny, przeżywa długi czas w temperaturze otoczenia, oporny na inaktywację, przeżywa w guzkach uległych martwicy – do 33 dni lub dłużej, w wysuszonych zmianach skórnych - do 35 dni i co najmniej 18 dni w suszonych skórach; • wrażliwy na promieniowanie słoneczne, natomiast w środowisku bez dostępu światła (np. zanieczyszczonych wirusem budynkach inwentarskich) – może przetrwać wiele miesięcy. Wrażliwy na następujące substancje czynne (środki dezynfekcyjne) – zgodnie z OIE: • chloroform (20%), formalina (1%), niektóre detergenty (zawierające rozpuszczalniki lipidowe); • fenol (2%/15 min), podchloryn sodu (2 -3%), związki jodu (roztwór 1: 33), Virkon® (2%), czwartorzędowe związki amonowe (0, 5%)

Występowanie →Szerzy się bardzo szybko. Pierwszy raz stwierdzono w 1929 roku w płn. Zambii, (poprzednio Rodezja). Kierunek południowy: do 1944 na południe i 1947 RPA eksplozja choroby – 8 mln sztuk bydła zachorowało. Kierunek północny: Do 1957 r. Mozambik, Tanzania, Kenia Do 1971 r. Sudan, Egipt, Somalia. Kierunek zachodni: Do 1977 całe terytorium Afryki Zachodniej w tym Mauretania. Od 1989 r. Izrael, kraje Bliskiego Wschodu

Występowanie → I połowa 2016 r.

Występowanie → II połowa 2016 r.

Występowanie 2017 r.

Występowanie →ogniska 2016 r.

Występowanie →ogniska 2017 r.

Źródła i drogi zakażenia Źródła wirusa: skóra (zmiany skórne), ślina, wydzieliny z oka i nosa, mleko i nasienie. Wszystkie wydzieliny, w przypadku występowania guzków zawierają wirus LSD (z oczu, nosa, jamy gębowej, odbytu, wymienia i narządów rodnych). Po zakażeniu eksperymentalnym wirus był stwierdzany przez 11 dni w ślinie, 22 dni w nasieniu, a w guzkach skórnych – przez 33 dni. Brak wydalania wirusa w moczu i kale.

Źródła i drogi zakażenia Transmisja – muchy gryzące, komary, moskity też kleszcze. Rzadziej kontakt bezpośredni. Ogniska notuje się w czasie mokrego, ciepłego lata. Tereny o dużej wilgotności gdzie duże populacje owadów. Odnotowuje się 2 typy rozprzestrzeniania się: I – wielkie, szybko przebiegające epidemię; II – powolne, „spazmatyczne szerzenie się choroby”.

Źródła i drogi zakażenia W przypadku endemicznego występowania epizootie występują nieregularnie co kilka lat. Niewielka liczba ognisk pomiędzy epizootiami. Zachorowalność 3 -80% Śmiertelność Obszary endemiczne – 1 -3% Obszary wolne – do 100% (najczęściej do 10%) W RPA – LSD powoduje największe straty ekonomiczne u bydła.

Źródła i drogi zakażenia Ryzyka w zależności od produktów – wg EFSA. Wysokie - żywe bydło, skóry, materiał biologiczny. Średnie – mleko i jego produkty używane do karmienia zwierząt Małe – mięso, surowe wyroby mięsne i produkty mięsne.

Patogeneza Okres inkubacji choroby (OIE) – w warunkach terenowych nieustalony. Po zakażeniu gorączka występuje po 6 -9 dniach, a zmiany skórne pojawiają się po 4 -20 dniach. Wiremia trwa ok. 1 -2 tygodni. Patogeneza choroby – do końca nie poznana (brak szczegółowych badań). Guzki prawdopodobnie powstają w miejscach ukłucia owadów i wniknięcia wirusa.

Objawy kliniczne ü W postaci ostrej : - dochodzi do zapalenia płuc; - występują problemy z pobieraniem pokarmu. - obrzęki nóg. ü Zakażenia podkliniczne – pojedyncze trudno zauważalne guzki. - silne długotrwale osłabienie, spadek mleczności, płodności, ronienia, uszkodzenia skóry. - długotrwała duszność na skutek zwłóknienia (fibrosis) tchawicy, - bezpłodność okresowa lub trwała.

Objawy kliniczne Spowolnienie poruszania się. Początkowo zmienna gorączka do 41 0 C. - Łzawienie; ślinienie się; wycieki z nozdrzy, - brak apetytu ok 2 tygodni, - Potem dość nagłe pojawienie się odgraniczonych guzków na skórze – prawie cała powierzchnia ciała – szyja, powieki, klatka piersiowa, mostek, tylne wewnętrzna powierzchnia ud, krocze, wymię, moszna; - oraz błonach śluzowych śluzawicy, dróg oddechowych, spojówkach – wokół strefa zapalenia. - Wielkość od 0, 5 do 7 cm średnicy. - U buhajów zapalenie jąder.

Objawy kliniczne Guzki – wyraźnie oddzielone, twarde, wyniosłe, początkowo bolesne. Wielkość guzków: od 0, 5 do 7 cm średnicy. Sierść wokół zmian nastroszona. Początkowo mogą wydzielać surowiczy płyn, później w ciągu ok. 2 tygodni – ulegają martwicy penetrującej wszystkie warstwy skóry, tkanki podskórnej, a nawet okolicznych mięśni. Guzki są w różnym stopniu rozwoju: - typowa martwica – oddzielanie się od skóry nawet już po 12 h od powstania; w środku żółtoszara zawartość – złogi obumarłej tkanki skórnej. - część guzków zmienia się przez kilka miesięcy lub lat w twarde, martwicze zmiany, które odpadają od skóry tworząc głębokie, twarde, ziarninujące blizny, - zapalenia wtórne - ropnie, owrzodzenia penetracja do pobliskich tkanek i narządów, - część guzków ulega samowyleczeniu po 3 -4 tygodniach. Mogą być powiększone węzły chłonne - węzeł chłonny przedłopatkowy

Zmiany anatomopatologiczne ü Guzowate zmiany skórne we wszystkich warstwach. ü Żółto- szare, Różowo – szare masy z martwiczego rdzenia, otoczone obrzękiem różnego stopnia. ü W tkance podskórnej czerwonawy płyn surowiczy. ü Czasem zakrzepy żylne. ü Obserwuje się guzki w gardle, tchawicy, oskrzelach, płucach, żwaczu, korze nerek, jądrach, macicy,

Zmiany anatomopatologiczne

Diagnostyka Optymalnym materiałem do badań molekularnych w kierunku obecności materiału genetycznego wirusa choroby guzowatej skóry (LSD) (technika PCR) przyżyciowo są: 1. Bioptaty (biopsja) z guzków skórnych i zeskrobina z tworzących się strupów lub wrzodów oraz płyn gromadzący się w guzkach (1 -2 próbki z miejsc chorobowo zmienionych od jednego zwierzęcia z wyraźnie wykształconymi guzkami; we wczesnej fazie rozwoju guzków zaleca się pobranie od jednego osobnika 2 -3 wycinków). Obecność materiału genetycznego wirusa LSD można stwierdzić do 3 miesięcy po zakażeniu. Do 48 h badanie wystarczy schłodzić, 10% buforowana formalina o neutralnym ph. 2. Krew należy pobierać na antykoagulant (EDTA), najlepiej w początkowej fazie objawów klinicznych i nie mrozić. Wiremia trwa zazwyczaj 1 -2 tygodnie. 3. Wymazy z nosa, wymazy z oka, ślina, mleko, nasienie. Wszystkie wydzieliny zawierają wirus LSD, gdy guzki występują już na skórze i błonach śluzowych jamy nosowej, jamy ustnej, odbytnicy, krocza, wymion i narządów płciowych. Wirus pojawia się w wymazach z nosa później niż we krwi, ale utrzymuje się dłużej. Dlatego też, badając zarówno próbki krwi jak i wymazów z nosa zwiększa się szanse wykrycia obecności wirusa LSD w badanych próbkach w dłuższym przedziale czasu. Ponadto, opisano przypadki LSD u 39 zwierząt, gdzie pomimo braku zmian skórnych w postaci guzków udało się wykryć obecność wirusa w próbkach wymazów z nosa.

Diagnostyka Pośmiertnie można pobierać: 4. Wycinki płuc, śledzionę oraz węzły chłonne śródpiersiowe i przedłopatkowe w przypadku stwierdzenia w nich zmian patologicznych.

TRANSPORT Próbki należy dostarczyć do laboratorium w możliwie najkrótszym czasie od pobrania, najlepiej w warunkach schłodzenia do temp. 4 -8 o. C. Próbki można przechowywać w temp. 4 o. C maksymalnie do dwóch dni przed dostarczeniem ich do laboratorium. Przy konieczności dłuższego przechowywania, wszystkie próbki poza krwią można zamrozić w temp. -20 o. C. Należy bezwzględnie przestrzegać zasad bioasekuracji w trakcie przechowywania oraz dostarczania próbek do laboratorium. Pobrane próbki należy szczelnie zapakować i zabezpieczyć przed wydostaniem się materiału biologicznego do środowiska i możliwej kontaminacji otoczenia (zabezpieczenie przed wyciekiem lub wypadnięciem pobranej próbki).

Diagnostyka Metoda Cel Populacja wolna Badanie pojedynczego zwierzęcia przed przemieszczeniem Potwierdzenie objawów klinicznych Monitoring Badanie po szczepieniu Izol Vir + ++ + N/D Wykryw antygenu ++ ++ N/D PCR ++ +++ ++ N/D Virus neutral ++ ++ ++ IFAT + + +

Diagnostyka różnicowa: Pseudochoroba guzowatej skóry bydła (zapalenie herpeswirusem 2 – Allerton) Actinobacilloza, Giez bydlęcy, Pokąsanie przez owady, Pokrzywka, Limfatyczna białaczka skóry, Wrzodziejące zapalenie węzłów chłonnych (pseudoparatuberkuloza).

Diagnostyka Pseudochoroba guzowatej skóry bydła – przemijające, średnionasilony przebieg. Gorączka. , niewielkie powiększenie węzłów chłonnych. Po kilku dniach plackowate, wysiękowe zmiany na skórze 1 -2 cm: zbite, twarde, uszypułowane. Czasem osiągają 3 – 5 cm. Część środkowa zapada się i wydzielają się brązowe złogi. Po ok 2 tygodniach pojawia się w miejscach zmian nowa skóra z owłosieniem. Zmiany: głowa, szyja, grzbiet, krocze. Giez bydlęcy – Hypoderma bovis i Hypoderma lineatum - najczęściej tylna i grzbietowa część ciała. Pseudotuberkuloza (gruźlica rzekoma) – Corynebacterium pseudotuberculosis. Głównie owca i kozy ale też bydło. Duże serowate guzy wzdłuż naczyń chłonnych przedniej kończyny.

Zwalczanie Ustawa z dnia 11 marca 2004 r. o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 24 czerwca 2004 r. w sprawie sposobu i trybu zwalczania niektórych chorób zakaźnych zwierząt podlegających obowiązkowi zwalczania. Dyrektywa Rady 92/119/EWG z dnia 17 grudnia 1992 r. wprowadzająca ogólne wspólnotowe środki zwalczania niektórych chorób zwierząt i szczególne środki odnoszące się do choroby pęcherzykowej świń. Decyzja Wykonawcza Komisji 2016/2008 z dnia 15 listopada 2016 r. dotycząca środków kontroli w zakresie zdrowia zwierząt w odniesieniu do choroby guzowatej skóry bydła w niektórych państwach członkowskich.

Zwalczanie Przyjęty przez OIE i rozporządzenie Ministra Rolnictwa z 24 czerwca 2004 r. okres inkubacji (okres pomiędzy zakażeniem a wystąpieniem objawów klinicznych choroby) to 28 dni. Pierwsze stwierdzenie choroby musi być potwierdzone badaniami laboratoryjnymi.

Zwalczanie -Podejrzenie Czynności PLW: • Objęcie ścisłym nadzorem gospodarstwa. • Dochodzenie epizootyczne – miejsca wektorów, drogi ludzi, pojazdów, sprzętu, zwłok itd. • Pobieranie próbek do badań, • Spis zwierząt (w tym padłe, zakażone lub podejrzane o chorobę), • Nakaz utrzymania zwierząt w budynkach lub innych miejscach zabezpieczonych przed wektorami, • Zakaz przemieszczania bydła lub innych zwierząt, UPPZ, produktów, pasz, sprzętu, pojazdów i ludzi jeśli mogą przenosić chorobę, • Nakaz dezynfekcji przy wejściach do budynków inwentarskich i gospodarstwa. Można objąć ww. postępowaniem gospodarstwa sąsiednie lub potencjalnie kontaktowe.

Zwalczanie - ognisko Czynności PLW: • wyznaczenie ogniska choroby; • środki stosowane przy podejrzeniu choroby (nakazy i zakazy); • zabicie zwierząt wrażliwych zgodnie z rozporządzeniem Rady Nr 1099/2009 i usunięcie zwłok zgodnie z rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady Nr 1069/2009; • zniszczenie pasz, sprzętu lub przedmiotów lub poddanie ich odpowiednim zabiegom; • Po wykonaniu ww. czynności - czyszczenie i odkażanie pomieszczeń, środków transportu, miejsc, w których przebywały zwierzęta z gatunków wrażliwych, sprzętu. Można objąć ww. postępowaniem gospodarstwa sąsiednie lub potencjalnie kontaktowe. Nie ma specyficznego leczenia. Silne antybiotyki mogą zapobiegać wtórnym infekcjom.

Zwalczanie - ognisko Czynności PLW: • Odstąpienie od zabicia zwierząt – żadne z tych zwierząt w ognisku nie jest zakażone oraz są utrzymywane w całkowitej izolacji w odrębnych budynkach lub miejscach w tym obsługiwanie i karmienie. • Spełnienie innych wymagań UE. Ponowne zasiedlenie gospodarstwa min. 21 dni od czyszczenia i dezynfekcji.

Zwalczanie - obszary Czynności PLW: • określa obszar zapowietrzony – min. 3 km - spis gospodarstw, - okresowe kontrole obejmują badanie kliniczne, pobieranie próbek jeśli to konieczne, - dokumentowanie - opis wyników kontroli. • zakazy przemieszczania zwierząt po drogach, tranzyt – za zgodą PLW bez postojów i rozładunku; • przemieszczanie do rzeźni w obszarze zapowietrzonym (jeśli nie ma rzeźni - ew. w zagrożonym) po badaniu klinicznym (wszystkie zwierzęta w gospodarstwie) + ustalenie terminu wysłania zwierząt z PLW właściwym dla położenia rzeźni. Środki w obszarze (kontrole) stosuje się przez 28 dni od ukończenia czyszczenia i dezynfekcji. Okres ten może być przedłużony (PLW) w zakresie wydanych zakazów; odstępstwa i warunki są określane przez PLW.

Zwalczanie - obszary Czynności PLW • określa obszar zagrożony – min. 7 km poza obszar zapowietrzony; – spis gospodarstw, – zakazy przemieszczania zwierząt po drogach, za wyjątkiem prowadzenia ich na pastwiska lub do budynków gospodarczych; tranzyt – głównymi drogami lub koleją, bez postoju i wyładowywania, za zgodą PLW; • przemieszczanie zwierząt poza obszar zagrożony - zakazane. Po 28 dniach od likwidacji ostatniego ogniska, PLW może wyrazić zgodę na wywóz zwierząt bezpośrednio do wyznaczonej na terytorium RP rzeźni, po badaniach klinicznych wszystkich zwierząt w gospodarstwie i ustaleniu terminu z PLW właściwym dla rzeźni. Środki - przez 28 dni od czyszczenia i dezynfekcji. Okres może być przedłużony dla zakazów i wprowadzone mogą być odstępstwa (PLW).

Zwalczanie - obszary PLW, na uzasadniony wniosek posiadacza, może wyrazić zgodę na wywóz zwierząt z gospodarstw w obszarze zapowietrzonym lub zagrożonym do innego gospodarstwa, jeżeli zakazy są stosowane powyżej 30 dni pod następującymi warunkami: – kontrola w gospodarstwie – stan faktyczny = stan opisany we wniosku; – badanie kliniczne wszystkich zwierząt w gospodarstwie; – brak uchybień w identyfikacji zwierząt; – gospodarstwo przeznaczenia znajduje się w obszarze zapowietrzonym lub zagrożonym; – PLW nakazuje i nadzoruje czyszczenie i odkażanie środków transportu – przed i po transporcie.

Zwalczanie - obszary • Możliwe zarządzenie przez PLW lub GLW szczepień w obszarze zapowietrzonym, przy uwzględnieniu: - stopnia zagęszczenia bydła na obszarze zapowietrzonym, - charakterystyki i składu szczepionki, - procedury nadzoru, dystrybucji, składowania i stosowania szczepionki, - wieku zwierząt poddawanych szczepieniu, - czasu akcji szczepień - wielkości obszaru. • zakaz szczepień w gospodarstwie – ognisku, • zakaz stosowania surowic na obszarze szczepień, • oznakowanie zwierząt zaszczepionych, • przemieszczanie zwierząt – wyłącznie do uboju, po wykluczeniu podejrzenia choroby w gospodarstwie pochodzenia. GLW w celu uzupełnienia ww. środków może wprowadzić obowiązek przeprowadzania szczepień na znacznie większym obszarze, uwzględniając zagęszczenie bydła na obszarze, na którym mają być przeprowadzone szczepienia – program szczepień (z powiadomieniem KE).

Zwalczanie - obszary Tworzy się na poziomie województwa, kraju tzw. • Obszar wolny od choroby, na których zastosowano szczepienia – część obszaru państwa członkowskiego obejmujące terytorium poza obszarem zakażonym, na którym prowadzi się szczepienia. • Obszar zakażony – część obszaru państwa na którym potwierdzono wystąpienie LSD obejmujące obszary zakażone i zapowietrzone.

Dostępna szczepionka • Brak zarejestrowanej w UE. • Stosowana w Bułgarii, Grecji. • Atenuowany wirus LSD • Dla bydła powyżej 6 miesiąca życia. • Odporność po 3 tygodniach od szczepienia. • Konieczność corocznej reimmunizacji. • Może być używana podczas każdego okresu ciąży. • 7 dni karencji • 12 miesięcy ważność liofilizatu. • Od + 20 do + 80 C, unikać naświetlania -przechowywanie. Nie ma szczepionki DIVA (Differentiation of Infected from Vaccinated Animals)

Szczepienia zwierząt • Atenuowane szczepy LSD – szczepionka homologiczna – Szczep szczepionkowy Neethling strain vaccine. – Produkowany w RPA • Szczepionka przeciwko ospie owiec i kóz – Może powodować lokalnie poważne reakcje niepożądane. – Stosowane w krajach Bliskiego Wschodu i PŁN. Afryce. Nie ma szczepionki DIVA (Differentiation of Infected from Vaccinated Animals)

Szczepienia zwierząt - zasady • Szczepienia coroczne. • Szczepienia regionalne wykonywane w postaci działań pierścieniowych. • Szczepieniem trzeba objąć całe 100% populacji, włączając krowy ciężarne i cielęta. • Cielęta po szczepionych matkach immunizuje się pomiędzy 4 – 5 miesiącem życia. • Odczyny poszczepienne muszą być brane pod uwagę. • Niektóre zwierzęta wykazują ogólnoustrojową reakcję poszczepienną – tzw. „ Choroba Neethling „. • Rozróżnienie pomiędzy wirusem ulicznym a szczepionkowym za pomocą specjalnej metody PCR. Foto Dr Shlomi Levi Izrael

Wystąpienie objawów klinicznych na terenach prowadzenia szczepień • Stado, zwierzę było w okresie inkubacji choroby podczas szczepień. • Zwierzęta zainfekowały się pomiędzy szczepieniem, a wytworzeniem odporności. • Nie zaszczepiono 100% populacji na terenie akcji szczepień. Luki szczepienne. • Pominięcie szczepienia u niektórych zwierząt w stadzie np. w okresie pastwiskowym, czy u była mięsnego utrzymywanego stale na dużym areale. • Niewłaściwe przechowywanie szczególnie – łańcuch chłodniczy. • Niewłaściwie podana szczepionka lub zbyt mała dawka – przy masowych szczepieniach. • Niewłaściwej jakości partia szczepionki np. niskie miano wirusa, przeatenuowany wirus. • Zaburzenia lub defekt immunologiczny u szczepionych zwierząt. • Zbyt wcześnie zaszczepione cielęta po immunizowanych matkach – poniżej 4 – 6 miesiąca życia.

Zapobieganie • Kraje wolne od choroby: kontrola i stosowne wymagania dla importowanego żywego bydła, skór, materiału biologicznego, • Ewentualne szczepienia zwierząt jeśli choroba występuje w sąsiedztwie. • · Kraje gdzie wystąpiła choroba: • Stosowanie kwarantanny, aby uniknąć wprowadzenia zakażonych zwierząt do wolnego od zakażenia stada, • W przypadku wybuchu choroby izolacja i zakaz przemieszczania zwierząt oraz szybkiej jej zwalczanie. • Prawidłowe usuwanie zwłok(np. : utylizacja jako materiał kategorii I, spopielenie) • Dezynfekcja gospodarstwa i sprzętu, • Kontrola wektorów w gospodarstwie i na zwierzętach, • Masowe szczepienia zwierząt, • Polecana kontrola wektorów na środkach transportu jadących z kierunków gdzie występuje LSD.

Ciekawostki – czy wiecie, że: Na świecie rocznie ubija się: • 60 mld kurczaków. • 2 mld indyków i kaczek. • 5 mln koni. • 1, 5 mld świń. • 1 mld kóz i owiec. • 300 mln bydła W USA 40% zbóż a na całym świecie 33 % wykorzystywane jest do karmienia zwierząt.

Dziękuję za uwagę