Charxpalak texnologiyasi Otlar 1 Gilos 2 Ishonch 3

“Charxpalak” texnologiyasi № Otlar 1 Gilos 2 Ishonch 3 Lashkar 4 Toshkentlik 5 Olamon 6 Ko’pchilik 7 Xayol 8 Daryo 9 Fikr 10 Xalq Aniq Mavhum Yakka Jamlovchi

O’ktam jiydazorlardan o’tishi bilanoq, paxta maydonlari butun ulkanligi, kengligi, salobat va go’zalligi bilan qarshisida ochildi.

Mavzu: Otlardagi aloqa-munosabat kategoriyalari

Reja: 1. Otlarda aloqa-munosabat kategoriyalari haqida umumiy ma’lumot. 2. Kelishik kategoriyasi haqida umumiy ma’lumot 3. Otlardagi kelishik shakllarining morfologik-sintaktik xususiyatlari

Otning boshqa so’zga bo’lgan sintaktik munosabatini ko’rsatuvchi ma’nolar va bu ma’nolarni ifodalovchi shakllar tizimiga kelishik ketegoriyasi deyiladi.

Kelishiklar nomi Qo’shimchalari So’roqlari 1. Bosh kelishigi …………………. . . Kim? , nima? , qayer? 2. Qaratqich kelishigi 3. Tushum kelishigi 4. Jo’nalish kelishigi 5. O’rin-payt kelishigi 6. Chiqish kelishigi -ning Kimning? , nimaning? , qayerning? -ni Kimni? , nimani? , qayerni? -ga (-ka, -qa) Kimga? , nimaga? , qayerga? -da Kimda? , nimada? , qayerda? -dan Kimdan? , nimadan? , qayerdan?

Ba’zan kelishik shaklidagi otlar sifat, son, olmosh , ravish, undov bilan ham bog’lanib, ularga tobe bo’lib keladi: ipakdan mayin, talabalardan beshtasi

Kelishik shaklida kelgan otining ma’nosi va vazifasi uning leksik, grammatik ma’nosi , qanday so’zlar bilan (fe’l, ot) bog’lanishiga qarab aiqlanadi. Jo’nalish kelishigining asosiy ma’nosi harakatning yo’nalish o’rnini ko’rsatishdir: maktabga bordi. Bu ma’nodan tashqari jo’nalish kelishigida kelgan ot vosita, payt , atash, maqsad ma’nolarini ifoda qiladi: rasmga qaradi, kuzga qoldirildi, singlisiga oldi, o’qishga keldi kabi. Lekin kelishik ma’nolaridan biri asosiy ma’no sanaladi, kelishik nomi shu asosiy ma’noga ko’ra nomlanadi.

Bosh kelishik Kelishik affiksi yo’q holat bosh kelishik bo’lib, bunday shakldagi ot ko’pincha boshqa so’zni o’ziga tobelaydi. Masalan: Pokiza aql insonni ayb va kamchiliklardan qutqaradi.

Bosh kelishikning sintaktik vazifasi Ega vazifasida Toshkent-tinchlik shahri Kesim vazifasida Ilm-insoniyat gavhari Izohlovchi vazifasida Navro’zda ona tabiat

Bosh kelishikning sintaktik vazifasi Sifatlovchi vazifasida Po’lat pichoq qinsiz qolmas Hol vazifasida Yulduzlar chaman-chaman yonadi. Undalma vazifasida Yaxshilik qil, bolam, yomonlikni ot

Qaratqich kelishigi (-ning) Qaratqich kelishigi biror predmatning shu kelishikdagi otdan anglashilgan predmetga yoki shaxsga qarashli ekanligini ifodalaydi. Masalan: Bilim va donishmandlik insonning bezagidir. Qaratqich kelishigidagi ot egalik affiksini olgan ot bilan grammatik jihatdan bog’lanib, gapda aniqlovchining turi qaratuvchi vazifasida keladi.

Inson qadrini mehnat oshirar, Daryo suvini bahor toshirar. Har bolam ufurgan nafasin atri. She’rimning eng yetuk eng yaxshi satri.

Qaratqich hollarda: Belgili: kelishigi quyidagi Belgisiz: 1. Qaratqich kelishigidagi ot shaxs otlari bo’lganda: zulfiyaning xati, talabaning bahosi 1. Shu kelishik shaklidagi ot abstrak otlar bilan ifodalanganda: muhabbat sehri 2. Butunning qismini anglatgan otlar: uzukning ko’zi, stolning oyog’i 2. Qaratqich va qaralmish munosabatidagi otlar payt ma’nosini anglatganda: bahor fasli 3. Qaratqich kelishigidagi so’z o’zi bog’langan otdan anglashilgan predmet bilan o’zaro genetik aloqada bo’lsa: she’rning bolasi. 3. Shu kelishik shaklidagi ot ifodalagan predmetning qaralmish ifodalagan predmetga umumiy xosligini bildirganda: ipak qurti 4. Qaratqich kelishigidagi so’z manba ma’nosini ifodalaganda: olimning fikri 4. Shu shakldagi ot nomiga qo’yilgan atab qo’yilgan otlar bilan ifodalanganda: Navoiy teatri 5. Shu kelishikdagi so’z bilan qaralmish o’rtasida 5. Shu kelishik shaklidagi otlar bir-biriga tobe holda boshqa so’zlar kelganda: shaharning baland imoratlari birin-ketin kelganda eng oxiridan oldingilari belgisiz qo’llanganda: Toshkent davlat pedagogika universiteti 6. O’zining maxsus aniqlovchisiga ega bo’lganda: a’lochi o’quvchining xulqi 7. So’z tarkibida –lar ko’plik affiksi qo’llanganda: qizlarning raqsi. 8. Qaralmish otlashgan so’zlar bilan

Tushum kelishigida kelgan ot ish-harakatni o’z ustiga olgan predmetni anglatadi. Masalan: Hayot harakatni talab etadi. Tushum kelishigida kelgan ot fe’l bilan bog’lanadi va gapda vositasiz to’ldiruvchi vazifasini bajaradi. Tushum kelishigi shaklini olgan so’z doimo o’timli fe’lga bog’lanadi. Tushum kelishigidagi so’z gapda doimo vositasiz to’ldiruvchi vazifasida keladi. Ba’zan tushum kelishigi o’rnida chiqish kelishigi shakli ishlatilishi mumkin, lekin ularning ma’lum farqi bor: Uzumni yemoq (butunni), uzumdan yemoq (qismni).

Tushum kelishigi quyidagi hollarda: Belgili: Belgisiz: 1. Tushum kelishigi shaklidagi ot atoqli ot bilan ifodalangan holda: Ota uni o’z qanoti ostiga oldi. 1. Otning tushum kelishigida ekanligi uning mazmunidan va fe’lga bog’lanishidan bilinib turadi. 2. Tushum kelishigidagi ot payt bildiruvchi otlar bilan kelganda: Zulfiya vaqtini yaxshi o’tkazdi. 2. Belgisiz tushum kelishigida ot fe’l kesim bilan juda zich bog’langan bo’lib, ular orasiga boshqa so’zni kiritib bo’lmaydi: Nazira singilisiga xat yozdi. 3. Tushum kelishigidagi ot o’z aniqlovchisiga ega bo’lsa: Bu kuchli irodani, bu jahoniy qudratni har kimki mensimasa zolimdir. 4. Tushum kelishigidagi ot bilan uni boshqargan fe’l o’rtasida boshqa so’zlar kelsa: Bog’ni bir odam yaratti, ming odam bahramand bo’ldi. 5. Tushum kelishigi shaklidagi ot, ya’ni kelishik affiksidan oldin egalik affiksi kelsa: Hayotda yo’lini topolmay yuribdi.

Jo’nalish kelishigidagi ot ish harakat yo’nalgan predmetni, shuningdek, harakatning bajarish payti, ish harakatning bajarilishida vosita bo’lgan predmetni anglatadi. Otlarda jo’nalish kelishigining asosiy ma’nosi harakatning yo’nalish nuqtasini belgilashdir.

1. Mahmadona, valdirovchi odam ochiq bir maktubga o’xshaydi. 2. Inson agar jahl qilsa, osmonni ham y erga olib tushadi. 3. To’y ko’klamga belgilandi. 4. Toshkentga o’qishga keldi

O’rin-payt kelishigi O’rin payt kelishigidagi ot ish harakatning bajarilish o’rnini, paytini va ish-harakatning bajarilishida vosita bo’lgan predmetni anglatadi. Bu kelishik shaklidagi ot qanday leksik ma’noni anglatishiga qarab o’rin, payt, obyekt ma’nolari haqida gapiriladi

1. Ayvonda bosma guli bo’z ko’rpa yopilgan pastakkina tanchada qizlar o’tirardi. 2. Shavvozlarda shuncha hunar bor ekanki bilmay yurgan ekanmiz. 3. Bolaga otaning mexnati singan bo’lsa, so’ng u bolaning xulq-atvorida bilinadi. 4. Bahorda shaftoli gullari ko’m-ko’k maysalar ustida to’kilib qoladi. 5. Ular musiqani chuqur sukutda tinglar edi. 6. Singlim uyda.

CHIQISH KELISHIGI (-DAN) Chiqish kelishigi shaklidagi ot ishharakatning kelib chiqish o’rnini, sababi, holati, yoki ish-harakatning bajarilishida vosita bo’lgan predmetni anglatadi. Harakatning boshlanish o’rni, payti, harakatning bajarilish holati, sababini anglatib, gapda o’rin, payt, holat, sabab holi hamda vositali to’ldiruvchi, kesim vazifalarini bajaradi.

1. Ilmdan bir shu’la dilga tushgan on, Shunda bilursankim, ilm bepayon. 2. Ulug’musavvir Kamoliddin Behzod hali yoshlikdan Hazrat Mirining tarbiyalari bilan ulg’aydilar. 3. El tiklar va sevinchidan javdiraydi ko’zlarida yosh. 4. Zumrad ignani palakka to’g’nadi-da o’rnidan turdi. 5. Shaxnoza zerkmaydigan bo’ldingiz, bu opangiz alpinistlardan ekan.

Kelishiklarning sintaktik vazifasi Qaratqich-qaratqich aniqlovchi Tushum-vositasiz to’ldiruvchi Jo’nalish-vositali to’ldiruvchi, o’rin holi, payt holi, maqsad holi, kesim O’rin-payt-vositali to’ldiruvchi, o’rin holi, payt holi, ravish holi, kesim. Chiqish kelishigi-vositali to’ldiruvchi; o’rin, payt, ravish, sabab holi; kesim.

Masalan: maktabdan hozirgina keldi. 1 Arqon__ sakrab o’ynayotgan Nilufar __uzoqdan ko’rdim. 2 Bog’cha__kela solib tashqari__otilgan shekilli, oyg’idagi boshmoqlari__ ham yechmapdi. 3 Yoshlik__ jasorat qahramonlik bezaydi. 4 Bolaligim___ shu daryo bo’yida oqizoq o’ynardim. 5 Eng avval devor tagidagi temir karavot__ qaradim 6 Gaz keldi, gaz bilan poytahtim__ go’yo quyosh kirib kelganday bo’ldi. 7 Osmon__ to’lin oy xomush nur sochdi. 8 Hammasi baravariga jonlanib, atrofingiz__ qurshab oladi. 9 Siz jang__ botirsiz, sizning yurakda Keksa bobolar__ o’lmas nomi bor. 10 Qish __ dadam meni har kuni choyxona__ olib chiqadi O’rin holi

Tushurib qoldirilgan kelishiklarning mosini qo’ying. 1. Xon…. urush ochmoqni u xayol qilar edi. El bu…. Bilar edi. 2. U doim boqib poda, yurar edi sahro… 3. Boshlarim… yostiq kelar ko’p malol. 4. Mana hozir ona surati…. tikilarkan, u… yuzidagi tanish, ko’p voqealar… shohidi bo’lgan ajinlar, hech qachon kulmagan qisiq lablar, hasrat to’la ko’zlar Nizomjonga: “Bolaginam, yomon… yondashma!” deyayotgandek. 5. Sen… opichlab ko’targan otang… bellari qarsillab sinib ketsa bo’lmasmidi!

Xato qo’llangan kelishiklarni topib to’g’irlang. 1. Ovdan chiqib bir kiyikka ovlashdi ikki o’rtoq. 2. Toshkentga do’stlarim, o’rtoqlarim, akaukalarim- hammalari ham juda hurmat bilan qarshi oldilar. 3. Shamollarni sho’x o’yinida, gulzorlarni chaman qo’ynida, soylardagi to’lqin bo’ynida quloch yozdi bahor va yozim. 4. O’tmishda mangu yodgordir ulug’ rassom Renin ijodi, Nekrasovni qo’shiqlarida kuylangandir burlaklar dodi. 5. Men yigitlarning yaqinimga chaqirdim.

Kelishiklarga sinonim ko’makchilarni toping Singlim uchun (-ga, -dan) oldim, Uy tomon (-ga, -dan, -da) ketmoq, Radio orqali (-dan, -ga, -da) eshitmoq Qo’l bilan (-ning, -dan, -da) termoq.

Uyga vazifa 1. ”Ona tilidan mashqlar to’plami”dagi mashqlarni bajarish. 2. Mavzuga oid 4 ta nostandart test tuzish. 3. Badiiy adabiyotlardan parcha yozib, kelishiklarni aniqlash.