CHAPTER 8 FaydaMaliyet Analizi Mc GrawHillIrwin Copyright 2008

CHAPTER 8 Fayda-Maliyet Analizi Mc. Graw-Hill/Irwin Copyright © 2008 by The Mc. Graw-Hill Companies, Inc. All rights reserved.

Bugünkü 1 YTL’nin Gelecekteki Değeri R 0 = YTL 1000 R 1 = YTL 1000*(1+. 01) = YTL 1010 R 2 = YTL 1010*(1+. 01) = YTL 1020. 10 R 2 = YTL 1000*(1+. 01)2 = YTL 1020. 10 RT = R 0*(1+r)T Fayda-Maliyet Analizi, refah iktisadına dayanan bir dizi sürecin kamu harcama kararlarında uygulanmasına denir. Gelecekte ödenecek veya alınacak bir miktar paranın bugünkü değerine, bugünkü değer (present value) denilmektedir. 8 -2

Gelecekte 1 YTL’nin Bugünkü Değeri R 0 = YTL 1000 R 1 = YTL 1000*(1+. 01) = YTL 1010 R 2 = YTL 1010*(1+. 01) = YTL 1020. 10 R 2 = YTL 1000*(1+. 01)2 = YTL 1020. 10 RT = R 0*(1+r)T Bugünkü Değer PV= R 0 = RT/(1+r)T Iskonto faktörü Iskonto oranı 8 -3

Bir Gelir Akımının Bugünkü Değeri r: (ıskonto oranı) bugünkü değeri hesaplamak için kullanılan faiz oranına ıskonto oranı denir. (1+r): (ıskonto faktörü) gelecekteki bir miktar gelirin bugünkü değerini hesaplamak için bölünmesi gereken sayıya denilmektedir. Örneğin (1+r)T 8 -4

Enflâsyon Gelir akımlarının bulundukları yıldaki fiyatlar cinsinden ölçülmüş haline nominal (parasal) değerler denilmektedir. Gelir akımlarının veri bir yılın fiyatları ile ölçülmüş haline reel (gerçek) değerler denilmektedir. 8 -5

Özel Sektör Proje Değerleme o o X ve Y gibi iki projenin değerlendirilmesinde öncelikle iki sorunun yanıtı aranmalıdır; n Her bir proje uygulanabilir ise bunlar kabul edilebilir midir? n Eğer her iki projede uygulanabilir ise bunlardan hangisi tercih edilmelidir? Söz konusu soruların cevaplarını bulmak sabittir; zira bir projenin kabul edilebilir olması için net getirilerinin pozitif olması başka bir deyişle faydalarının maliyetlerini aşması gerekmektedir. 8 -6

Özel Sektör Proje Değerleme o Eğer her iki proje kabul edilebilir ise ve yine eğer firma sadece bir tanesini uygulama konumunda ise bu taktirde net getirisi yüksek olanın diğerine tercih edilmesi gerekmektedir. o Bir projenin kabul edilebilir olması için bugünkü değerinin pozitif olması gerekir. Bir projenin tercih edilebilir olması için diğer projeden bugünkü değerinin daha yüksek olması gerekmektedir. o 8 -7

Özel Sektör Proje Değerleme Yıllık Net Getiri PV (Bugünkü Değeri) Yıl Ar-Ge Reklam R= Ar-Ge Reklam 0 $1, 000 -$1, 000 0 $150 $200 1 600 0 0. 01 128 165 2 0 0 0. 03 86 98 3 550 1, 200 0. 05 46 37 0. 07 10 -21 Kabul Edilebilir Tercih Edilen Bugünkü değer kriteri 8 -8

İçsel Getiri Haddi (Internal Rate of Return) Project Year 0 Year 1 ρ Profit PV X -$100 $110 10% $4 3. 77 Y -$1, 000 $1, 080 8% $20 18. 87 İçsel getiri haddi, projenin bugünkü değerini sıfıra eşitleyen ıskonto oranı olarak tanımlanmaktadır. 8 -9

İçsel Getiri Haddi (Devam) o Projenin kabul edilebilirlik kriteri, projenin bugünkü değerini sıfıra eşitleyen ıskonto oranını firmanın alternatif maliyetinin getiri ise karşılaştırmaktır. Örneğin içsel getiri haddi %4 ise ve diğer yatırımlardan firma %3 getiri elde ediyor ise bu taktirde projenin uygulanması gerekmektedir. o Eğer birbirinden bağımsız iki proje var ise, içsel getiri oranı yüksek olan projenin uygulanması gerekmektedir. 8 -10

İçsel Getiri Haddi (Devam) o İçsel Getiri Haddi kullanılarak proje değerlemenin bir takım yanlış sonuçlar doğurması muhtemeldir. Bunlar; n Yüksek içsel getiri haddi bulunan projelerin daha az kâr sağlama durumu ortaya çıkabilir. Kısaca projelerin hacmi farklılaştıkça içsel getiri haddi proje değerlemede rehber rolünü kaybedebilmektedir. Bununla birlikte proje hacmi farklılaşsa da bugünkü değer yöntemi daha iyi sonuçlar üretebilmektedir. 8 -11

Fayda Maliyet Oranı (Benefit-Cost Ratio) Fayda Maliyet Oranı (Benefit-cost ratio) = B/C 8 -12

Fayda Maliyet Oranı (Benefit-Cost Ratio) o Projenin faydalarının bugünkü değerinin maliyetlerin bugünkü değerine oranıdır. o Fayda maliyet oranı için kabul edilebilirlik kriteri oranın 1’i aşmasıdır. Bunun anlamı B -C > 0 olmasıdır. o Tercih kriteri ise tamamen faydasızdır. Bunun nedeni aşağıdaki örnekte açıklanmaktadır. 8 -13

Fayda Maliyet Oranı ile İlgili Sorunlar B: Atıkların Boşaltılması C: Atıkların Uzaya Gönderilmesi Yöntem B C B/C I $250 $100 2. 5 II $200 $100 2. 0 I. projede faydada $40 azaltılsın $210 $100 2. 1 I. projede maliyet $40 artırılsın $250 $140 1. 79 8 -14

Kamusal Projenin Iskonto Oranı o o Özel Sektör Getiri Haddi (Returns in Private Sector), devlet proje için gerekli ilk maliyeti karşılarken özel sektörün alabileceği fon miktarını azalttığı için bu oranı kullanabilir. Sosyal Iskonto Oranı (Social Discount Rate) n n n o Gelecek nesillerle ilgili düşünceler Pederşahi Davranış (Paternalism) Piyasa Etkinsizlikleri (Market Inefficiency) Pratikte Sosyal ıskonto oranı 8 -15

Sosyal Iskonto Oranı (Social Discount Rate) o Toplumun gelecekteki tüketimi ile bugünkü tüketimini dengeleyen ıskonto oranına sosyal ıskonto oranı denilmektedir. Değişik nedenlerle sosyal ıskonto oranının piyasa faiz haddinden düşük olması gerektiği ifade edilmektedir. o Gelecek nesiller; devletin sadece bugünkü nesilleri değil ancak gelecek nesilleri de düşünmesi gerekir. o Pederşahi davranış; devletin vatandaşların ileriyi görememeleri nedeniyle oluşacak olumsuzluklara karşı bugün vatandaşlarını belirli konularda zorlamasıdır. Örneğin bugün daha az tüketmek gibi. 8 -16

Sosyal Iskonto Oranı (Social Discount Rate) o o Piyasa Etkinsizlikleri; Özel sektör yatırım yaptığında bilgi ve know-how (yaparak öğrenme) üretir. Başka bir deyişle pozitif dışsallık üretir. Pozitif dışsallığın piyasada olduğundan daha fazla üretimini sağlamak için devlet piyasa faiz haddinden daha düşük bir ıskonto oranı ile projeleri değerleyerek yapılacak yatırım miktarını fazlalaştırarak piyasa etkinsizliğini azaltabilir. Duyarlılık analizi (sensitivity analysis) fayda maliyet analizini değişik akılcı varsayımlar altında değiştirmek suretiyle tekrarlamaktır. Böylelikle sonucun değişip değişmediğini gözlemlemek mümkün olabilmektedir. 8 -17

Price per pound of avocados Kamusal Fayda ve Maliyetlerin Değerlemesi o Piyasa Fiyatları o Uyumlaştırılmış Piyasa Fiyatlarıe n o Gölge Fiyatlar (shadow price) Tekel o Vergiler o İşsizlik o Tüketici Fazlası $2. 89 $1. 35 b d Sa c g Sa’ (Tüketici Rantı, Tüketici Artığı) Da A 0 A 1 Pounds of avocados per year 8 -18

Ekonomik Davranıştan Çıkarılan Sonuçlar o Zamanın Değeri (The Value of Time) n o Boston’da Otoyol’un genişletilmesi için 6, 5 milyar dolar harcanacak. Şehir merkezin havaalanına gitmeyi 45 dakikadan 8 dakikaya indirecek. Zamanın değerini ölçmenin bir yolu boş zaman-gelir tercihi olabilir. Vergi sonrası ücret haddi gösterge olarak kullanılabilir. Toplu taşım araçlarının tercihi (tren-otobüs gibi) zamanın değerinin göstergesi olarak kullanılabilir. Hayatın Değeri (The Value of Life) n Kaybedilen Gelir (Lost earnings) o n Bireyin ömrü boyunca elde edeceği gelir hayatın değeri olarak ölçülebilir. Ölüm Olasılığı (Probability of Death) o o o Tehlikeli İş Tercihi Hafif Araba kullanma-Ağır Araba Kullanma Kaba tahmine göre hayatın değeri 4 milyon $ ile 10 milyon $ arasındadır [Viscusi 2006]. 8 -19

Manevi Değerlerin Ölçümü (Valuing Intangibles) o Fayda maliyet analizini alt üst edebilir. n o Örneğin uzay araştırmalarına yapılan harcamaların ulusal onur meselesi yapılması. Manevi değerler çok büyük olduğunda herhangi bir proje kabul edilebilir bir hal alır. Maliyet Etkinlik analizi (Cost-effectiveness analysis); eğer belirli faydaların ölçülmesi imkânsız ise çeşitli alternatiflerin maliyetlerinin sistematik analizinde en düşük maliyetli seçilmesine maliyet etkinlik denilmektedir. 8 -20

Fayda Maliyet Analizcilerin Oyunları (Games Cost-Benefit Analysts Play) o o o Zincirleme Reaksiyon (The Chain-Reaction Game); projenin ikincil etkilerinin birincil etki gibi gösterilmesi. Sorun, transferlerin fayda değişmesi olarak gösterilmesinden kaynaklanmaktadır (Örnek benzin fiyatları). İşçi Oyunu (The Labor Game) Çifte Sayma (The Double-Counting Game); örneğin bir sulama projesi (1) toprağın alım-satım bedelini artırabilir, (2) toprağı ekmekten elde edilecek gelir olabilir. Zaten satış bedeli toprağın ekilmesinden elde edilecek olan gelirin bugünkü değerine eşit olduğuna göre ve belirli bir anda her ikisini de yapmak mümkün olmadığına göre her iki faydayı toplamak çifte saymak anlamına gelmektedir. 8 -21

Dağıtımsal Etkiler (Distributional Considerations) o Hicks-Kaldor Ölçütü – eğer bir projenin net bugünkü değeri pozitif ise dağıtımsal etkilerine bakmadan proje gerçekleştirilmelidir. Zira kazananların kazançları kaybedenlerin kayıplarından fazla olduğu sürece, kazananların kaybedenleri tazmin ederek sonuçta net bir fayda elde edebilirler. o Ağırlıklı Faydalar (Weighted benefits) 8 -22

Belirsizlik Project Benefit Probability EV X $1, 000 1. 00 $1, 000 0 0. 50 Y $2, 000 0. 50 $1, 000 Berlilik Denkliği (Muadili) (Certainty Equivalent); bir projenin belirsiz sonuçlarının belirli hale getirilmesi için 8 -23 ödenmeye razı olunan miktar.