CHAPTER 11 Sosyal Gvenlik Mc GrawHillIrwin Copyright 2008

CHAPTER 11 Sosyal Güvenlik Mc. Graw-Hill/Irwin Copyright © 2008 by The Mc. Graw-Hill Companies, Inc. All rights reserved.

Ida Mae Fuller 1940’da 65 yaşında emekli oldu ve 99 yaşına kadar sosyal sigortadan yararlandı. SG’e sadece 24 dolar katkıda bulundu toplam 210. 897 dolar para aldı. 11 -2

Sosyal Güvenlik Niçin Var? o o Tüketimin Dengelenmesi ve Anüite Piyasası n Sosyal Güvenlik Nasıl Çalışır? n Anüite n Tüketimin Dengelenmesi Tersine Seçim ve Anüite Piyasası n Bilgi Eksikliği (Bilgi Asimetrisi) n Tersine Seçim (Adverse selection) 11 -3

Vatandaşlar Neden Sosyal Güvenliğe İhtiyaç Duyar? o Örneğin Umur’un 40 yaşında olduğunu tıbbi geçmişine göre 85 yaşına kadar yaşıyacağını varsayalım. Yine 65 yaşına kadar çalışacağını varsayalım. 20 yıl emekliliği boyunca daha önce tasarruf ettiği miktarlarla hayat standartını koruyabilir. Peki 100 yaşına kadar yaşarsa ne olur? 15 yıllık bir finansal güçlük ile karşıya kalır. 11 -4

Anüite Piyasası ve Tüketimin Dengelenmesi o Anüite; Sigortalının yaşamı boyunca belirli bir aralıkta gelir elde etmek için ödediği sigorta primlerine ait sigorta planı. Diğer şeyler sabitken ödediği prim tutarı arttıkça kendisne yapılan ödemeler de fazlalaşmaktadır. Sabit geri ödemeli veya değişken geri ödemeli olabilir. o Tüketimin dengelenmesi ise; bireyin yüksek gelir elde ettiği yıllarda tüketimi azaltarak düşük gelir elde ettiği yıllarda tüketimi arttırmasıdır. Başka bir deyişle düşük gelir elde edilen yıllarda tüketimi artırmak için yüksek gelir elde edilen 11 -5 yıllarda tüketimin kısılmasıdır.

Bilgi Asimetrisi ve Tersine Seçim o Anüiteyi satanlar beklenen yaşam süresine bağlı olarak kâr elde etmek isterler. Sigortalanan kişinin yaşam süresi uzakdıkça satıcılar daha az para kazanacaklardır. Bunun anlamı satıcı fiyat tespit ederken sigortalanacak kişinin yaşam süresini dikkate alması gerektiğidir. Başka bir deyişle ortalama yaşam süresinden daha az yaşanlar bu işten zararlı çıkarken ortalama yaşam süresinden uzun yaşayanlar bu işten kazançlı çıkacaklardır. Eğer ortalama yaşam süresinden az yaşayacak olanlar sigortayı yaptırmaktan kaçınırlarsa bu taktirde sigortalıların tamamı sağlıklı kişilerden oluşacak bu da ödenecek veya teklif edilecek sigorta primini yükseltecektir. 11 -6

TÜRKİYE’DE AKTİF SİGORTALILAR ve BAĞIMLILAR 2008 Kasım (Nov) AKTİF SİGORTALILAR (INSURED) 15. 611. 190 Aylık Değişim % (Monthly Rate of Change) 2008 Aralık (Dec) 15. 491. 942 -0, 76 Yıllık Değişi m % (Annual Rate of Change) 2007 Aralık (Dec) 14. 980. 874 PASİF (Aylık Alanlar) SİGORTALILAR(PENSIONERS) 3, 4 -Dosya (File) 7. 989. 338 8. 026. 011 0, 46 7. 589. 715 5, 7 -Kişi (Person) 8. 681. 607 8. 723. 807 0, 49 8. 279. 444 5, 4 32. 971. 712 32. 900. 364 -0, 22 35. 247. 367 -6, 7 1, 95 1, 93 1, 97 -2, 2 70. 586. 256 73. 875. 000 310. 850 298. 266 4, 2 Sosyal Güvenlik Kapsamı( Social Security Coverage) 57. 264. 509 57. 116. 113 -0, 26 58. 116. 222 -1, 7 SİGORTALILARIN NÜFUSA ORANI (%)(Proportion of Insured to Population) 81% 82% KAPSAM DIŞI NUFUS ORANI (%) (Proportion of Uncovered Population) 19% 18% - BAĞIMLILAR (Dependents) Aktif / Pasif Oranı (Insured/Pensioner) TÜRKİYE 2007 YIL SONU NÜFUSU (Population) 506. SKG Kurulan Özel Sandıklar (Funds Established By Act No: 506) 11 -7

SOSYAL GÜVENLİK KURUMUNUN GELİR-GİDERLERİ GELİRLER (REVENUES) 2008 Ocak-Kasım (Jan - Nov) 2008 Ocak-Aralık (Jan - Dec) Aylık Değişim % (Monthly Rate of Change) 2007 Ocak-Aralık (Jan - Dec) Yıllık Değişim % (Annual Rate of Change) 60. 269, 8 67. 257, 5 11, 59 56. 875 18, 26 49. 330, 5 54. 546, 5 10, 57 44. 052 23, 82 Diğer Gelirler (Other Revenues) 4. 144, 5 5. 102, 6 23, 12 12. 823 -60, 21 Ek Ödeme 2. 375, 4 2. 589, 1 9, 00 2. 298 12, 67 Faturalı Ödemeler 4. 419, 4 5. 019, 4 13, 58 4. 942 1, 57 Prim Gelirleri (Premium Revenues) GİDERLER (EXPENDITURES) 85. 058, 7 93. 159, 52 81. 915 13, 73 Emekli Aylıkları(Pension Payments) 54. 032, 6 59. 136, 5 9, 45 52. 312 13, 05 Sağlık Giderleri (Health Expenditures) 23. 371, 8 25. 403, 5 8, 69 19. 983 27, 12 Diğer Giderler(Other Expenditures) 2. 496, 4 2. 688, 6 7, 70 9. 620 -72, 05 Ek Ödeme 2. 394, 8 2. 613, 9 9, 15 2. 312 13, 05 Faturalı Ödemeler 2. 763, 1 3. 317, 0 20, 05 3. 773 -12, 10 Gelir-Gider Farkı (Deficit) -24. 788, 9 -25. 902 4, 49 -25. 040 3, 44 11 -8

SOSYAL GÜVENLİK AÇIKLARI (Bin-YTL) Yıllar Years Gelirler Revenues 2000 8. 575. 831 2001 Artış Oranı (%) Rate of Increase Giderler Expenditures Açık Deficit 10. 987. 036 -2. 411. 206 13. 360. 579 55, 8 17. 830. 745 -4. 470. 166 2002 20. 018. 189 49, 8 27. 982. 464 -7. 964. 275 2003 27. 916. 539 39, 5 41. 336. 077 -13. 419. 538 2004 34. 689. 248 24, 3 50. 621. 622 -15. 932. 374 2005 41. 249. 438 18, 9 59. 941. 373 -18. 691. 935 2006 53. 830. 886 30, 5 71. 867. 475 -18. 036. 589 2007 56. 874. 830 5, 7 81. 915. 401 -25. 040. 571 2008 67. 257. 484 93. 159. 462 -25. 901. 978 11 -9

SGK Toplam Gelir ve Giderleri 11 -10

Diğer Haklılaştırma Nedenleri o o o Miyopi ve Pederşahi Devlet Ahlakî Risk (Moral hazard) yakınlarının güç bir durumda kendisine yardım edeceklerini düşünen gençler yeterli tasarrufu yapmazlar. Karar almanın ve idarî maliyetleri ekonomikleştirmek (Bireyler ve firmalar yerine devlet uygun anüite programını seçerek kaynak israfının önüne geçebilir). Gelirin Yeniden Dağılımı (Hayatboyu gelirleri nispi olarak ödedikleri vergilerden elde ettikleri kazançlar düşük gelirlilere oranla daha azdır. Dolayısıyla sosyal güvenlik geliri yeniden dağıtmaktadır). Yaşlıların ekonomik durumlarını iyileştirmek. 11 -11

Tam Fonlama Plânı (Fully Funded Plan) 1. Dönem 2. Dönem 3. Dönem 4. Dönem 1. Nesil Çalışma Katkı 2. Nesil X Nesil Çocukluk Emekli Ölü Halen Ölü Yararlanma. Herbir nesil çalışma yaşamı boyunca biriktirdiği paraları ve faizlerini emekli Emekli Çalışma Ölü olduğunda harcamaktadır. Katkı Yararlanma Doğmamış Çocukluk Çalışma Katkı Emekli Yararlanma 11 -12

Tam Dağıtma Sistemi (Pay As You Go (or Unfunded) System) 1. Dönem 2. Dönem 3. Dönem 4. Dönem Yararlanma 1. Nesil 2. Nesil X Nesli Çalışma Katkı Çocukluk Herbir neslin yararlandıkları miktarlar mevcut çalışanların ödedikleri vergilerden Emekli Ölü Halen gelmektedir. Yararlanma Çalışma Katkı Doğmamış Çocukluk Emekli Ölü Yararlanma Çalışma Katkı Emekli Yararlanma 11 -13

Dağıtımsal Konular (Distributional Issues) o Nesillerarası Yeniden Dağıtım n Toplam Yararlar = Nb * B n Toplam Vergiler = t * Nw * w n Eğer Toplam Yararlar = Toplam Vergiler: Nb * B = t * Nw * w or B = t * (Nw/Nb) * w n Nb; Sistemden Yararlananlar B; Ortalama yararlanma n t; vergi oranı Nw; Kapsanan işçi w; ortalama ücret 11 -14

Dağıtımsal Konular (Devam) o B = t * (Nw/Nb) * w n Vergi oranlarının sabit olduğu varsayımı altında ortalama yararın artabilmesi sadece ücretlerdeki artışla veya işçilerin (nüfus artışı) emekliler içindeki payının artaması ile mümkündür. n Ortalama yararlanılan miktarın artırılması vergi oranlarının artırılması ile de gerçekleştirilebilir. 11 -15

Sosyal Güvenlik ve Tasarruf Davranışları o o Bazı iktisatçılara göre, sosyal güvenlik sistemi insanların davranışlarını çarpıtmak suretiyle etkinliği bozmaktadır. Bütün tartışmalar tasarruflar ve emek arzı üzerinde odaklanmaktadır. Birazdan görüleceği gibi sosyal güvenliğin davranışlar üzerine etkisini tahmin etmek kolay değildir. Yaşamboyu Tasarruf Teorisi (Life-cycle theory of savings) Bireyler tüketim ve tasarruf kararlarını yaşamboyu düşüncelerle verirler. Sosyal Güvenlik sistemi tasarruflar üzerindeki etkisi üç başlık altında incelenebilir: n n n Refah İkâme Etkisi (Wealth Substitution Effect); sosyal sigorta sisteminin varlığı nedeniyle özel tasarrufların dışlanmasına denir. Emeklilik Etkisi (Retirement Effect); Miras Etkisi (Bequest Effect) 11 -16

Refah İkâme Etkisi (Wealth Substitution Effect) o Eğer bireyler sosyal güvenlik sistemine ödedikleri vergileride kendilerine tüketim olarak geri döneceğini bilirlerse bugün daha az tasarruf ederler. Tam dağıtma (PAYG) sisteminde gördüğümüz gibi bugün ödenen primler bugün emekli olanların tüketimlerine harcandığı için özel kesim tasarrufundaki azalış kamu tasarrufu ile dengelenmediği için toplam sermaye birikiminde bir azalış meydana gelecek böylece sosyal güvenlik sisteminin varlığı özel kesim tasarruflarını dışlamış olacaktır. 11 -17

Gelecekteki Tüketim (c 1) Bugün ve Gelecek Tüketim Üzerindeki Bütçe Kısıtı (Budget Constraint for Present and Future Consumption) Donanım noktasında ne tasarruf ne de borçlanma mevcuttur N D (1+r)S I 1 + (1+r) S B I 1 F S I 1 - (1+r) B Nesiller arası bütçe kısıtı (1+r)B M I 0 - S I 0 Bugünkü Tüketim (c 0) 11 -18

Gelecekteki Tüketim (c 1) Fayda Maksimizasyonunda Bugün ve Gelecek Tüketimin Seçimi (Utility-maximizing Choice of Present and Future Consumption) N c 1* E 1 A I 1 Tasarruf M c 0* I 0 Bugünkü Tüketim (c 0) 11 -19

Gelecek Tüketim (c 1) Sosyal Güvenlik Nedeniyle Özel Tasarrufların Dışlanması N E 1 c 1* R A I 1 (1+r)T TSosyal Güvenlikten Sonra Tasarruf Önce Tasarruf M c 0* I 0 T I 0 Bugünkü Tüketim (c 0) 11 -20

Sosyal Güvenliğin Tasarrufları Diğer Etkileme Yolları o Emeklilik Etkisi (Retirement effect); emeklilik süresi arttıkça, finanse edilmesi gereken yıl sayısı arttığından ve çalışılan zaman az olduğundan çalışırken tasarruf edilen miktar artar. o Miras Etkisi (Bequest effect); gelirden tasarruf etmenin bir diğer nedeni kişilerin çocuklara miras bırakma istemesidir. Sosyal güvenlik nedeniyle bugünkü nesillerden toplanan paralar bugünkü emeklilerin yararları için kullanıldığından kişiler çocuklarının sosyal güvenlik nedeniyle uğradıkları kaybı daha fazla tasarruf ederek telafi etmek isteyebilirler. 11 -21

Sosyal Güvenlik Üzerindeki Uzun Dönemli Yükler Projected revenues and projected costs of Social Security as share of Gross Domestic Product Source: Social Security Trustees [2006] 11 -22

Sosyal Güvenlik Üzerindeki Uzun Dönemli Yükler B = t * (Nw/Nb) * w Yeniden Düzenlersek: t = (Nb/Nw) * (B/w) Bağımlılık Oranı İkâme Oranı o Bağımlılık Oranı; sosyal güvenlilikten yararlananların çalışanlara (prim ödeyenlere) oranı. o İkâme Oranı; ortalama yararların kapsam içindeki ortalama ücrete oranıdır. 11 -23

Sosyal Güvenlik Üzerindeki Uzun Dönemli Yükler o Sosyal güvenlik sisteminin aktiflerinin borçlarından fazla olabilmesi (solvent) olabilmesi için; n Kapsam dahilindeki ortalama ücreti artırmak, n Vergileri artırmak, n Yararları azaltmak çözüm olabilmektedir. 11 -24

Sistemi Ayakta Tutabilmek o Bordro vergilerini artırarak (Raise the payroll tax), o Emeklilik Yaşını Yükseltmek (Raise the Retirement Age), o Yararlanılan miktarları azaltmak ile mümkün olabilmektedir. 11 -25