BZ RENRKEN BEYNMZDE NELER OLUYOR Dr Faruk ERDEN

BİZ ÖĞRENİRKEN BEYNİMİZDE NELER OLUYOR? Dr. Faruk ERDEN Kocaeli Üniversitesi Tıp Fakültesi, Farmakoloji Anabilim Dalı Öğretim Üyesi

BEYNİN GİZEMİ

I- ÖĞRENME VE BELLEK NEDİR? Beynin en önemli işlevlerinden birisi, insanın çevresinde olanları öğrenmesi ve edindiği bilgileri, daha sonra kullanmak üzere depolamasıdır. Çevreden gelen uyarıların değerlendirilmesi ve uygun davranışların geliştirilmesi, öğrenme yoluyla olmaktadır. Öğrenilen bilginin saklanmasını ise bellek sağlar.

Öğrenme; görme, işitme, tat, koku ve dokunma duyuları ile algılanan uyarıların beyinde ilişkilendirme, tekrarlama gibi birden çok beyin işlevi sonucu gerçekleşir. Öğrenmenin doğrudan bir ölçümü yapılamaz, ancak ortaya çıkan davranış değişiklikleriyle değerlendirilebilmektedir.

II-BELLEK TİPLERİ NELERDİR? A- Edinilen Bilginin Saklanması ve Geri Çağrılmasına Göre: 1 - Tanımlanabilir (deklaratif) bellek: Çevremizde olanlar, insanlar ve yerler ile ilgili olan bilgileri, sözcüklerle ifade edilen bu bellek biçiminde saklarız. Bu belleğin oluşması, bilinçli bir düşünme sürecini gerektirir. Bu süreç içinde değerlendirme, karşılaştırma ve bir araya getirme gibi bilişsel işlemleri kullanır. Deklaratif bellekten bilgilerin çağrılma işlemi, yaratıcı bir süreç olup, yeniden sıralama yeniden yapılandırma ve orjinal olanı yoğunlaştırma işlemlerini içerir. ÖRN. SOSYAL BİLGİLERLE İLGİLİ SINAVLAR

2 - Refleksif Bellek: Algı ve motor yeteneği gerektiren bazı işleri, nasıl yapılacağı konusunda sözcüklerle ifade edemediğimiz, tanımlama biçimine getirilmemiş olan bu refleks biçimini kullanırız. Bu bellek bir işlemin farkedilmeden çok sayıda tekrarı sonucu, zaman içinde birikerek oluşur. Bilinçli düşünme yada karşılaştırma, değerlendirme gibi kognitif işlemler gerektirmeden refleksif bellek oluşur ve genelde kelimelerle ifade edilmez. Bazı algı ve motor yeteneklerin kazanılması, gramer gibi bazı kuralların öğrenilmesi refleksif bellek ile olmaktadır. ÖRN. YABANCI DİL PRATİK SINAVLARI

Ör: Araba kullanmak başlangıçta tanımlanabilir (deklaratif) bellek ile gerçekleşirken, bir zaman sonra refleksif belleğe geçer ve artık araba kullanma kuralları her kullanışta, sözcüklerle ifade edilmez, kısaca otomatikleşir.

B- Süreye Göre Bellek: 1 - Kısa Süreli Bellek: Uzun süreli belleğe dönüştürülmedikçe, saniyeler veya en çok dakikalar sürer. Bu bellek şeklinde görsel uyarıları izleyen ard hayaller vardır. Kişi bir cisme bir süre baktıktan sonra, o cisim görme alanından çıkarılsa bile bir süre daha bu cismin hayali gözünün önünden silinmez ve kişi bazı ek ayrıntıların farkına varır, sanki görmeye devam eder. Bu belleğin süresi çok kısadır, çoğunlukla 1 saniyeden azdır. Süreyi uzatmak için, görsel uyarının parlaklığını artırmak yada bakma süresini çoğaltmak gerekir. Kısa süreli bellek birkaç saniye veya birkaç dakika süre boyunca, bir telefon numarasındaki 7 -10 rakamı hatırda tutmak için, kişinin bu rakamları veya olayları sürekli düşünerek hatırlayabilmesini sağlayan bellektir. ÖRN. TV’DE HABERLERİ İZLİYORSUNUZ

2 - Orta Uzun Süreli Bellek: Bu bellek dakikalarca hatta haftalarca sürebilir. Bu bellekte saklanan anılar, bellekteki izleri daha sürekli hale getirilmezse zamanla kaybolurlar, sürekli hale getirilirlerse uzun süreli belleğe aktarılır. ÖRN. SEVDİĞİNİZ BİR TV DİZİSİNİ İZLİYORSUNUZ

3 - Uzun Süreli Bellek: Bu bellek sinyal iletiminde artma veya baskılanmaya yol açan bağlantı noktalarındaki (sinapslardaki) kimyasal değişiklikler yerine, yapısal değişikliklerin sonucudur. ÖRN. ÇARPIM TABLOSUNU EZBERE BİLMENİZ

III-BELLEĞİN PEKİŞTİRİLMESİ Kısa süreli belleğin haftalar veya yıllar sonra hatırlanabilecek uzun süreli belleğe dönüştürülmesi için pekiştirilmesi gerekir. Yani bellek sinapslarda uzun süreli tipte bir bellek için gerekli kimyasal, fiziksel ve anatomik değişikliklerin gerçekleşmesini bir şekilde başlatmalıdır. Bu süreç minimum bir pekiştirme için 5 -10 dakika, güçlü bir pekiştirme için ise 1 saat veya daha uzun bir süreyi gerektirir. ÖRN. İSTİKLAL MARŞIMIZIN TEKRARLANMASI

Bilgilerin Uzun Süreli Belleğe Aktarılmasında Provanın Rolü Beynin yeni edinilen bilgileri ve özellikle de dikkat çeken yeni bilgileri prova etmeye doğal bir eğilimi vardır. Bu nedenle duysal deneyimlerin önemli özellikleri, belli bir süre içinde bellek depolarına giderek daha kalıcı bir biçimde yerleşirler. Bu durum derinlemesine öğrendiği küçük bir bilgiyi, neden yüzeysel olarak öğrendiği büyük miktarda bilgiden çok daha iyi hatırlayabildiğini açıklar. Bu aynı zamanda zinde ve uyanık bir kimsenin belleğini, zihinsel yorgunluk içindeki bir kimseden niçin daha iyi pekiştirebildiğini de açıklar.

HAFIZADA KALMA ORANLARI METOD % METOD Okuma 10 Film İzleme Dinleme 20 Sergiyi Gezme Resme Bakma 30 Gösteri İzleme Tartışmaya Katılım Konuşma Yapma Dramatik Sunum Yapma Gerçek Bir Deneyi Canlandırma İnteraktif Multimedya Bir Projeyi Gerçekleştirme % 50 50 50 70 70 90 90

“HAYAT, HAFIZAYI OLUŞTURMUYOR. HAFIZA HAYATIMIZI OLUŞTURUYOR” 7 HANEYE KADAR BİR SAYIYI HATIRLAMAK KOLAYDIR. ANCAK SEKİZİNCİ RAKAM DEVREYE GİRDİĞİNDE, ARALARINDA BİR BAĞ KURMADAN SAYILARI ZOR HATIRLIYORUZ.

“ESKİ HATIRALAR, YENİLERE GÖRE DAHA KOLAY HATIRLANIYOR. AKŞAM NE YEDİĞİNİZİ UNUTMUŞ OLABİLİRSİNİZ, AMA ANNENİZİN ADINI ASLA. ” BUNUN NEDENİ İSE SÜREKLİ, BİZ FARKINDA OLMADAN YAPILAN TEKRARLARDIR.

Bellek nöronlar arasındaki bağlantılarda (sinapslarda saklanır Beynimizde yaklaşık 10 milyar nöron vardır Her nöronun yaklaşık 100 bin sinapsı vardır

Çoklu zeka Gardner (1983) çoklu zekadan bahsetmiştir. Bu zekaları, – Dil, mantık/matematik, spatial (uzaysal), vücut hareketleri, müzik, içsel, kişilerarası, ve doğal – Ayrık beyin çalışmalarında sağ ve sol beyin yarı kürelerinin farklı fonksiyonları olduğu öğrenilmiştir. – Yapılan birçok araştırmada beynin iki yarı küresinin farklı bilgiyi işlediği gözlemlenmiştir.

Ayrık beyin Sol beyin işlevleri – – – Mantıksal analiz Bilgi sıralama Dil ve konuşma Okuma yazma Hesaplama-matematik Sembol tanıma Sağ beyin işlevleri – Uzamsal ilişkiler yap-boz çözmek, harita okumak – Sanatsal ve müzikal yetenekler – Yüz tanıma – Derinlik algısı – Hayal kurma – Duygusal algı – Mizah anlayışı

IV- ÖĞRENME-BELLEK ÜZERİNE HAYVANLARDA YAPILAN DENEYLER 1 - Pasif Sakınma Testi : Önde aydınlık kısmı, arkada ızgara tabanlı karanlık kısım vardır. İki kısım bir kapı ile ayrılmıştır. Her hayvana öğrenme denemesinden 1 saat önce, tek bir ön deneme uygulanır. Hayvan ön kısma konur, arka kısma geçtiği an kapı kapanır, bu kısımda 10 saniye kalmasına müsaade edilir.

PASİF SAKINMA CİHAZI

2 -Aktif Sakınma Testi: Bu cihaz temelde birbirinin aynı 2 kompartmandan oluşmaktadır. Herbir kompartman birbirinden metal bir bölme ile ayrılmıştır. Bölmenin zemine yakın bölümünde, 2 kompartman arasında geçişi sağlayan, yuvarlak bir delik yer almaktadır.

AKTİF SAKINMA CİHAZI

3 - Üç Panelli Pist Testi: Cihaz bir başlangıç kutusu, bir hedef kutusu ve 4 birbirini takip eden seçim noktasından oluşur. Her bir seçim noktasında 3 panelli kapı mevcuttur. Sıçanlar 3 panelli kapının sadece 1 tanesinden geçebilirler, diğerlerinden geçmemeleri ve geçenlerin tekrar geri dönmemeleri için ön ve arka durdurucular vardır. Hayvanlar hedef kutuya ulaştıklarında yiyecek parçalarıyla beslenirler.

Üç panelli pist 25 cm A B B C 175 cm Furuya Y, et al: Jpn J Pharmacol, 46: 183, 1988 36 cm

4 - Morris Su Labirenti: Dairesel bir havuzdur ve dipten 25 cm yüksekliğe kadar su ile doldurulmuştur. Su, zehirli olmayan beyaz toz bir boya eklenerek opak hale getirilmiştir. Suyun sıcaklığı 24 -26°C arasıdır.

ÖĞRENME İLGİLİ BAZI ÖNERİLER-1 BEYİN VE BESLENME: Nöronlar zihinsel performansın en önemli yapı taşlarıdır. Beynimizin en önemli ihtiyaçları oksijen, glikoz ve sudur. Proteinlerin içindeki maddeler, özellikle tirozin ve triptofan, beyin için kritiktir. Birincisi düşünmeyi artırır, ikincisi sakinlik verir. Beynimiz tirozini, dopamin ve norepinefrin yapmak için kullanır. Dengeli beslenmek ve sabah kahvaltı etmek özendirilmelidir. Glikoz beyin hücrelerinin yakıt kaynağıdır. Kahvaltı gece azalan glikozu yenilemek, yeniden yüklemek için bir fırsattır.

ÖĞRENME İLGİLİ BAZI ÖNERİLER-2 BEYİN VE SU: Öğrenme esnasında yeteri kadar su almak, öğrenmek için çok önemlidir. Susuz kalan bir nöronun, öğrenme performansı çok düşmektedir. BEYİN VE VİTAMİNLER: Hafıza, atiklik, dikkat, görsel-uzmansal beceriler, planlama ve organize etme becerileri doğrudan vitaminler (A, C, E ve B’lerin çoğu) ve ayrıca magnezyum, sodyum, potasyum, lesitin, demir, çinko, selenyum ile ilgilidir.

ÖĞRENME İLGİLİ BAZI ÖNERİLER-3 BEYİN VE UYKU: Beynin en iyi performansı elde edebilmesi için fizyolojik dinlenme kritiktir. Uyku esnasında öğrenilenler sindirilir, düzenlenir, “temizlik” yapılır. “Nörokimyasal çöplük temizlenir. Bazı gereksiz görülen bilgiler, anılar vb. silindiği zaman nöral ağ daha verimli hale gelmekte ve beyin daha verimli olmaktadır – Masaüstümüzü temizlediğimiz, düzenlediğimiz zaman daha verimli çalışabildiğimiz gibi.

ÖĞRENME İLGİLİ BAZI ÖNERİLER-4 MOLALAR: Gün içerisinde en iyi düzeyde beyin performansı elde etmek için, beyni dinlendirici zamanlar sağlamalıdır. (Latinlerin 12 -14 arasındaki siestalarının biyolojik bir temeli vardır. ) Üretkenlik, öğrenen kişide gün içerisinde zihinsel molalar verildiğinde artar. Her doksan dakikada bir, beş-on dakikada mola gereklidir.

ÖĞRENME İLGİLİ BAZI ÖNERİLER-5 ZAMANLAMA: İnsanlar sabahları yeni bilgileri öğrenme (isimler, sayılar, formüller vb. ) konusunda; öğleden sonra ise öğrenilenleri birleştirme, sanatsal, uzamsal işler, tartışma vb. konularda daha verimlidir. “Sabah saat 9 -12 arası mekanik öğrenme, heceleme, problem çözme, rapor yazma, matematik, bilim öğrenme için daha iyi Öğlen 12 -14 arası fiziksel hareket gerektiren işler, kağıt işi için iyi ve 14 – 17 arası edebiyat, müzik, sanat öğrenmek için, daha iyidir”

ÖĞRENME İLGİLİ BAZI ÖNERİLER-6 BASKI: Yaşadığımız baskının azlığı veya çokluğu öğrenmeyi etkiler. Yoğun baskı altındayken, ezberleme yapılabilir ancak yaratıcı düşünce kaybolabilir. Sınav kazanma baskısının azı karar, çoğu zarardır.

ÖĞRENME İLGİLİ BAZI ÖNERİLER-7 BEYİN VE ÇEVRE: Beynimizin absorpladığı bilgilerin yüzde seksen – doksanı görseldir. Renk, ışık, dalga boyu, derinliği vb. öğrenenlerin dikkatini çekmede temel oluşturur. BEYİN VE RENKLER: Renklerin beyin ve vücudu farklı biçimlerde etkilediğini ileri sürülmektedir. Ör. Mavi ve yeşil sakinlik veren renklerdir.

ÖĞRENME İLGİLİ BAZI ÖNERİLER-8 BEYİN VE IŞIK: Floresan ışığın kanda kortisol seviyesini artırarak (stres göstergesi) sinir sistemimizi etkilendiği gösterilmiştir. Yumuşak, doğal ışık öğrenme ortamı için en iyisidir. Televizyon ve bilgisayar ekranına uzun süre bakmanın stres yarattığı saptanmıştır.

ÖĞRENME İLGİLİ BAZI ÖNERİLER-9 BEYİN VE MEVSİMLER: Mevsimlerin, güneş ışığının süresi, parlaklığı bakımından, melatonin ve bazı hormon seviyeleriyle, nörotransmiterler üzerinde etkili olduğu bilinmektedir. Beynin SCN denen bir bölümü, göz dibi aracılığıyla, ışığı algılar. Melatonin salgılanır. Melatoninin konsantrasyonu, enerjimizi ve ruh halimizi etkilemektedir.

Mevsimsel Duyuşsal Bozukluk (SAD) 1987 yılında Amerikan Psikiyatri Derneği tarafından bir hastalık olarak kabul edilmiştir. Daha çok kış aylarda güneşin azlığıyla ortaya çıkan biyomedikal bir problemdir. Kadınların, bu durumdan daha çok etkilendikleri ve öğrenmelerinin olumsuz etkilendiği düşünülmektedir. En iyi öğrenme Haziran – Temmuz aylarında gerçekleşir.

ÖĞRENME İLGİLİ BAZI ÖNERİLER-10 BEYİN VE SICAKLIK: Sıcaklık artışının entelektüel ve fiziksel faaliyetlerde test sonuçlarını büyük ölçüde düşürdüğü tespit edilmiştir. Hayatta kalabilmemiz, normal beyin sıcaklığını sürdürmemize bağlıdır. Öğrenme ortamları ne çok sıcak, ne de çok soğuk olmalıdır. İhtiyaca göre zaman sıcaklığı düzenlemek için ayarlanabilir bir klimaya sahip olmak iyidir.

ÖĞRENME İLGİLİ BAZI ÖNERİLER-11 BEYİN VE MÜZİK: “Mozart Etkisi” adıyla bilinen araştırmasında, Gordon Shaw, kolej öğrencilerini üç gruba ayırmış; bir gruba Mozart, ikinci gruba arabesk müzik dinletilmiş ve üçüncü gruba hiç müzik dinletilmemiştir. On dakika sonra uzamsal-temporal muhakeme ilgili (uzayda hareket eden nesnelerle ilgili) bir test verilmiştir. Mozart’ın sonatları dinlemiş olan öğrencilerin tümü, testte daha iyi sonuçlar almışlardır. Piyano çalma dersi alanların, daha iyi sonuçlar aldığı görülmüştür.

ÖĞRENME İLGİLİ BAZI ÖNERİLER-12 DUYGU: Duygular, öğrenmedeki birincil katalizörlerdir. Pozitif duygular karar verme sürecine çok büyük hız kazandırırlar. Duyguların fazlası düşünmeye engeldir. DOLAYISIYLA AŞIK OLMAK, ÖĞRENMEYİ OLUMLU ETKİLER.

SONSÖZ İkinci bir dil öğrenmenin, bulmaca çözmenin ve satranç oynamanın beyni geliştirdiği tespit edilmiştir. Tıpkı spor yapmanın kasları geliştirmesi gibi, yabancı dil öğrenmek de beyinde bilgi işlem merkezi olarak bilinen, gri madde bölgesini büyütmektedir. Birden çok dil bilenlerde gri madde yoğunluğunun tek dil konuşabilenlere oranla çok daha fazla olduğu görülmüştür.

Mutluluğun Resmi

TEŞEKKÜR Bazı slaytlarını kullandığım Dr. Pervin K. İşeri Kocaeli Üniversitesi Tıp Fakültesi Nöroloji AD Asistanlarımız Dr. Pelin TANYERİ ve Dr. Oğuz MUTLU’ya TEŞEKKÜR EDİYORUM İletişim için e-mail: faruk. erden@isbank. net. tr berden@kocaeli. edu. tr