BYOTEKNOLOJ I ENZM TEKNOLOJS Prof Dr Ayegl TOPAL

BİYOTEKNOLOJİ I ENZİM TEKNOLOJİSİ Prof. Dr. Ayşegül TOPAL SARIKAYA

MİKROORGANİZMALARIN ÜRETTİKLERİ YÜKSEK MOLEKÜL AĞIRLIKLI BİLEŞİKLER • Mikroorganizmaların mikrobiyal teknoloji açısından önemli olan yüksek molekül ağırlıklı makromolekülleri proteinler ve polisakkaritlerdir. • Her iki tip makromolekülün de mikroorganizmalarca üretimi günümüzde artan bir şekilde devam etmektedir. • Rekombinant DNA teknolojisi ile normalde az miktarda üretilen proteinlerin miktarları artırılmaktadır. • Ticari olarak mikrobiyal üretimi yapılan proteinler iki çeşittir. • Enzimler ve terapötik proteinler.

• Enzim uygulaması çok gelişmiştir. 1980’lerin sonundan itibaren Pazar payları 10. 000 ton ve 1 milyar $ a ulaşmıştır. • Proteinlerin modifikasyonunu içeren rekombinant DNA teknolojisi uygulamalarının enzim üretiminde önemli payı vardır. Örneğin glukoz izomerazın p. H optimumunun düşürülmesi yüksek fruktoz şurubu eldesinde önemli olan normal enzimin yol açtığı karamelizasyonu (kahverengileşme) ortadan kaldırmıştır.

MİKROORGANİZMALARIN ÜRETTİKLERİ YÜKSEK MOLEKÜL AĞIRLIKLI BİLEŞİKLER • Tedavi edici özellikte olan bazı proteinler ve peptidler insan ve hayvanlardan yeteri kadar saflıkta ve yüksek verimlilikte elde edilemezler. • Bu nedenle rekombinant DNA teknolojisi proteinlerin biyolojik fabrikalar olarak nitelenebilecek bakteriler (en sık kullanı E. coli) ve mayalar (en sık kullanı Saccharomyces cerevisiae) içinde üretilmelerine olanak vermiştir.

MİKROORGANİZMALARIN ÜRETTİKLERİ YÜKSEK MOLEKÜL AĞIRLIKLI BİLEŞİKLER • Terapötik proteinlerin sahip olması gereken özellikler şunlardır: – – %95’den daha fazla saf olmalıdırlar, kontaminant DNA 10 pg/doz’dan daha az olmalı, endotoksinler belirtilen düzeyin altında olmalı, saflaştırmada kullanılan toksik kimyasallar belirlenen düzeyin altında olmalı, – spesifik aktivite minumum düzeyin üstünde, tercihan maksimum olmalı, – mikroorganizma içermemelidir.

MİKROORGANİZMALARIN ÜRETTİKLERİ YÜKSEK MOLEKÜL AĞIRLIKLI BİLEŞİKLER • Polisakkaritler normalde bitkilerden, su yosunlarından elde edilirler. • Bitkiler gibi doğal kaynaklardan doğal olaylara bağlı olarak seneden seneye ürün miktarını etkileyen değişimlere bağlı olan verimlilikte elde edilirler. • Mikroorganizmalar ise sürekli istenen miktarlarda uniform kimyasal ve fiziksel özelliklere sahip olan polisakkaritleri üretebilmektedirler.

ENZİM TEKNOLOJİSİ • Enzimler canlı organizmalarda substratların kimyasal değişimini katalizleyen kompleks protein molekülleridir. • Enzimler in vitro koşullarda da katalitik aktivite gösterdiklerinden, mikroorganizmaların bu proteinleri bol miktarda üretmeleri sonucu izole edilerek çeşitli endüstriyel alanlarda kullanılabilirler. • Enzimlerin bu şekilde endüstriyel süreçlerde kullanılma işlemleri topluca “enzim teknolojisi” olarak adlandırılır.

ENZİM TEKNOLOJİSİ • Enzim teknolojisi, – mikrobiyal işlemler (üretici suşların seçimi, geliştirilmesi vb. ), – enzimlerin fermentasyon yoluyla üretimleri (büyük ölçekte üretimi için yapılan besiyeri, ortam koşulları vb. düzeylerdeki optimizasyonlar), – katalitik etkinliğin arttırılması için enzimlerin üç boyutlu yapılarının değiştirilmesi (protein mühendisliği), – izolasyonları ve – immobilizasyonları (enzimlerin çözünmeyen destek materyaller yardımıyla suda çözünmeyen hale getirilmesi) çalışmalarını kapsar.

• Enzimler binlerce yıldır bilinçsizce de olsa insanlar tarafından peynir, bira ve ekmek yapımında kullanılmışlardır. • Günümüzde enzimlerin kullanıldığı endüstriyel alanlar oldukça çeşitlenmiş ve mikroorganizmalar kullanılarak her yıl üretilen saf enzimlerin miktarları 500 ton gibi değerlere ulaşmıştır. • 2000 yılında endüstriyel enzimler için pazardaki toplam değer yaklaşık 2 milyar dolardır ve büyüme hızı yılda % 5 -10’dur. •

• Mikrobiyal enzimler, – – – süt ürünlerinin üretiminde, biracılıkta, etlerin işlenmesinde, meyve sularının berraklaştırılmasında, fruktoz şurubu üretiminde kullanılmalarıyla gıda sektöründe, – protein ve yağ artıklarını parçalamak üzere deterjan endüstrisinde, – deri ve dokuma ipliklerinin işlenmesini kolaylaştırarak tekstilde, – teşhis ve tedavi amacıyla tıpta kullanılmaktadırlar

ENDÜSTRİ • • SÜT ÜRÜNLERİ BİRA END. ENZİM KULLANI ALANLARI ZORLUKLAR Hayvan türevli renin Peynir imalatı Renin üretimi sadece genç hayvanlardan elde edilebilir. Yaşlanınca üretim azalır. Mikrobiyal renin Hayvan türevli reninin yerini hızlı bir şekilde almaktadır. Lipaz Penicillum roquoferti'den izole edilen Hücre dışı lipaz özel bir peynir üretiminde Arpadaki amilaz ve proteaz End. Üretilen amilaz proteaz, glukanaz Nişasta ve protein, şeker ve aa. lerin yıkımı (malt oluşumu sırasında) Malttaki proteinlerin ve polisakkaritlerin yıkımı B-glukanaz Maya hücre duvarının yıkımı ve biranın Berraklaştırılması. Proteaz Mayanın parçalanması ve biranın berrak. Amyloglukosidaz Düşük kalorili bira yapımı için şekerlerin yıkılması.

EKMEK ve PASTA ENDÜSTRİSİ DETERJAN Proteaz Maya α-amilazı Biskuvit üretimi için düşük proteinli un üretimi Undaki nişastanın şekerlere yıkılması ve mayanın kullanımına hazır olması Bakteriyel ekstrasellüler proteazlar Organik lekelerin uzaklaştırılması Üretimde çalışanların allerji omaları Immobilizasyon kul. ŞEKERLEME B. subtulis α-amilazı Tatlandırıcı olarak glukoz şurubu eldesi Nişasta Dekstrin A. niger α-amilazı Immobilize olarak sürekli kullanım

Tarım ve orman Tekstil Ligninaz Bakteriyel amilaz Odunsu atıklardaki lignoselülozik yapıdaki selülozun hayvanların kullanmasını sağlamak ve endüstriyel organik substrat olarak kullanmak Dokumadan önce nişasta banyosuna batırılan ipliklerden nişastanın uzaklaştırılması. Deri Mikrobiyal tripsin Deriden tüy veya kılların uzaklaştırılması. Tıp Tripsin Kan pıhtılarının eritilmesinde ve yaraların temizlenmesi. Çeşitli enzimler Labaratuvar tanılarında.

• Endüstriyel enzim marketinin yaklaşık 2/3 nü kapsayan deterjan katkısı olan enzimlerin pazardaki payı 2002 yılı için 980 milyon dolardır. • Nişasta işleme endüstrisi ikinci büyük pazarı oluşturmaktadır. Gıda katkıları ve gıda işlenmesinde kullanılan endüstriyel enzimlerin pazardaki değeri 700 milyon dolardır (2002). • Endüstriyel enzimler için bir diğer önemli alan hayvan yemlerine katılan enzimlerdir. Yaklaşık 200 milyon dolarlık (2002) bir değere sahip olan enzimler yemlerde parçalama yaparak sindirimi kolaylaştırmaktadır.

ENDÜSTRİYEL ENZİMLER ENZİM KULLANIM ALANI MİKROORGANİZMA α-amilaz Maltoz ve dektrinin yıkılması Leke çıkarıcı Unun zenginleştirilmesi Glukoz şurubu Bacillus subtilis Aspergillus oryzae B. licheniformis β-glucanaz β-glukanın parçalanması yoluyla biranın berraklaştırılması. A. oryzae B. subtilis Katalaz İçeceklerin buzulmasını önlemek için A. Niger Selülaz Deterjan katkı maddesi Atıkların değerlendirilmesi Penicillum spp. Glukoz izomeraz Glukoz Fruktoz Aspergillus spp. Streptomycetes spp.

Glukoz oksidaz Biyosensor A. niger Laktaz Laktoz Glukoz+Galaktoz (Peynir altı suyu) laktozsus gıda üretimi Kluyveromyces laktis Lipaz Deterjan katkı maddesi Gıda Mühendisliği ile oluşturulan A. oryzae Peynir Endüstrisi Pektinaz Meyve suyu ekstraksiyonu Şarap ve meyve suyu berraklaştırılması Erwinia spp. Proteaz Deterjan katkı maddesi Deri Endüstrisi, et ekstraksiyonu B. Subtilis Renin Peynir Endüstrisi Kluyveromyces lactis Mucor spp. Sukraz (invertaz) Şekerleme Endüstrisi Saccharomyces spp.

Mikrobiyal Enzim üretimi: • Mikrobiyal yolla enzim üretiminin ilk aşaması uygun katalitik özgüllük ve istenilen fiziksel özellikleri taşıyan mikroorganizmanın seçimi ile başlar. • Mikroorganizma düzeyindeki modifikasyonlar genellikle hücre başına üretilen enzim miktarının artırılmasına yöneliktir. Ayrıca kültür ortamı ve fermentasyon koşulları da enzim üretim maliyetini düşürmeye yönelik olan önemli parametrelerdendir. • Suş seçiminde uygun fiziksel özellikler taşıyan enzimlerin seçimi genellikle bir organizmanın optimum üreme koşulları ile enzim özellikleri arasında pozitif korelasyonun varlığı esasına dayanır. Örneğin üreme temparatürü ile hücredışı proteazların stabilitesi arasında pozitif bir ilişki vardır. Hücreiçi enzimler üzerine çevresel koşulların etkisi söz konusu değildir.

• Farklı mikroorganizmalar tarafından aynı reaksiyonu katalizleyen enzimlere izofonksiyonel enzimler denir. • Bu izofonksiyonel enzimler farklı p. H optimumları gibi değişik özellikler taşırlar. Bu farklı özelliklerden istenenler mikroorganizma seçiminde kriter olur.

Mikroorganizma seçiminden sonra suşun endüstriyel kullanımı için çeşitli aşamaları dikkate almak gereklidir. – İyi bir endüstriyel ırk enzimi yüksek konsantrasyonda üretmelidir. – Kural olarak yabani tiplerin enzim üretimi ticari kullanım için yeterli değildir. Bu durum katabolit represyon nedeniyledir. – Glukoz gibi karbon kaynaklarının varlığında birçok parçalayıcı enzimin sentezi baskılanır. » KATABOLİT REPRESYON

–*****Katabolit represyon besiyeri bileşimini değiştirerek ya da genetik olarak azaltılabilir. MUTASYON Besiyeri bileşenleri değiştirilir 2 -deoksiglukoza dirençli Trichoderma türlerinin selülazı fazla miktarda sentezledikleri saptanmıştır. Karbon kaynağı azar verilir ve katobolit represyon kırılır.

Kural olarak parçalayıcı enzimlerin üretilmesi için indüktörlere gerek duyulur. İndüktörler genellikle represör proteinlerin etkisiz hale gelmesi için gereklidir. NEGATİF KONTROL Büyük ölçekte üretim için indüktör gereksinimi maliyeti artırır. SORUNUN KONSTİTÜTİF MUTANT ELDESİ İLE GİDERİLMESİ Represörün bağlanacağı regülatör bölgedeki ya da regülatör protein genindeki bir mutasyon sonucu elde edilen konstitütif mutantlarda indüktör gereksinimi ortadan kalkar.

Bazı ticari enzimler için kullanılan indüktörler Enzim Substrat İndüktör α-Amilaz Glukoamilaz Invertaz Pullulanaz Ksiloz izomeraz Nişasta Sukroz Pullulan Ksiloz Nişasta/maltodekstrin Maltoz/izomaltoz Sukroz Pullulan/maltoz Ksilan/ksiloz

• Hücreiçi enzimlere göre hücredışı enzimlerin hücre dışına salgılanması için birden fazla genin ürününe gereksinim duyulması, üzerinde durulması gereken başka bir sorundur. • Çoğunlukla hücredışı enzimlerin öncülleri olan polipeptidler hücre içinde hücre zarına yakın olarak sentezlenirler. Ve daha sonra posttranslasyonel modifikasyonlarla (proteolitik kesimler, funguslarda glikolizasyon) hücredışı hale getirilirler.

Endüstriyel Enzim Üretim Metodları • Koji prosesi (Solid-state fermentasyon): Klasik yöntemdir. • Mikroorganizmalar katı ya da yarı katı tavalardaki besiyerlerinde üretilirler. Bu katı substratlar buğday kepeği, buğday sapı, pirinç kabuğu, arpa, suyu çıkarılmış şeker kamışı vb. dir. • Çoğunlukla bu katı substratlar proteazlar, lipazlar, selülazlar ve oksidazlar gibi enzimlerin üretiminde funguslar için kullanılır. • Bu tip fermentasyonda kontaminasyondan korunmak, uniform temperatür, havalandırma ve nemlendirme sağlamak zordur.

Endüstriyel Enzim Üretim Metodları • Fermentör kullanımı: Modern yöntemdir. Bu fermentörlerin kullanımı yukarıda sayılan olumsuzlukları ortadan kaldırır. Mikrobiyal enzim üretiminde başlıca 4 çeşit fermentör kullanılır. Karıştırıcılı tank tipi fermentör, bubble column, air lift, packed bed

Air lift fermentörler

Karıştırıcılı fermentör “packed bed” mikroorganizma

• Bir enzim fermentasyonu prosesinin %50 -80’i substrat harcamasıdır. • Bu nedenle de mikroorganizmanın ucuz besiyerlerinde hızlı bir biçimde üremesi önemlidir. • Ucuz besiyerindeki başlıca karbohidratlar; – melas, arpa, mısır, buğday, hidrolize nişasta ve laktoz, azot kaynakları; soya fasulyesi, pamuk tohumu, mısır maserasyon sıvısı, hidrolize maya, gluten, jelatin, kesilmiş süttür. • Ayrıca besiyerine inorganik tuzlar, iz elementler ilave edilmelidir

Mikrobiyal Enzimlerin Geniş Ölçekteki Uygulamaları • Mikrobiyal enzim uygulamalarından en önemlileri – – – – tatlandırıcı endüstrisi, deterjan endüstrisi, tekstil, deri, kağıt, ilaç endüstrileri ile diğer tıbbi uygulamalardır.

Gıda Endüstrisinde Enzimler Tatlandırıcı Yapımı (nişasta işlenmesi) Nişasta (glukoz polimeri) = Amiloz (doğrusal bileşen) + Amilopektin (dallanmış bileşen) Asit (HCl) Nişasta Verim: %20 ÇÜNKÜ Polimerizasyon Glukoz şurubu hidrolizi Nötralizasyon için Na. CO 3 kullanımı nedeniyle tuz birikimi Asite dayanıklı ekipman kullanımı Sukrozun tatlandırıcılığının %75’i glukozdan kaynaklanır. Oysa glukoz izomeri olan fruktozun tatlandırıcı özelliği glukozun iki katıdır. Bu nedenle düşük kalorili gıdalarda sukrozun yarı ağırlığındaki ancak iki katı tatlandırıcı özellikteki fruktoz tercih edilir. Glukozun fruktoza çevrilmesi alkali koşullarda ve yüksek temparatürde kimyasal olarak mümkündür. Ama bu koşullar istenmeyen yan ürünlerin oluşumuna neden olur. Enzim kullanılarak nişastadan yüksek fruktoz şurubu eldesi ile bu problemler ortadan kalkmıştır.

Nişasta endüstrisinde ticari olarak kullanılan en önemli enzimlerden; a-amilazlar molekülün iç tarafındaki α, 14 glikozit bağlarını, glukoamilazlar (amiloglukozidazlar) α, 1 -4 ve β- 1 -4 glikozit bağlarını, pullulanazlar ve diğer dallanma kırıcı enzimler α, 1 -6 glikozit bağlarını hidrolizlerler. Nişastadan glukoz ve fruktoz şurubu eldesinde ilk aşama “liquefaction” (sıvılaştırma) dır. α -amilazlarla (Bacillus licheniformis) nişastadan maltoz, az miktarda glukoz ve esas olarak da dekstrinler oluşturulur. Bu işlem nişastanın vizkozitesini düşürür ve çözünürlüğünü artırır. Glukoamilazlar ise şekerlerin oluşumuna yol açar. Bu olay ise sakkarifikasyon (şekerlendirme) adını alır.

• Aspergillus niger glukoamilazı nişasta ve dekstrinlerde α, 1 -4 glikozit bağlarına etki ederek zincir ucundan glukoz monomerlerini birer ayırırlar. • α, 1 -6 glikozit bağlarına da yavaşça etki ederek dallanmaları kırarlar. • Bacillus pullulonazı ise α, 1 -6 glikozit bağlarını hızlı bir biçimde kırarlar. • Bakteriyal glukoz izomeraz ile D-glukoz çok tatlı olan Dfruktoza çevrilir. Normalde reaksiyon denge durumundadır ve glukoz ile fruktozun eşit karışımı elde edilir.

Glukoz + fruktoz = glukoz-fruktoz şurubu ya da kısaca fruktoz şurubu Fruktoz şurubu sıvı tatlandırıcı olarak sukrozun yerini almakta; marmelat, reçel, çukulata, coca cola gibi alkolsüz içki yapımında kullanılmaktadır. Sıvılaştırma Nişasta α-amilaz Şekerlendirme Hidrolize nişasta Glukoamilaz Glukoz şurubu Glukoz izomeraz FRUKTOZ ŞURUBU

Rekombinant Kimozin Dünya üzerinde süt endüstrisinde, peynir yapımı için yılda 100 milyon $ değerinde kimozin kullanılır. Bu geniş kullanımı nedeniyle büyük ölçekte rekombinant kimozin üretimi yoluna gidilmiş ve inek kimozini E. coli’de klonlanmıştır. Bu rekombinant kimozin Amerikan Gıda ve İlaç Dairesi (FDA)’nin 1990’da insan tüketimi için onayladığı ilk genetik mühendisliği ürünü olmuştur. İnek kimozini E. coli’nin dışında daha sonra çeşitli mayalarda da klonlanmış ve Trichoderma reesei’de aktif ürün eldesi arttırılmıştır.

α -amilazlar • α -amilazlar nişasta endüstrisinin yanı sıra çeşitli endüstrilerde de kullanılır. • Ekmek yapımında, maya tarafından kullanılmak üzere nişastanın glukoza dönüştürülmesinde kullanılır. • Biracılıkta arpa tanelerinden elde edilen maltın öğütülüp su ile karıştırılmasından sonra ilave edilen α -amilazlarla alkolik fermentasyon için mayanın kullanacağı şekerler oluşur. • Tekstilde dokuma ipliklerinin kopmasının engellemek için sertleştirilmelerinde (haşıllama) kullanılan α -amilaz etkisinde bırakılan nişastanın dokuma sonunda ortadan kaldırılmasında (haşıl kaldırma) kullanılır. • Kağıt endüstrisinde ise iyi kalite kağıt (pürüzsüz yüzeyli) eldesi için nişasta banyosuna sokulan kağıt üzerindeki fazla nişastanın uzaklaştırılmasında α amilazlar kullanılır.

Deterjan Endüstrisi’nde Enzimler • Deterjan endüstrisinde enzimler önemli yer tutarlar. • Çamaşır deterjanlarının % 80’i ağırlıklarının % 0. 015 - 0. 025’i kadar proteolitik enzim içerirler. • Yine bulaşık deterjanlarında kullanılan -amilazlar nişastalı artıkların uzaklaştırılması için kullanılmaktadırlar.

• Proteolitik bir enzim olan subtilizin Bacillus’tan elde edilir ve 65 C’ın üzerindeki sıcaklıklarda bile etkindir. • Bu enzimin termostabilitesini arttırmak için genetik mühendisliği çalışmaları yapılmış ve protein molekülünün 218. amino asidi olan aspartik asit, serin ile değiştirilmiştir. • Yine 104. amino asit olan tirozin, fenil alanine dönüştürülerek p. H 11’de aktif olan subtilizin elde edilmiştir. • Deterjan endüstrisinde yağlı kirlerin uzaklaştırılması için kullanılan lipazların büyük ölçekte üretilmesi için bir mantar olan Humicola’nın alkali p. H’da çalışan ancak üretimi az olan lipaz enzimini kodlayan gen, fermentörde kolaylıkla üreyen Aspergillus oryzae’ye genetik mühendisliği teknikleriyle aktarılmış ve büyük ölçekte lipaz elde edilmiştir.

İMMOBİLİZE ENZİMLER • Enzimlerin çözünmeyen destek görevi gören materyaller (matriksler) yardımıyla suda çözünmeyen hale getirilmeleri immobilizasyondur. • Mikrobiyal hücreler de enzimler gibi immobilize edilir. • Tüm hücrelerin immobilize edilmesi saf enzimin gerekli olmadığı proseslerde kullanılan ucuz ve hızlı bir metoddur. • İmmobilize hücreler atıkların kullanımında, azot fiksasyonunda, steroid sentezinde, yarı sentetik antibiyotikler ve diğer tıbbi ürünlerin eldesinde kullanılır.

Enzim immobilizasyonunda kullanılan beş temel yöntem vardır. • Kovalent bağlama: Enzimler kimyasal olarak kovalent bağlarla selüloz, sefadeks, agaroz, poliakrilamid, porlu seramik gibi suda çözünmeyen taşıyıcılara bağlanırlar. • Çapraz bağlama: Enzimler glutaraldehit, alifatik diaminler gibi bifonksiyonel reaktiflerle çapraz bağlanırlar. Bu reaktifler enzim molekülleri arasında bağ oluştururlar. Glutaraldehit enzim moleküllerinin amino gruplarından, diaminler ise karboksil gruplarından çapraz bağlarlar.

Çapraz bağlama

• Adsorbsiyon: Enzim moleküllerinin taşıyıcıların yüzeyine adsorblanmaları esasına dayanır. Kolay bir yöntemdir. Agaroz, sefadeks türevleri, selüloz türevleri, metal tuzları ve mineraller adsorban olarak kullanılırlar. • Tutuklama: Enzimler yapay ya da doğal polimer kafesleri içinde tutuklanırlar. Polimer kafesler içine substrat girer ve ürün dışarı çıkar. Çapraz bağlı poliakrilamid jeller, Ca alginat, kappa karragenan bu polimerlerin örneklerindendir. • Kapsülleme: Enzimler çeşitli tipteki membranlar içine alınırlar. Bu membranlar yarı geçirgendir. Düşük molekül ağırlıklı substratı ve molekülleri geçirirler. Hegza metilen diamin mikrokapsüllemede kullanılar. Ayrıca bu yöntemlerin kombinasyonları da, tutuklama-çapraz bağlama, kapsülleme-çapraz bağlama gibi, enzim immobilizasyonunda kullanılır.

Tutuklama Adsorbsiyon Kapsülleme

İmmobilize enzim kullanmanın avantajları: Enzimler tekrar kullanılırlar. Özellikle üretimi zor ve pahalı enzimler için bu önemlidir. Ürün enzimle kontamine olmaz, çünkü enzim matrikste tutulur. Matriks enzimi fiziksel bir bariyer olarak koruduğundan, enzim ekstrem p. H ve temparatür gibi etkilere dayanıklı hale gelir. Sürekli fermentasyonlar için enzimi daha kullanışlı hale getirir. İmmobilize enzimler çok daha doğru bir şekilde kontrol edilirler. İmmobilize hücrelerle bir çok enzim de immobilize olacağından aynı anda birden fazla reaksiyon gerçekleşebilir.

MİKROBİYAL POLİSAKKARİTLER VE POLİESTERLER • Biyosferde en fazla bulunan polisakkaritler Agar, karragenan Selüloz, hemiselüloz Polisakkaritler: Bitkisel Algal Sıvı akışkanlığını değiştirme Jellerin Üretimi Süspansiyonları stabilize etme Yiyecek katılaştırılması, stabilizasyonu Partikülleri çökeltme Materyal kapsülleme, emülsiyon oluşumu, iyon değiştirici Yağ geri kazanımı Tıp

• Uygun kültürleme koşullarında birçok bakteri türü yüksek molekül ağırlıklı mukoid maddeler salgılarlar. • Bu vizkoz maddeler hücre çeperine bağlı kalırlarsa kapsül adını alırlar. • Bu yapılar bakteriyi fagositozdan, immun sistemin uyarılmasıyla antikor oluşumundan da korurlar. • Ayrıca hücrenin su kaybını da engellerler. • Toprak, kaya gibi çeşitli yüzeylerde tutunmayı sağlarlar. Bu şekilde de bitki patojeni bakterilerin konak bitki yüzeyine tutunmasında etkili olurlar. • Günümüzde bitkiler ve yosunlar yerine mikroorganizmalardan polisakkarit üretimi gittikçe artmaktadır.

Ticari kullanımı olan bakteriyal ve fungal polisakkaritler: Dekstranlar: Glukoz monomerlerinin α-1, 6 (bazı durumlarda α -1, 2, α -1, 3, α -1, 4) glikozid bağlarıyla oluşturdukları polimerlerdir. Acetobacter türleri, Leuconostoc mesenteroides ve Streptococcus mutantları tarafından üretilirler. Ticari olarak Leuconostoc mesenteroides ‘in inorganik fosfat, organik azot ve sukroz içeren besiyerinde kesikli fermentasyonu ile üretilir. Sukrozdan dekstran sukraz enzimi ile glukozlar dekstran halinde polimerize edilirken fruktozlar serbest kalır. Kan plazması yerine 1000 ton/yıl, kromatografik ayrımlar için 2000 ton/yıl kullanımı vardır.

Alginatlar: Pseudomdomonas aeroginosa , Azotobacter vinelandii tarafından üretilen alginatlar mannuronik asit ve glukuronik asitlerin tuz içeren polimerleridir. Bakteri ve yosunlarca üretilirler. Yılda 25. 000 ton üretilen alginatlar besin jölesi olark kullanılırlar. Curdlan: Alcaligenes faecalis ‘in ürettiği iki çeşit beta-1, 3 glukandan biridir. Diğeri ise succinoglukandır. Succinoglukan %10 suksinik asit ve galaktoz içerirken curdlan sadece glukoz polimeridir.

Ksantan: • • • En fazla tüketilen bakteriyal polisakkarittir. Xanthomonas campestris tarafından üretildiği 1950’lerde saptandıktan sonra, 1964’de endüstriyel boyutlarda üretilmeye başlanmıştır. 1969’da ise besinlerde kullanımına izin verilmiştir. Ksantan stabilize edici, kalınlaştırıcı, jelleştirici ajan olarak sos, şurup, tatlı, dondurma, peynir yapımı için gıda endüstrisinde yaygın bir kullanıma sahiptir. Gıdanın dışında boya, kağıt, seramik, endüstrilerinde, insektisit spreylerinde ve patlayıcı, deterjan, deodorantlarda jelleştirici olarak da kullanımı vardır.

• Ksantan reçinesinin primer yapısı β-1, 4 glikozid bağlarıyla bağlı glukoz polimeri oluşturur. • Endüstriyel ksantan reçinesi üretimi aerobik kesikli fermentasyonla, glukoz, sukroz, nişasta içeren besiyerinde yapılır. • Yüksek verim azot kaynağı kısıtlaması ile elde edilir. • Sıcaklık üretimi etkileyen bir diğer faktördür. Hücreler 24 -27 o. C’da ürerlerken, fazla miktarda ksantan üretimi için gerekli sıcaklık 30 -33 o. C’dır. Bu nedenle fermentasyon 28 o. C ‘da yapılır.

• Gellan: Pseudomonas elodea tarafından üretilir. Son yıllarda yarı tropik ağaçların doğal ürünü olan Guar sakızının yerini alan bakteriyal polisakkarittir. Besin endüstrisinde yılda 60. 000 ton kullanılır. • Scleroglukan: Glukoz monomerlerinin β-1, 3 nadirende 1, 6 glikozidik bağ ile oluşturdukları polimerdir. Bir fungus olan Sclerotium glutanicum tarafından üretilir. Besin endüstrisinde ve suyun akışkanlığını değiştirerek petrolün geri kazanılmasında kullanılır. • Pullulan: α-1, 4 ve nadiren α -1, 6 glikozidik bağ oluşumu ile meydana gelen bir glukandır. Aebasidium pullulans tarafından %5’lik glukoz ortamında %70 verimle fermentasyonla üretilir.

POLİESTERLER • Birçok bakteri besin bakımından dengesiz bir ortamda üretildikleri zaman fazla miktarda poliester yapıda maddeler üretirler. • Bu maddelerin tipi organizmanın genotipine ve sınırlı olan besin kaynağına bağlı olarak değişebilir. • Eğer karbonun azota oranı yüksek ise ve azot veya oksijen sınırlı ise birçok bakteri glikojen ve/veya alifatik poliesterler, poli-3 -hidroksialkanatlar üretirler. • Poli-3 -hidroksialkanatlar termoplastik (ısı ile şekil verilebilen) maddelerdir. Termoplastik polimerler ısıyla erirler, fakat soğutulduklarında tekrar sertleşirler. • Polietilen, polipropilen, polivinil klorit, polisteren, polikarbonat ve naylon bilinen termoplastik materyallerdir. • Plastik objeler günlük yaşantımızda yüzlerce amaç için kullandığımız bir materyallerdir.

Biyolojik parçalanabilen poliesterler • • • PHA – polyhydroxyalkanoates PHB – polyhydroxybutyrate PHH – polyhydroxyhexanoate PHV – polyhydroxyvalerate PLA - polylactic acid PCL – polycaprolactone PBS - polybutylene succinate PBSA - polybutylene succinate adipate AAC - Aliphatic-Aromatic copolyesters PET - polyethylene terephthalate PBAT - polybutylene adipate/terephthalate PTMAT- polymethylene adipate/terephthalate

Alcaligenes eutrophus Bacillus megaterium)