Byme Prof Dr Mjgan Alikaifolu Byme nedir ve

Büyüme Prof Dr Müjgan Alikaşifoğlu

• Büyüme nedir ve çocuk sağlığındaki önemi nedir? • Büyümeyi etkileyen etkenler nelerdir? • Çocukluk çağının farklı evrelerinde büyüme • Büyümenin değerlendirilmesi

Büyüme çocuk sağlığı ve hastalıkları alanının temel konularından biridir. Çocuğun sağlığının bozulmasına yol açan durumlar büyümeyi de etkiler. Çocukların sağlık durumları kendi yaş ve cinsiyetlerindeki diğer çocukların fizyolojik ve anatomik özellikleri ile karşılaştırılarak değerlendirilir. Bu nedenle çocuk sağlığıyla ilgilenen bireylerin normal büyümeyi değerlendirebilmesi gereklidir.

Büyüme beden hacminin ve kitlesinin artması anlamına gelir. Organizmadaki hücrelerin sayı ve büyüklüğünün artması ile ilişkilidir. Gelişme organ ve dokuların işlevlerinin değişmesidir. Hücre ve dokuların yapı ve bileşimindeki değişikliklerle ilişkilidir.

Büyüme sadece genetik etkenlerden etkilenmez. Çevresel etkenler de büyümeyi etkiler Örnek: Boy: • Biyolojik etken: genetik • Psikolojik etken: Çocuğun beslenme alışkanlığı • Sosyal etken: Çocuğun besin değeri yüksek yiyeceklere ulaşabilmesi

Doğum öncesi evre • Büyümenin en hızlı olduğu evredir. • Erken doğum öncesi evrede (embriyo evresi) genetik olarak planlanmış olaylar büyüme üzerine etkilidir. • Fetusun büyümesi ise daha çok anneden ve çevreden kaynaklanan etkilerle belirlenir.

Doğum öncesi evre • Doğum öncesi evrede büyümede hücre hiperplazisi ön plandadır. • Doğum sonrası evrede ise hücre hipertrofisi ön plana geçer. • Büyüme şeklindeki bu farklılık farklı hormonların etkisini gerektirir.

Doğum öncesi evre Büyümeyi etkileyen hormonlar: • Doğum sonrası evrede büyümeyi etkileyen hormonlar Growht hormon (Büyüme hormonu) ve tiroksindir. • Doğum öncesi evrede bu hormonların anneden fetusa geçişi çok sınırlıdır. • Plasenta endokrin bir organ gibi davranır. Plasenta, Plasental laktojen, Östrojen, Progesteron ve Chorionik gonodotropin salgılayarak, hem gebeliğin devamında hem de fetusun büyümesinde etkili olur.

Doğum öncesi evre Büyümeyi etkileyen hormonlar: • Doğum öncesi dönemde İnsüline benzer büyüme faktörleri (IGF’ler) büyümeyi en çok etkileyen hormonlardır. • Plasental laktojen IGF’lerin sentezini uyararak büyüme üzerine etki ederler. • İnsülin • Östrojen ve androjenler

Doğum öncesi evre Büyümeyi etkileyen genetik etkenler • Genetik yapı • Cinsiyet ve ırk • Konjenital anomaliler • Kromozomal hastalıklar

Doğum öncesi evre Uterus içi ortamı etkileyen etkenler: • Uterus ve plasentanın anatomisi • Utero-plasental fonksiyon • Uterustaki kan akımı • Annenin sistemik hastalıkları • Enfeksiyon hastalıkları (TORCH-S) • Annenin beslenme durumu

Doğum öncesi evre Uterus içi ortam etkileyen etkenler: • Teratojenler ve toksinler • Sosyal ve duygusal stres • Sigara ve madde bağımlılığı • Rakım ve ısı • Radyasyon

Çocukluk çağında boy uzaması • Süt çocukluğu evresi • Çocukluk evresi • Ergenlik evresi

Süt çocukluğu evresi • Yaşamın ilk 2 -3 yılında büyüme hızlıdır ancak giderek yavaşlama gösterir. • Bu evrede büyümeyi doğum öncesi yaşamda etkili olan ve doğumdan sonra da etkileri bir süre devam eden etkenler+ doğum sonrası beslenme durumu etkiler • Bu evrede büyümeyi en ağırlıklı olarak etkileyen etmen, “BESLENME”dir.

Çocukluk evresi • 2 -3 yaşlarından 9 -10 yaşlarına kadar sürer. • Bu evrede büyüme yavaş ve sabit hızla sürer. • Çevresel etkenler de etkili olmakla beraber boy uzamasını etkileyen en önemli etken “BÜYÜME HORMONU”dur. • Tiroid hormonları hem doğrudan kemik büyümesini hem de dolaylı olarak büyüme hormonunu etkileyerek büyümeyi etkiler

Ergenlik evresi • Bu evrede büyüme “SEX STEROİDLERİ” ve “BÜYÜME HORMONU”nun bileşik etkisi altındadır. • Bir süre sonra sex steroidlerinin etkisi ön plana geçer.

Doğum öncesi evre Fetal evre: • Bu evrede hücre sayısında ve büyüklüğünde artma ve pek çok organ sisteminde yapısal yeniden şekillenme gerçekleşir. • 12. haftada fetusun cinsiyeti saptanabilir. • Boy uzama hızının doruğu 4. fetal aydadır. • Ağırlık artışının doruk noktası 34. gebelik haftasına rastlar.

Yaşamım ilk bir yılı • Zamanında doğmuş erkek bebekler kız bebeklere göre 150 gr daha ağırdırlar. • Cinsiyete bağlı bu ağırlık farklılığı 34. gestasyon haftasından sonra belirginleşmeye başlar. • Doğum ağırlığı ırk, etnik grup ve aileden aileye farklılık gösterir.

Yaşamım ilk bir yılı • Doğumu izleyen ilk bir hafta içinde yenidoğanlarda % 10 tartı kaybı olabilir. • Nedenleri: Damar dışındaki aşırı sıvının kaybedilmesi Yetersiz beslenme Doğumdan 15 gün sonra yenidoğan doğum ağırlığına tekrar ulaşmış olmalıdır.

Yaşamım ilk bir yılı İlk bir ayda ağırlık artışı: 30 gr/gün 3 -4. ay arasında ağırlık artışı 20 gr/gün 0 - 6 ayda ağırlık artışı: 150 -200 gr/hafta 0 -6. ayda ağırlık artışı : 600 gr/ay olmalıdır. 6 -9. ayda ağırlık artışı : 15 gr/gün 9 -12. ayda ağırlık artışı : 12 gr/gün 6 -12. ayda ağırlık artışı : 100 -150 gr/hafta 6 -12. ayda ağırlık artışı : 400 gr/ay olmalıdır.

Yaşamım ilk bir yılı Zamanında doğmuş bir bebek 5. ayda doğum ağırlığının 2 katına, bir yaşında ise 3 katına ulaşır. 3 -12 ay ağırlık: yaş (ay)+ 9/2=kg

Yaşamım ilk bir yılı Boy: • Zamanında doğmuş bir bebeğin boyu ortalama 50 cm’dir. • Yaşamın ilk bir yılında sağlıklı bir bebeğin boyu 25 -30 cm artar. • İlk iki trimenonda (üçer aylık dönem) 8’er cm, • 3. ve 4. üçer aylık dönemde ise 4’er cm uzar. • Bir yaşında çocuğun boyu 0. 5 katına (75 cm), 4 yaşında 2 katına (100 cm) çıkar.

Yaşamım ilk bir yılı • Deri altı yağ dokusu doğumdan itibaren artmaya başlar ve 9. ayda en yüksek seviyesine ulaşır.

Yaşamın ikinci yılı • Büyüme hızı yavaşlar ve iştah azalır. • Ortalama bir çocuğun ağırlığı 2. 5 kg/yıl artar ve boyu 12/cm yıl uzar.

Okul öncesi evre 2 -5 yaş arasında : • Ağırlık: 2 kg/yıl • Boy: 7 cm/yıl artar

Orta çocukluk dönemi • Ağırlık: 3 -3. 5 kg/yıl • Boy= 5 -6 cm/yıl artar • Bu evrede süt dişlerinin kaybı ve kalıcı dişlerin çıkışı gerçekleşir. • Süt dişlerinin kaybı 6 yaş civarında 1. molarlarla başlar. • Kalıcı dişler 4 adet/yıl olarak çıkarlar

Orta çocukluk dönemi • Lenfoid doku erken yaşlarda hızla gelişir ve erişkin boyutlarına 6 yaş civarında ulaşır ve erken ergenlik evresine kadar büyümeye devam eder. Daha sonra erişkin boyutlarına geriler

Ağırlık • 1 -6 yaş: yaş (yıl)x 2+8 • 7 -12 yaş: yaş(yıl)x 7 -5/2 Boy • 2 -12 yaş: yaş (yıl)x 6+77 veya • 3 -6 yaş: yaş(yıl)x 5+80 • 6 -11 yaş: yaş(yıl)x 5+84

Ergenlik evresi • 10 -19 yaşları arasında çocuklar belirgin fiziksel, psikolojik ve sosyal değişim yaşarlar. • Bu evrede büyüme yeniden hızlanır ve biyolojik değişim ve olgunlaşma tamamlanarak çocuk bir erişkine dönüşür.

Büyümenin değerlendirilmesi • Çocukta sağlık durumunu bozan etkenler büyümeyi normalden saptırır. • Bu nedenle her çocuğun doğumdan itibaren büyümesinin izlenmesi gerekir

Büyümenin değerlendirilmesi • • • Ağırlık, ağırlık artış hızı, Boy, boy artış hızı Baş çevresi, baş çevresi artış hızı Vücut bölümlerinin oranları Göğüs çevresi

Büyümenin değerlendirilmesi • Herhangi bir zamanda kesitsel olarak bir çocuğun boy, ağırlık, baş çevresi ve göğüs çevresinin değerlendirilmesi o çocuğun o anda kendi yaşındaki diğer çocuklara göre durumunun belirlenmesine yarar. Ancak çocuğun büyüme sürecinin niteliği hakkında bilgi vermez. • Büyüme sürecinin değerlendirilmesi ancak tekrarlayan ölçümlerle mümkün olabilir.

Büyümenin değerlendirilmesi • Büyümenin değerlendirilmesinde büyüme eğrilerinden yararlanılır • Yaşa göre ağırlık • Yaşa göre boy • Boya göre ağırlık • Yaşa göre baş çevresi

Büyümenin değerlendirilmesi • Aynı yaşta ve iyi ortam koşullarında büyümüş normal çocuklar arasında da genetik özelliklerin yarattığı farklılıklar vardır. • Kıyaslamada yalnızca normal ortalama değerlerin kullanılması be nedenle hatalı yorumlamalara yol açar. • Sağlıklı çocuklardan elde edilen standart normları oluşturacak tüm ölçümler normal dağılımı gösterecek şekilde ortalama ve ortadan sapma veya persantil normlar olarak ifade edilirler.

Büyümenin değerlendirilmesi • Ortalama ve ortadan sapma: • Sağlıklı çocukların antropometrik ölçümleri normal dağılım gösterirler • Eğrinin x eksenine ölçümleri, y eksenine ise sıklığı koyduğumuzda bir çan eğrisi elde edilir. • İdeal bir çan eğrisinde tepe noktası aritmetik ortalama, medyan değer ve modu gösterir.

Büyümenin değerlendirilmesi • Ölçülen değerler ortalamaya ne kadar yakın olursa çan eğrisinin genişliği o kadar artacaktır. • Ortadan sapma (SD) ölçülen değerin ortalama değerden ne kadar saptığını ifade eder • İdeal bir çan eğrisinde ölçülen değerlerin % 68. 2 si ± 1 SD sınırları içindedir.

Büyümenin değerlendirilmesi Ölçümlerin yer aldığı aralıklar Aşağıda belirtilen oranlarda ortalamadan sapma gösteren ölçümlerin “Normal” olma olasılığı SD % ± 1 68. 3 ≥ 1 16 ± 2 95. 4 ≥ 2 2. 3 ± 3 99. 7 ≥ 3 0. 13

Büyümenin değerlendirilmesi • Normal dağılımın dışına düştüğü kabul edilen değerler genellikle 2 SD bazen 3 SD sapma gösteren ölçümlerdir. • Bir ölçüm ortalamadan ne kadar uzaklaşıyorsa anormal olma olasılığı o kadar artar

Büyümenin değerlendirilmesi • Ortadan sapma skoru (z skoru, SDS) • Bireyin ölçülen parametresinin toplumun normal ortalama değerinden sapma derecesini ifade eder • Büyümeyi yaş ve cinsiyetten bağımsız olarak değerlendirdiği için önemlidir

Büyümenin değerlendirilmesi • Persantil (yüzdelik) eğrileri • Persantil : sağlıklı bir toplulukta belli bir ölçüm değerine (örn: boy= 85 cm) ulaşabilen bireylerin yüzdesidir.

• Antropometrik ölçümlerin persantil cutof değerleri ortalama ve SD den saptanabilir • 5. persantil – 1. 65 SD • 10, persantil – 1, 3 SD • 25. persantil -0, 7 SD

Büyümenin değerlendirilmesi • 9. ayda 25. persantile uyan ağırlık 8 kg (% 75 i daha ağır). • 10. 2 kg olan 9 aylık bir kız yaşıtlarının % 95 inden daha ağır • 50. persantil değeri 9 aylık ortalama bir kız çocuğunun ağırlığının yaklaşık 8. 5 kg olduğunu gösterir

• 12 aylık bir kız çocuğunun ortalama boyuna sahip 30 aylık bir kız çocuğunun boy yaşı 12 aydır • Ağırlık yaşı da benzer şekilde saptanabilir

Büyümenin değerlendirilmesi • Çocuklar tipik olarak persantil eğrisinde 12 kanal içinde kalırlar. Normalden sapma: • Ölçülen parametre açısından 3. persantilin altında olma • Ölçülen parametre açısından persantil eğrisinde 2 persantilden daha fazla aşağıya ya da yukarıya doğru yer değiştirme

Büyümenin değerlendirilmesi • Dikkat edilmesi gerekenler: • Bebeklik döneminde boy yatarak ölçülür. • 2 -3 yaşında çocuk ayakta durabilir olduğundan ölçümler ayakta alınmaya başlar. • Yatarak yapılan ölçümlerde boy ortalama 1 cm daha uzun saptanır. • Bu nedenle yatarak ölçümden ayakta ölçüme geçişte bu özellik unutulmamalıdır

Büyümenin değerlendirilmesi • Doğumda iri olan bebekler doğum sonrası 3 -6. aydan itibaren persantil eğrilerinde aşağı doğru yer değiştirirler ve 12 - 13. ayda kendi persantillerine yerleşirler. • Doğumda küçük olan bebekler ise doğum sonrası 0 - 18 ay arasında hızla büyüyerek persantil eğrisinde yukarıya doğru yer değiştirirler.

• Normal büyüyen bir çocuğun boyu 6 -12 aylıktan sonra genetik potansiyeline uygun bir persantil değerine yerleşmeye başlar. • Genellikle 2 -3 yaşlarından sonra çocuğun persantil eğrisindeki konumu anne ve babasının boy ortalamasını yansıtan hedef boya uygun bir persantile yerleşir.

Büyümenin değerlendirilmesi • Boy uzama hızı değerlendirilirken boyun hangi aralıklarla ölçüldüğü önemlidir. • Sık aralıklarla yapılan ölçümler hata payını arttırır. • 6 ay- bir yıllık aralıklarla ölçüm alınmalı ve boy artış hızı değerlendirilmelidir

Büyümenin değerlendirilmesi • Anne ve baba boylarının dikkate alınmaması da özellikle kısa boylu çocuklarda yanlış değerlendirmelere yol açabilir. • Bu nedenle anne baba boyuna göre çocuğun hedef boyunun hesaplanması önemlidir

Büyümenin değerlendirilmesi Hedef boyu (erişkin boyu) öngörme • Kızlar: (Baba boyu- 13)+anne boyu/2 • Erkekler: (Anne boyu+13)+baba boyu/2 (+/- 10 cm)

Büyümenin değerlendirilmesi Akut beslenme yetersizliği: • Boya göre ağırlığın 5. persantilin altında olması olarak tanımlanır Kronik beslenme yetersizliği: • Boy uzaması da etkileneceğinden boya göre ağırlık normal olabilir

Ölçüm teknikleri Ağırlık ölçümü: • Ağırlık ölçümü için kullanılan teraziler hassas olmalıdır. • İki yaşından küçük çocuklar en fazla 10 gr’ a duyarlı terazilerde • 2 yaşından büyük çocuklar 100 gr’ a duyarlı terazilerde tartılmalıdırlar

Ölçüm teknikleri Boy ölçümü: • İlk 2 -3 yaşta boy özel boy ölçüm masalarında yatar pozisyonda ölçülür • Bir kişi çocuğu, başı masanın sabit ucuna sıkıca değecek şekilde tutar, ikinci bir kişi masanın hareketli bölümünü çocuğun ayak tabanına gelecek şekilde uygular

Çocuğun topuk, kalça ve skapula bölgesi ölçüm tahtasına temas etmelidir Çene iki tarafta mandibula köşesinden yukarıya doğru hafifçe itilerek, göz kulak kepçesinin üst kısmından geçirilen çizginin yere paralel ve aynı düzlemde olmasına dikkat edilmelidir.

Ölçüm teknikleri • Yer çekiminin etkisiyle gün içerisinde boy ölçümlerinde 20 mm’ ye varan farklılıklar görülebilir • Vertebral kolonu germek için ölçüm sırasında mastoid çıkıntılar üzerine baskı uygulanabilir

Ölçüm teknikleri • Göğüs çevresi: • İnspiryumun ortasında ve ksifoid kartilaj hizasından ölçüm yapılır. • Ölçüm 5 yaşına kadar çocuk yatar pozisyondayken daha sonra ise ayakta yapılmalıdır

Ölçüm teknikleri Vücut oranlarının değerlendirilmesi • Gövde ve ekstremite büyümesinin birbirine uyumlu olup olmadığının değerlendirilmesinde kullanılır Yenidoğan: • Baş-pubis uzunluğu/pubis ayak uzunluğu: 1. 7 3 yaşında: • Baş-pubis uzunluğu/pubis ayak uzunluğu: 1. 3 7 yaşından sonra • Baş-pubis uzunluğu/pubis ayak uzunluğu: 1 Ergenlik döneminden sonra: • Baş-pubis uzunluğu/pubis ayak uzunluğu <1 Akondroplazi ve hipotiroidide ekstremite büyümesi geri kalır

Diş gelişmesi • Mineralizasyon • Süt dişlerinin çıkması • Kalıcı dişler Mineralizasyon: • Doğum öncesi evrede 14. gebelik haftasında başlar • 3 yaş civarında süt dişleri tamamlanır • 25 yaşında kalıcı dişler tamamlanır

Diş gelişmesi Diş çıkarma: • Alt orta kesici süt dişlerinin 5 -10. aylar arasında çıkışı ile başlar. • 3. moler kalıcı dişlerin 16 -21 yaş veya daha geç çıkışıyla tamamlanır. • Diş çıkarma yaşı bireysel farklılıklar gösterir • 13. aya kadar diş çıkmamışsa gecikme olarak kabul edilir

Diş gelişmesi Diş çıkışının gecikmesi: • İdiopatik (en sık) • Ailevi • Hipotiroidi • Hipoparatiroidi

Kemik gelişmesi • Kemik olgunlaşması somatik dokuların olgunlaşmasını yansıtır • Fetal iskeletin ossifikasyonu 5. fetal ayda başlar • Distal femoral ve proksimal tibial epifiz normal term bebeklerde ossifiye olmuştur • Büyüme hormonu kondroplaziyi • Tiroid hormonu ve gonad hormonları osteogenezi etkiler

Kemik gelişmesi • Uzun kemiklerin diafizi ile epifizi arasındaki metafiz bölgesi boy büyümesi tamamlanana kadar kıkırdak olarak kalır. • Metafiz-epifiz sınırlarının birleşmesi (epifizlerin kapanması) ile büyüme durur

Kemik gelişmesi • Kemik yaşının değerlendirilmesi: • İlk 3 ayda diz ve ayak kemiklerinin • Daha büyük çocuklarda sol el ve el bileği kemiklerinin radyolojik değerlendirmesiyle yapılır • Radyolojik değerlendirme sıklıkla Greulich. Pyle atlası kullanılarak yapılır

Kemik gelişmesi • Ergenlik evresinde kemik yaşı kronolojik yaştan çok puberte evresine bağlıdır