BRLEK KPL FLLER BRLEK KPL FLLER Trkede fiilin
BİRLEŞİK KİPLİ FİİLLER
BİRLEŞİK KİPLİ FİİLLER • Türkçede fiilin gösterdiği iş, hareket, oluş ve kılış, konuşmacıya göre temel zaman ve dilek kavramı dışında, ek olarak yine zaman ve dilek ekseninde kayabilir. • Basit kipli fiillerde kip eki seçilirken, “konuşma anı” temel olarak, daha doğrusu “mutlak zaman” olarak alınıyordu. • Bu kiplerde “konuşma anı” mutlak ifade ölçütüydü. • Ancak, ifade ölçütü tekrar zaman ekseninde geçmişe kayabilir veya ifade biçiminde değişme olabilir. • Demek ki, Türkçede birden fazla kipli fiiller de vardır.
BİRLEŞİK KİPLİ FİİLLER • Birleşik kipli fiiller, aslında, ek-fiilin yardımıyla yapılırlar. • Çoğu zaman bu ek-fiil düşer ve ardından gelen ekler doğrudan doğruya önceki kip ekine gelir. • Birleşik kipli fiillerden bahsederken, bu çekim genelde iki kip ekiyle olur, ancak bazen üç kip eki de görülebilir.
I. BİRLEŞİK KİPLİ FİİLLER • Birleşik kipli fiilleri oluşturan ek-fiilden sonra sadece üç kip eki gelebilir. • Bundan hareketle, birleşik kipli fiiller üçe ayrılır: 1. Hikaye Birleşik Kipli Fiiller (H); 2. Rivayet Birleşik Kipli Fiiller (R); 3. Şart Birleşik Kipli Fiiller (Ş).
1. HİKAYE BİRLEŞİK KİPLİ FİİLLER • Bir kip eki almış temel bir fiile ek-fiilinin belirli geçmiş zaman şekli getirilerek yapılır. • Ek-fiil çoğu zaman düşer ve ardından gelen tüm diğer ekler, doğrudan doğruya önceki fiile gelir. • Bu sırada, birinci fiil ünlüyle biten bir kip eki almışsa, bu kip eki ve düşen ek-fiilden sonra gelen /-Dİ/ eki arasına, hiç gerek olmadan, bir “y” ünsüzü girer.
1. HİKAYE BİRLEŞİK KİPLİ FİİLLER • Hikaye birleşik kipli fiillerde, ikinci kip birinci kipteki zamanı veya biçimi geçmişte belirli bir zamana kaydırır. • Yapılışları şöyledir: [FİİL + ke] + [EK-FİİL + /-Dİ/ + şe] • Ek-fiil düşerse, yapılışları şöyledir: FİİL + ke + /-Dİ/ + şe • Analizde, önceki kip söylenir, ardından da “hikaye” (“hikayesi”) kelimesi veya “H” kısaltması eklenir. • Emir kipi dışında, tüm diğer kiplerden hikaye yapılabilir.
a) BELİRSİZ GEÇMİŞ ZAMAN KİPİNİN HİKAYESİ, Bsiz. GZH • Belirsiz bir geçmiş zamanda yapılan bir iş, hareket, oluş veya kılış, konuşmacı açısından belli olan bir geçmiş zamanda ifade edilir. • Olumlu şeklinin yapılışı: [FİİL + /-mİş/] + [EK-FİİL + /-Dİ/ + şe] • Ek-fiil düştüğünde, yapısı şöyledir: FİİL + /-mİş/ + /-Dİ/ + şe • İstisna: 3Ç şekillerinde, şahıs eki hikaye kip ekinden sonra değil de önce gelir: almışlardı.
a) BELİRSİZ GEÇMİŞ ZAMAN KİPİNİN HİKAYESİ, Bsiz. GZH • İkinci kip ekinin kısaltması: Bsiz. GZH. • Örneğin: Yeni bir araba almıştık. (<almış idik) Büyük bir miktar para vermiştiniz. (<vermiş idiniz) Ben gelince, onlar kalkmışlardı. (<kalkmışlar idi)
b) BELİRLİ GEÇMİŞ ZAMAN KİPİNİN HİKAYESİ , Bli. GZH • Belirli bir geçmiş zamanda yapılan bir iş, hareket, oluş veya kılış, konuşmacı açısından belli olan bir başka geçmiş zamanda ifade edilir. • Olumlu şeklinin yapılışı: [FİİL + /-Dİ/] + [EK-FİİL + /-Dİ/ + şe] • Ek-fiil düştüğünde, yapısı şöyledir: FİİL + /-Dİ/ + şe
b) BELİRLİ GEÇMİŞ ZAMAN KİPİNİN HİKAYESİ , Bli. GZH • İkinci kip ekinin kısaltması: Bli. GZH. • Örneğin: Evimizi ertesi gün sattıydık. (<sattı idik) Yorgunluktan bayıldıydınız. (<bayıldı idiniz) Birbirine sarıldıydılar. (<sarıldı idiler)
c) ŞİMDİKİ ZAMAN KİPİNİN HİKAYESİ, ŞZH • Şimdiki zamanda yapılan bir iş, hareket, oluş veya kılış, konuşmacı açısından belli olan bir geçmiş zamanda ifade edilir. • Daha doğrusu, “şimdiki” zamanı geçmişte ifade etmeye çalışır. • Olumlu şeklinin yapılışı: [FİİL + /-yor/] + [EK-FİİL + /-Dİ/ + şe] • Ek-fiil düştüğünde, yapısı şöyledir: FİİL + /-yor/ + /-Dİ/ + şe • İstisna: 3Ç şekillerinde, şahıs eki hikaye kip ekinden sonra değil de önce gelir: geliyorlardı.
c) ŞİMDİKİ ZAMAN KİPİNİN HİKAYESİ, ŞZH • İkinci kip ekinin kısaltması: ŞZH. • Örneğin: Gazetemi her sabah okuyordum. (<okuyor idim) Derste pek dikkatlice dinlemiyordun. (<dinlemiyor idin) Hiç durmadan gülüyorlardı. (<gülüyorlar idi)
ç) GENİŞ ZAMAN KİPİNİN HİKAYESİ, GşZH • Geniş zamanda yapılan bir iş, hareket, oluş veya kılış, konuşmacı açısından belli olan bir geçmiş zamanda ifade edilir. • Olumlu şeklinin yapılışı: [FİİL + /-r/] + [EK-FİİL + /-Dİ/ + şe] • Ek-fiil düştüğünde, yapısı şöyledir: FİİL + /-r/ + /-Dİ/ + şe • İstisna: 3Ç şekillerinde, şahıs eki hikaye kip ekinden sonra değil de önce gelir: bakarlardı.
ç) GENİŞ ZAMAN KİPİNİN HİKAYESİ, GşZH • İkinci kip ekinin kısaltması: GşZH. • Örneğin: Sabahın erken bir saatinde gelirdim. (<gelir idim) Bana hep gülümserdin. (<gülümser idin) Akşam geç yatardı. (<yatar idi) Güneşin batışını beraber izlerdik. (<izler idik) Bu diziyi siz de takip ederdiniz. (<eder idiniz) Geçlere kadar oynarlardı. (<oynarlar idi)
d) GELECEK ZAMAN KİPİNİN HİKAYESİ, Gk. ZH • Gelecek zamanda yapılacak olan bir iş, hareket, oluş veya kılış, konuşmacı açısından belli olan bir geçmiş zamanda ifade edilir. • Olumlu şeklinin yapılışı: [FİİL + /-Ac. Ak/] + [EK-FİİL + /-Dİ/ + şe] • Ek-fiil düştüğünde, yapısı şöyledir: FİİL + /-Ac. Ak/ + /-Dİ/ + şe • İstisna: 3Ç şekillerinde, şahıs eki hikaye kip ekinden sonra değil de önce gelir: bineceklerdi.
d) GELECEK ZAMAN KİPİNİN HİKAYESİ, Gk. ZH • İkinci kip ekinin kısaltması: Gk. ZH. • Örneğin: Hani sen evlenecektin? (<evlenecek idin) Çocuklarımız olunca, onları Harvard’a gönderecektik. (<gönderecek idik) Kardan adam yapacaktınız. (<yapacak idiniz)
e) İSTEK KİPİNİN HİKAYESİ, İH • İstek biçiminde yapılması gereken bir iş, hareket, oluş veya kılış, konuşmacı açısından belli olan bir geçmiş zamanda ifade edilir. • Olumlu şeklinin yapılışı: [FİİL + /-A/] + [EK-FİİL + /-Dİ/ + şe] • Ek-fiil düştüğünde, yapısı şöyledir: FİİL + /-A/ + /-Dİ/ + şe • İkinci kip ekinin kısaltması: İH.
e) İSTEK KİPİNİN HİKAYESİ, İH • Örneğin: Kahve falan sataydım. (<sata idim) Bari sen geleydin. (<gele idin) Oğluna bir öğüt vereydi. (<vere idi) Ülkemizde kalaydık. (<kala idik) Birer dondurma alaydınız. (<ala idiniz) Daha uzun yaşayaydılar ve bunu göreydiler. (<göre idiler)
f) GEREKLİLİK KİPİNİN HİKAYESİ, GH • Gereklilik biçiminde yapılması gereken bir iş, hareket, oluş veya kılış, konuşmacı açısından belli olan bir geçmiş zamanda ifade edilir. • Olumlu şeklinin yapılışı: [FİİL + /-m. Alİ/] + [EK-FİİL + /-Dİ/ + şe] • Ek-fiil düştüğünde, yapısı şöyledir: FİİL + /-m. Alİ/ + /-Dİ/ + şe • İkinci kip ekinin kısaltması: GH.
f) GEREKLİLİK KİPİNİN HİKAYESİ, GH • Örneğin: Kitabımı dün bitirmeliydim. (<bitirmeli idim) Beni yanaktan öpmeliydin. (<öpmeli idin) Bu yanlışı yapmamalıydı. (<yapmamalı idi) Kek falan yapmalıydık. (<yapmalı idik) Yazdıklarımı daha iyi okumalıydınız. (<okumalı idiniz) Kardeşimi de görmeliydiler. (<görmeli idiler)
g) DİLEK-ŞART KİPİNİN HİKAYESİ, DŞH • Dilek-şart biçiminde yapılması gereken bir iş, hareket, oluş veya kılış, konuşmacı açısından belli olan bir geçmiş zamanda ifade edilir. • Olumlu şeklinin yapılışı: [FİİL + /-s. A/] + [EK-FİİL + /-Dİ/ + şe] • Ek-fiil düştüğünde, yapısı şöyledir: FİİL + /-s. A/ + /-Dİ/ + şe • İkinci kip ekinin kısaltması: DŞH.
g) DİLEK-ŞART KİPİNİN HİKAYESİ, DŞH • Örneğin: Seni daha önce görseydim, mutlaka söylerdim. (<görse idim) Beni de onların arasına katsaydın. (<katsa idin) Daha uygun bir ad bulsaydı. (<bulsa idi) Pasaportu dün alsaydık, bugün yoldaydık. (<alsa idik) Çocuklar içeride panik içindeyken, siz de kapıyı kırsaydınız. (<kırsa idiniz) Kapıya adını yazsaydılar. (<yazsa idiler)
ÖRNEK ÇÖZÜMLEME görmüştüm < gör-müş[#i-]di-m !{Fk-Bsiz. GZke[#Fk-]Bsiz. GZH-1 Tşe} verirdiniz < ver-(i)r[#i-]di-niz !{Fk-(Y)GşZke[#Fk-]GşZH-2Çşe} başlamasaydılar <baş+la-ma-sa[#i-]di-ler !{İk+İFye-Oe-DŞke[#Fk-]DŞH-3Çşe}
Aşağıdaki cümlelerde hikaye birleşik kipli fiilleri bulunuz: 1. Hem bu sefer gecikmemeliydi kahveler, bak ona göre. . . 2. Sektördeki deneyimlerimin başka bir müşterinin işine aratma ihtimalinin olup olmadığını öğrenmeliydim. 3. Biri gelmeden bitirmeliydim işimi. (Celil Öker, “Kramponlu Ceset”)
BUGÜNLÜK BU KADAR. HAFTAYA ARA SINAVDA BAŞARILAR DİLERİM.
- Slides: 25