BLMSEL ARLATANLIK VE TARAF TUTMA BAS Do Dr

BİLİMSEL ŞARLATANLIK VE TARAF TUTMA (BİAS) Doç. Dr. Eray Çalışkan Bağımsız Hekim JTGGA Editörü ve TJOD Editörü

BİLİM NEDİR? “Evrenin ve olayların bir kısmını konu edinip, deney yolları ile ve gerçekliğe dayanarak yasalara yüklemeye çalışan bilgi” Burada anahtar bir kelime var: “Bilgi” “Bir iş ya da konu üzerinde bilinen şey, malumat”

ÇAĞDAŞ BİLİMİN ÖZELLİKLERİ • Dogmatik görüşlere yer vermez. Doğru olduğu baştan ebedi ve ezeli olarak kabul edilen düşüncelerle yola çıkmaz. • Şüphecidir. Eleştiricidir. • Bilim gerçekliği araştırmaya dönüktür. • Gözlem ve deneylere dayanmayı gerektirir.

ÇAĞDAŞ BİLİMİN ÖZELLİKLERİ • Başta bazı öndeyiler (prediction) ortaya koysa da, asıl amacı bunları test ederek ispatlamak ya da çürütmektir. • Sonrasında ise ispatlanan ya da çürütülen bu hipotezler tekrar ve tekrar test edilir. • Böylece hipotezlerde teorilere, yasalara yani daha genel sonuçlara ulaşmaya çalışır.

ÇAĞDAŞ BİLİMİN ÖZELLİKLERİ • Bilinmesi gerekeni anlatmaya değil; bilinmeyeni aramaya, bilinenden şüphelenmeye odaklanır. • Mantıksaldır. • Objektiftir.

BİLİMSEL ŞARLATANLIK (SCIENTIFIC FRAUD OR SCIENTIFIC MISCONDUCT)

TEMEL MOTİVASYON • Kariyer baskısı (yayın yap veya yok ol) • Fabrikasyonun kolaylığı • Sahtekarlığın kanıtlanmasındaki zorluklar • Holywood sendromu (ünlü olma isteği)

SAHTEKARLIK ÇEŞİTLERİ • • • Masaüstü yayıncılık (Fabrication) Yanıltma (Falsification) Aşırma (intihal, Plagiarism) Etik uygunsuzluk (Onam, deney etiği) Hayali yazarlık Çıkar çatışması

MASAÜSTÜ YAYINCILIK • • • Hasta uydurma Olmayan veriyi uydurma Boş veriye uydurma sonuç atama Rapor ve sonuç uydurma Atıf yapılan yayınların aslında sonucu desteklememesi • Verilerin saklanmaması

YANILTMA • Araştırma materyalini değiştirmek • Araştırma malzemelerini değiştirmek • Sonuçları etkileyecek şekilde – Bilerek istatistiksel hata yapmak – İşine gelmeyen veriyi yok saymak – Uygun bulmadığı sonucu raporlamamak – Koplikasyonları ve kötü sonuçları yayınlamama

AŞIRMA İNTİHAL - 1 • Fikir, yöntem, sonuç ve kelimeleri atıfta bulunmadan kullanma • Her işi kendi yapmış izlenimi verme • Çalışanların ismini yazmama • İlk ben yaptım izlenimi verme • Gereken kaynaklara atıfta bulunmamak

AŞIRMA İNTİHAL - 2 • İişkisiz bir yayından resim veya tablo alıp kendinin gibi kullanmak • Salamlama – bir yayını farklı isimler altında küçük değişikliklerle yayınlama

ETİK UYGUNSUZLUK • Helsinki bildirgesi • İnsan hakları evrensel bildirgesi • Hayvanlar üzerinde araştırma yapma etik kuralları • Hastaları doğru bilgilendirme • Hasta onamı alma

HAYALİ YAZARLIK • Yayına katkısı olmayanları yazmak • Klinik şefi, başhekim veya anabilimdalı başkanının yazıya katkıda bulunmadığı halde yazmak • Yayınlanma garantisi için ünlü birinin adını yazmak • Elinde bulunan güç ile kendini birinci isim yazdırmak

ÇIKAR ÇATIŞMASI • Araştırmanın sponsorunun işine gelmeyen sonuçları yayınlamamak • Yeni metod başarısız olunca bunu yayınlamamak • Yeni cerrahi yöntemi her şey iyi gibi yayınlamak

TARAF TUTMA (BIAS) NEDİR, NASIL ÖNLENİR

BIAS İstenmeden yapılan hata=taraf tutma=yanlılık Önyargı, yanılma, peşin hüküm, sapmak, etki altında bırakmak, aklını çelmek, aleyhte etkilemek, tek yanlı görüş

Psikolojik Kökeni • Algıda taraf tutma • Doğrulama şeklinde taraf tutma • Temel ilişkilendirmede taraf tutma

TARAF TUTMA • • Üç çeşit taraf tutma vardır: (1) Seçim sırasında taraf tutma, (2) Bilgi / sınıflama sırasında taraf tutma, (3) Karıştırıcılar açısından (confounding) taraf tutma. • Taraf tutma araştırmanın evrelerine göre sınıflanabilir:

1 -Literature Taraması Sırasında - Yabancı olunan dildeki yazıları dışlamak - Literatür taramada tek tarama motoru kullanmak - Tek taraflı referans taramak

2 - Çalışma dizaynında taraf tutma 1 - Hasta seçiminde taraf tutma 2 - Örneklemede taraf tutma Başvuru hızı konusunda taraf tutma Tanıya ulaşma konusunda taraf tutma Tanının berraklığı/kesinliği konusu Hastaneye ulaşabilme konusu Göçebeler konusu Prevelans ve insidans Telefon ile ulaşabilme

2 - Çalışma dizaynında taraf tutma 3 - Rastgele olmayan seçme Otopsi serilerinde çalışmak Tanınabilen hastaları seçme Tanısal araştırmalarda taraf tutmak Kapı kapı dolaşma Belirli bir görüşe sahip olanları seçme Refere eden kişinin filtrelemesi (muhtar, öğretmen) Örneklemi oluştururken taraf tutma Maskelemeye dikkat etmeme Yolda durdurarak görüşme yapmak

2 - Çalışma dizaynında taraf tutma 4 - Genelleme konusunda taraf tutma Erken gelenleri alma Yasal olmayan yollarla göç edenleri seçme İzlemde kaybolanların fazla olması Sadece cevap verenleri dahil etme İyileşenlerde işlemi kesme

2 - Çalışma dizaynında taraf tutma 5 - Karşılaştırılamayacak grupları toplamak Çevresel faktörler nedeniyle kümeleşmiş toplulukları seçmek Sağlıklı işçileri seçmek Belirli boydakileri seçmek Belirli bir yere üyeleri seçmek Örnekleme gruplarının orantısızlığı

3 - Araştırmadan dışlama konusu Tedaviye uyum sağlayamayanları dışlamak Sadece hastaları alıp kontamine olanları dışlamak Temeli olmayan keyfi dışlamalar

4 - Veri toplamada taraf tutma 1 - Kullanılan enstrümanlar Vaka tanımlamada farklı alet kullanma Zorlama tercih yaptırma Yetersiz duyarlılıkta tanısal araç kullanmak Farklı laboratuvar sonuçlarını kullanmak Ankette kullanılan sorularda yönlendirme Evreleme konusunda yetersizlik Ölümü analiz ederken altta yatan sebepleri ayrıştırmamak Gönüllü olarak verilen bilgileri toplamak Kayıt ile ilişkili sorunlar

4 - Veri toplamada taraf tutma 2 - Veri kaynağı konusunda taraf tutma Aile hikayesi Hastaneden taburcu olanları toplamak Belirli mekandakileri toplamak

4 - Veri toplamada taraf tutma 3 - Gözlemcinin taraf tutması Tanısal şüphecilik Maruziyet konusunda şüphecilik Beklentileri doğrultusunda yorumlama Hasta sorgulama sırasında kişilik faktörleri Tedavi etmeye yatkın kişilik

4 - Veri toplamada taraf tutma 4 - Hastaların oluşturduğu taraf tutma Algılama yeteneği Dikkatini verebilme Kültürel farklılıklar Sondan kaçınma Toplumda kötü kabul edilenleri ifade etmeme İyi kabul edilenlerden sakınma Ailesi hakkında gerçeği söylememe Bulunduğu ortamdan rahatsız olması İyi ve güzel olanı ifade etme Doktorunun ne istediğini tahmin ederek cevap vermesi

4 - Veri toplamada taraf tutma 5 - Hatırlama konusu Hatırlayamama Uzun sorulardan ve anketten sıkılma Ayıplanan bir hastalığı unutma / söylememe eğilimi Toplumda kabul edilemeyen bir olaya maruz kalmayı unutma / söylememe eğilimi Altta yatan sebep olarak kendi öngördüklerini söyleme Herşeye evet deme eğilimi

5 - Verileri toplarken taraf tutma Verileri kayıt etme sırasında hata Verileri kaybetme Verileri yanlış girme

6 - Analiz konusunda taraf tutma 1 - Karıştırıcı konusunda taraf tutma Maruziyet sonrası değerlendirme arası sürelerin farklı olması Birden fazla kez maruz kalma Sadece maruz kalanları toplama Hastalığın derecesi konusunda taraf tutma

6 - Analiz konusunda taraf tutma 2 - Analiz stratejisinde taraf tutma Datanın dağılımı konusunda varsayım Eksik veriler konusunda taraf tutma Çerçeve belirlemede taraf tutma

7 - Sonuçları yorumlama konusunda taraf tutma Varsayma Algıda beklenti Kanıtlanmamışı ilişkilendirme Genelleme eğilimi Verinin gösterdiğinden fazlasını iddia etme Aşırı anlamlandırmak Yoksaymak, etkiyi küçümsemek

8 - Yayıncıların taraf tutması Güncel tedaviler geçerlidir etkilidir diyenleri yayınlama eğilimi (HRT) Sadece anlamlı sonuç, fark bulanları yayınlama eğilimi (endometrioma) Sadece güncel popüler konuları yayınlama eğilimi (microarray)

SAĞLIK ALANINDA BİLİMSEL ÇALIŞMALAR • Müdahalesiz Çalışmalar (yalnızca gözlem) • Müdahaleli Çalışmalar (Sebep-sonuç irdelenir) • Kesitsel Çalışmalar (Prevalansı verir) • Randomize kontrollü çalışmalar • Vaka Kontrol Çalışmaları (Maruziyetin odds’sunu verir) • Nonrandomize kontrollü çalışmalar (Eşleştirmeler) • Kohort Çalışmaları (İnsidansı verir) • Önce sonra çalışmaları

RANDOMİZE KONTROLLÜ ÇALIŞMALAR • Bu çalışmalar, epidemiyolojik müdahale çalışmalarının en son aşamasını teşkil eder. • Bazı önlemler ile taraf tutma ve karıştırıcılara karşı güvenlik sağlanır (mesela körlük).

Seçimde taraf tutma ve Randomizasyon • Seçimle taraf tutma faktörlerinden kurtulmanın iyi bir yolu grupların belirlenmesi sırasında, insan seçimini tamamen yoketmektir. • Önceden gruplara ayrım yapılmalı ama hangi grubun hangi tür tedaviyi alacağı en sonunda belirlenmelidir. Bu tür sistematik ayırımda bile taraf tutmak isteyen insan kayırdığı grubu daha iyi duruma sokabilir.

Seçim Biası ve Randomizasyon (rasgelleme) • Bu sorunun çözümünde en iyi yöntem, tedavi gruplarına deneklerin rasgele ayrılması, ne deneklerin ne de ayrımı yapan çalışmacıların gruplar hakkında bilgi sahibi olmadan bunu yapmasıdır. • Bu tür çalışmalara randomize kontrollü çalışmalar denir.

Rasgelleme • Rasgele yöntem, benzer grupların elde edilmesinde tam sonucun alındığı bir yöntem değildir. incelemeye alınan grupların denek sayıları az olduğu zaman sorun ağırlık kazanmaktadır. • Mesela, çocukluk çağı ishallerinde su kaynaklarının etkisi araştırılırken bir randomize kontrollü çalışmaya 20 topluluk katılmış olsun. Bu 20 topluluğun 10 tanesinde ishal düzeyi yüksek, kalan 10 tanesinde ise düşük olsun. Basit rasgele yöntemle bu topluluklar müdahale ve kontrol gruplarına ayrılırsa, bunun sonunda her iki tarafa da 5'er tane yüksek ishalli grup düşme ihtimali yalnızca %34'tür. • Bu sağlanamazsa, sonunda çıkan fark, müdahale sebebiyle mi, yoksa başlangıçtaki bu tür farklılık sebebiyle mi ortaya çıkmıştır, bu anlaşılamaz.

Randomize kontrollü çalışmaya alternatif 1 -Rasgele olmayan kontrollü çalışmalar (non-randomised trials) Müdahale ve kontrol gruplarındaki bireyler rasgele seçilmezler.

Randomize kontrollü çalışmaya alternatif 2 -Önce-sonra çalışmaları (before-after) Müdahale uygulanmadan önceki sonuçlar ile müdahale uygulandıktan sonraki sonuçlar(aynı denekler üstündeki) karşılaştırılır. Gerçekte müdahaleye bağlı olmadığı halde zaman içinde görüldüğü için sanki müdahale sonucuymuş gibi bizi bazı durumlarda yanıltabilir (yaşlanma, mevsim). Bu düzen sağlık hizmetlerinde en sık kullanılan çalışmalardandır.

Sonuçların başka açıklaması olabilir mi? • karıştırıcılar etkili olmuş mudur? • randomizasyon etkili olmuş mudur? • çalışma önemli bir etkiyi açığa çıkaracak kadar güçlü müdür? • Sonuçlar ne ölçüde genellenebilir? Bu, örneklemimizin toplumu ne ölçüde temsil edebildiğine bağlıdır.

VERİLERİN TOPLANMASI • Bir araştırmacının çıktı aşamasında en fazla kaçınması gereken şey ölçüm için taraf tutmasıdır. • Değerlendirme yönteminin standart hale getirilmesi gerekir. Bütün denekler, hangi gruptan geldiği dikkate alınmaksızın aynı bilimsel yaklaşımla değerlendirilmeli • Ölçüm çokça subjektif bir değerlendirme istiyorsa (mesela deneklerin ruhi durumları gibi aletle ölçülemeyen bir şeyse) bunun önemi artar. (tekrarlanabilirlik, gözlemcileriçi ve gözlemcilerarası hata ve geçerlilik analizi)

Veri ve Veri Toplama • Veri: Bir olayı incelemek, aydınlatmak, bir gerçeği ortaya çıkarmak, herhangi bir konuda karara varmak ya da bir sonuca ulaşmak için toplanan ham materyal • Materyalin veri olabilmesi için üzerinde çalışma ve inceleme yapılabilmeli

Verinin taşıması gereken özellikler • hizmetlerin planlanması, • tutarlı ve doğru kararlar verilebilmesi ve • uygulamaların başarısı için verinin taşıması gereken özellikler vardır. • Bunlar yapılacak her tür çalışma ve araştırmamın başarısında ön koşuldur.

Veri Doğru Olmalıdır Doğru veri gerçek durumu aynen yansıtan veridir. • veriyi toplayanın • veri toplama aracının istenen nitelikte olması gerekir. (Sözgelişi, doğumda bebek ağırlığının ölçülmesi)

Veri Tam Olmalıdır • Verinin amaca hizmet edecek şekilde tam olması gerekir. • Örneğin ilgili formdaki bilgilerin eksiksiz olarak doldurulmadığı durum • Yazılması unutulan bir bilgi kullanılırken yanlış ya da eksik sonuca gidilmesine neden olur.

Veri Güvenilir Olmalıdır Veri kendi içinde tutarlı olmalı ve hiçbir şüpheye yol açmamalıdır. Bir formun kendi içindeki bölümler arasında veya ondan türeyen diğer formlara aktardığı bilgiler birbirini tutmalı

Veri Kullanılabilir Olmalıdır Toplanan verilerin amaca yönelik olması onun kullanılabilirliğine bağlıdır. Veri • herkes tarafından kullanılabilecek, • yanlış yorumlanmayacak ve • her arandığında bulunabilecek şekilde düzenlenmeli

Veri Yararlı Olmalıdır Veri amacı gerçekleştirmeye yönelik olmalıdır. Bir gün kullanılır düşüncesiyle gereksiz zaman ve para kayıplarına neden olabilecek verileri toplamamalı

Veri Toplayan Kişi Veriyi toplayan personelin • eğitimi • veri toplamadaki başarısı ve • sorumluluğu önemlidir. • Her türlü hata yanlış ve yararsız sonuçlara yönelinmesine, planlama ve uygulama hatalarına neden olacak

EDİTÖR SORUMLULUĞU • Eğer sahtekarlıktan şüpheleniliyorsa – Yazardan savunma isteyebilir – Ham datayı isteyebilir – İzin alınan etik komisyona yazı yazabilir – Bölüm hastane yöneticisine yazı yazabilir – Eğer yazılarına gereken cevap verilmiyorsa bunu YÖK, uzmanlık dernekleri, tabip odalarına bildirebilir

YAYINI GERİ ÇEKME • Geri çekilen yayından tüm okuyucular haberdar edilmeli • Geri çekilen yazı ve yazarlar görünecek şekilde üstünde geri çekildiği belirlenerek yayınlanmalı • İnternette yazı geri çekilmiş şekilde verilmeli • Geri çekilen yazı için ilgili meslek organlarına bilgi verilmeli

• «İstatistik yalan atma sanatıdır» diyen ya istatistik bilmiyordur yada potansiyel şarlatandır Eray Çalışkan