BLMSEL ARATIRMA YNTEMLER VE ETK Aratrma Srecinde Etik

BİLİMSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ VE ETİK Araştırma Sürecinde Etik Dışı Davranışlar ve Etik İhlalleri

İÇERİK Ø Giriş Ø Bilimde Etik Tavrın Standartları Ø Etik Dışı Davranışlar ve Etik İhlalleri Ø Etik Dışı Davranışların nedenleri Ø Etik Dışı Davranışlar ve Etik İhlalleri Önlemler

Giriş ØBilimsel bir araştırmanın planlanmasından raporlaştırılmasına ve sonuçta yayınlanmasına kadar geçen süreçte uyulması gereken etik kodları ifade etmektedir. Ø Bu etik kodlara uyulmaması ise bilimsel araştırma sürecinde etik dışı davranışlar olarak adlandırılmaktadır.

Bilimsel bir yayının etik açıdan iyi sayılabilmesi için yazım aşamasında kurallara uyulması ve bilimsel değerlere bağlı kalınması gerekmektedir. ØBu sürecin yazar, editör, hakem ve okuyucu boyutuna vurgu yapılması gerektiği kadar yazarın araştırma ve sunum açısından sorumluluklarını belirtmeli.

Etik ihlallerde Sorumlular Yazar: Araştırma ve yayın açısından sorumlu Danışman: Tez çalışmalarında sürecin kontrolü ve gerekli yönlendirmeler sorumlu Editör: Araştırma ve yayın süreçi içinde yazarla iletişiminin uygun, zamanında, açık, güvenilir ve tarafsız olarak sürdürülmesi açısından sorumlu Hakem: Objektifliğini sağlanması ve sunulan metni yetkin hale getirilmesi açısından sorumlu Okuyucu: ilgi alanına giren konulardaki yazıları izlemek, incelemek ve yanlışları bilimsel yayın ortamında ortaya koymak, yani tepki vermek sorumlu

Etik Ø toplumdaki belirli bir mesleğin, işin, kurumun veya grubun standartlarıdır. Ø Etik, mesleğe ve alana özgüdür, ancak o meslek ve alan için evrensel kurallar ortaya koyar.

Bilimde Etik Tavrın Standartları Dürüstlük Ø Araştırma sürecinde her açıdan objektif, tarafsız ve dürüst olmalıdır. Ø Bilim Adamları bilgiyi ve sonuçları saptırmamalı, yalanlara dayandırmamalı ve yanlış sunmamalıdır. Ø Araştırmanın temeli doğruluk ve dürüstlüktür. Bilimsel araştırma yapmanın temel amacı tanınırlığını artırma, maddi kazanç elde etme, arkadaşlarına yayın yapma, hızlı bir şekilde yükselme olmamalıdır.

Bilimde Etik Tavrın Standartları Dürüstlüğün ihlali: Uydurma: Hipotezi desteklemek için hayali sonuç uydurma Kırpma: Hipotezi destekleyen sonucu yazılması, diğer sonuçları gizlenmesi; Bulandırma: Sonuçları olduğundan daha iyi gösterme Dikkat: Ø Araştırma sürecinin her aşamasinda dikkat edilmesi gerekir çünkü dikkatsizlik hatalara yol açar.

Bilimde Etik Tavrın Standartları Yasallık: Ø Tehlikeli ve kontrolü tabi maddelerin kullanımı Ø İnsan ve hayvanların kullanımı Ø Araştırma ortamlarının sağlık ve güvenliği Ø Telif hakları Ø Patentler vb. konularda yasalara uymak mecburi ve ahlâki bir görevdir.

Tübitak Araştırma ve Yayın Etiği Kurulu Yönetmeliği, Madde 9 ile etik ihlallerini şu şekilde listelemektedir; MADDE 9 - (1) Etiğe aykırı kabul edilecek davranışlar şunlardır: a) Uydurma: Hayali veriler sunmak, rapor etmek veya yayımlamak. b) Çarpıtma: Değişik sonuç verebilecek şekilde araştırma araç gereçleri, işlemleri veya kayıtlarında değişiklik yapmak veya sonuçları değiştirmek.

MADDE 9 - (1) Etiğe aykırı kabul edilecek davranışlar c) Aşırma: Başkalarının fikirlerini, yöntemlerini, verilerini, yazılarını ve şekillerini sahiplerine usulüne uygun atıf yapmadan veya gerektiğinde sahiplerinden izin almadan kendisine aitmiş gibi kullanmak. ç) Tekrar Yayım: Aynı araştırma sonuçlarını birden fazla yayımlamak veya yayımlamak için girişimde bulunmak.

TÜBİTAK- ; MADDE 9 - (1) Etiğe aykırı kabul edilecek davranışlar d) Dilimleme: Bir araştırmanın sonuçlarını, araştırmanın bütünlüğünü bozacak şekilde ve uygun olmayan biçimde parçalara ayırarak çok sayıda yayın yapmak veya yayınlamak için girişimde bulunmak. e) Destekleyen kuruluşu belirtmeme: Desteklenerek yürütülen araştırmaların sonuçlarını içeren sunum veya yayınlarda destek veren kurum veya kuruluşun desteğini belirtmesi gerekirken belirtmemek.

TÜBİTAK ; MADDE 9 - (1) Etiğe aykırı kabul edilecek davranışlar f) Kendi çalışmasından usulüne uygun olarak kaynak göstermeden alıntı yapmak. g) Kurumca sağlanan kaynakları usulüne ve amacına aykırı bir biçimde kullanmak. ğ) Hakem, danışman, editör, panelist, moderatör, izleyici, raportör ve benzeri görevleri yerine getirirken usulüne uygun davranmamak, görevi ihmal etmek veya kötüye kullanmak.

TÜBİTAK- ; MADDE 9 - (1) Etiğe aykırı kabul edilecek davranışlar h) Asılsız veya dayanaksız olarak etik ihlal iddiasında bulunmak. i) Etik ilkeleri ile bağdaşmayan diğer davranışlarda bulunmak.

Haksız Yazarlık bilimsel araştırma ve yayın sürecindeki önemli etik dışı davranışlardan biri haksız yazarlıktır. Üniversiteler Arası Kurul’a göre (2001) haksız yazarlık, aktif katkısı olmayan kişileri yazarlar arasına dâhil etmek, aktif katkısı bulunduğu halde bu kişileri yazarlar arasına katmamak, yazar sıralamasını gerekçesiz ve uygun olamayan bir biçimde değiştirmektir.

Yazarlık hakkı çalışmanın tasarımında; veri toplanması, analizi veya değerlendirilmesinde ve yazımında katkı vermiş olmayıgerektirmektedir. Başkalarının çalışmasına sadece yazım aşamasında katkıda bulunmak yazarlık hakkı doğurmamaktadır Araştırmanın tasarlanması, planlanması, yürütülmesi ve yayına hazırlanması aşamalarında etkin katkıda bulunmamış kişilerin isimleri yazar isimleri arasına katılamaz. (TÜBA , 2001)

Haksız Yazarlık International Comittee of Medical Journal’a göre (2006) bilimsel çalışmaya yazar olarak katılanların üç kriteri taşımaları gerekmektedir: 1) Araştırma düşüncesine ve planına ya da veri toplamaya ve verilerin yorumlanmasına önemli katkılar yapmak, 2) makale taslağının çıkartılmasında ya da önemli entelektüel içerik için kritik düzenlemeler yapmak 3) yazının yayınlanacak son haline onay vermek.

Sadece verileri toplamak, fonları sağlamak, bölüm başkanı olmak, çalışma grubunu denetlemek gibi görevler yazarlık için yeterli sayılmamaktadır (Ruacan, 2003). Yazarlıkta en çok görülen etik sorunlar şunlardır (TÜBA, 2002, 26 -27): 1) Armağan-konuk yazarlık (gift-guest authorship), 2) Hayali-sanal-gölge yazarlık (ghost authorship), 3) Onursal yazarlık (honorary authorship).

Yazar sıralaması konusunda Oğuz (1999, 154) şunları ifade etmektedir: Ø Yazar listesinde birinci sıra, üzerinde çalışılacak soruyu ortaya koyanındır. Ø Kimi kez soruyu belirleyenle hipotezi kuran aynı kişi olmamaktadır. Ø Bu durumda hipotezi kuranın yeri ikinci sıradır. Ø Üçüncü sıra ise araştırmanın yöntemini oluşturanındır. Ø Bundan sonraki isimler çalışmaya yaptıkları katkı oranında yerleştirilirler. Uygulamacının sıradan gündelik uygulamaları yazarlık hakkı getirmemektedir.

İntihal-Aşırma (plagiarism) İntihal “başkalarının yazılarından bölümler, dizeler alıp kendisininmiş gibi gösterme veya başkalarının konularını benimseyip değişik biçimde anlatma” biçimi olarak tanımlanmaktadır (TDK, 2007).

İntihal-Aşırma (plagiarism) Kansu’ya göre bilimsel yanıltma şu üç unsurdan oluşmaktadır (Kansu 1994). ØBilimsel korsanlık (piracy): Başka araştırmalardaki verilerin araştırmacının izni olmadan alınması. ØSaptırma (fabrication): Verilerin saptırılması veya var olmayan bilgilerin/verilerin yoktan var edilmesidir. Øİntihal (plagiarism): Başkalarının fikir, yazı ve çalışmalarını çalarak, aldığı kişilere gereken şekilde atıf yapmadan kendisinin gibi göstermesi

İntihal-Aşırma (plagiarism) Nitekim Plagiarism. org intihalin kaynak göstererek ve kaynak göstermeyerek yapıldığını belirtmektedir (Plagiarism 2007). Aynı kaynağa göre kaynak göstermeden yapılan intihaller arasında şunlar yer almaktadır; Ø Hayalet Yazar: Bir başka kaynaktan kelime tüm bilgiyi almak. Ø Mevcut Yazı: Pek çok kaynaktan alarak kendine ait gibi göstermek.

İntihal-Aşırma (plagiarism) Ø Zayıf / Yetersiz Gizleme: Paragraf içindeki anahtar kelimeleri değiştirerek gizlemek. ØKendinden Aşırma: Kendisine ait önceki bir çalışmadan aynen almak. ØFotokopi : Belli bir kaynaktan hiç bir değişiklik yapmadan bir bölümünü almak. ØEmek Tembelliği: Orjinal çalışma icin çaba sarfetmek yerine çalışmanın büyük bir kısmını başka kaynaklardan alıntılarla doldurmak.

İntihal-Aşırma (plagiarism) Kaynak göstererek yapılan intihaller ise şunlardır: ØUnutulan Dipnot : Yazar adını vererek fakat tam künyeyi vermeyerek kaynağın orijinaline ulaşılma ihtimalini ortadan kaldırmak. Ø Yanlış Bilgilendirme: Yanlış künye vererek kaynağın orijinaline ulaşılma ihtimalini ortadan kaldırmak. Ø Fazla Mükemmel Alıntı: Yazarın bire bir alıntı yaptığı kaynağa atıf yapması fakat tırnak işareti koymayı bile önemsememesi.

İntihal-Aşırma (plagiarism) Ø Becerikli Atıf Yapma: Yazarın tüm kaynaklara atıf yapması, tırnak işareti kullanması fakat araştırmanın hiçbir orijinal fikir içermemesi. Ø Mükemmel Suç: Yazarın bazı yerlerde kaynaklara atıf yapması fakat yazının kalan kısımlarındaki analizlerin kendine ait olduğu fikrini yaratma düşüncesiyle bazı kaynaklara atıf vermemesi.

Tübitak Araştırma ve Yayın Etiği Kurulu Yönetmeliği, Madde 10 ile etik ihlallerine karşı yaptırımları aşağıda gösterildiği şekilde listelemektedir ; Ø MADDE 10 - (1) Yaptırım uygulanabilmesi için etiğe aykırı olduğu iddia edilen eylemin, kasıt ya da ağır ihmal sonucu olarak gerçekleşmiş ve etiğe aykırılığın inandırıcı ve yeterli belgelerle ispatlanmış olması gerekir.

(2) Etiğe aykırı eylemi sabit olan kişilere aşağıdaki yaptırımlar uygulanır Ø destekleyen kuruluşu belirtmeme veya Kendi çalışmasından usulüne uygun olarak kaynak göstermeden alıntı yapılması hallerinde altı aydan bir yıla kadar. Ø Tekrar yayım veya dilimleme hallarinde bir yıldan iki yıla kadar. Ø Kurumca sağlanan kaynakları usulüne ve amacına aykırı bir biçimde kullanılması halinde bir yıldan beş yıla kadar.

Ø Haksız yazarlık, Uydurma, çarpıtma, aşırma hâllerinde bir yıldan beş yıla kadar, Ø Hakem, danışman, uzman, editör, panelist, raportör, izleyici, moderatör ve benzeri görevleri kötüye kullanılması hâlinde bir yıldan beş yıla kadar, Ø Kasıtlı olarak asılsız veya dayanaksız olarak etik ihlal iddiasında bulunulması hâlinde üç yıldan beş yıla kadar,

Ø Araştırma, yayın ve bilim etiği ilkeleri ile bağdaşmayan diğer davranışlarda bulunulması halinde, somut olayın özelliği dikkate alınarak kişinin uyarılmasına karar verilebileceği gibi, beş yıla kadar herhangi bir destek verilmemesine karar verilir. Ø Bu durumda, söz konusu kişiler bu süreler içerisinde kurum yayın organlarında, yayın ve kurum destekli toplantılarında sunum yapamazlar. Ø Kişinin karar tarihinden itibaren beş yıl içinde yeni bir etiğe aykırı eylemde bulunması hâlinde uygulanacak yaptırım, yarısına kadar artırılarak uygulanır.

Araştırma sürecinde etik dışı davranışlar ve etik ihlaller, Etik Dışı Davranışların nedenleri Ø Etik dışı davranışlar bireysel özelliklerden kaynaklanabileceği gibi, toplumun yapısı, değerler ve ekonomik nedenlerden de kaynaklanabilir. Ø Bu konuda farklı kesimlerde farklı nedenlerle etik dışı davranışlar olduğu bilinmekte, nedenler konusunda benzer açıklamalar yapılmaktadır.

Araştırma sürecinde etik dışı davranışlar ve etik ihlaller, Etik Dışı Davranışların nedenleri TÜBA (Türkiye Bilimler Akademisi)’nın hazırlamış olduğu raporda bilimde etik dışı davranışların nedenleri dört başlık altında toplanmaktadır. Bunlardan Ø İlkini eğitim eksikliği olarak tanımlayabiliriz. Bireylere akademik yaşamlarının ilk yıllarında bilimsel araştırma eğitiminin ve disiplininin verilememesi bu tür davranışların nedeni olabilmektedir.

Araştırma sürecinde etik dışı davranışlar ve etik ihlaller, Etik Dışı Davranışların nedenleri Ø İkinci bireysel özelliklerle açıklanabilecek unsurları içermektedir. Bu tür davranışların özellikle bilim kültürü ve araştırma etiği normlarının yeterince yerleşmediği toplumlarda gelişme olanağı bulduğu raporda ayrıca belirtilmektedir. Ø Üçüncü etken bilimde niceliğin , niteliğin önüne geçmesi olarak tanımlanabilir bu durum özellikle son yıllarda üniversitelerde yayın sayısının akademik yükseltmelerde ölçüt olması ile aynı araştırmayı parçalar halinde farklı yerlerde yayımlamak gibi davranışların artmasına neden olmaktadır.

Araştırma sürecinde etik dışı davranışlar ve etik ihlaller, Etik Dışı Davranışların nedenleri Ø Son etken ise mali nedenler içinde gruplandırabileceğimiz burs, proje veya sanayi desteğini yitirme korkusuyla yapılan etik dışı davranışları kapsamaktadır. Ø Etik dışı davranışların alışkanlık haline gelmesinde öğrenim hayatında edinilen bazı davranışların etkisine dikkat çeken araştırmalar vardır. Ø Bu araştırmalara göre intihalin başlangıcının kopya çekme alışkanlığı olduğu söylenebilir.

Araştırma sürecinde etik dışı davranışlar ve etik ihlaller, Etik Dışı Davranışların nedenleri Ø Hamilton (2003) öğrenciler arasında kopya çekme oranının artmasında iletişim teknolojisin etkisinin büyük olduğunu vurgularken, teknolojinin kopya çekmeyi kolaylaştırdığı gibi, yakalanmasını da kolaylaştırdığını ifade etmektedir. Ø De. Voss ve Rosati (2002) intihal yapma nedenlerini tanımlamanın intihalin kendisini tanımlamak kadar karmaşık olduğunu ifade ederek, öğrenci üzerindeki zaman baskısının önemli bir etken olduğunu belirtmektedir.

Araştırma sürecinde etik dışı davranışlar ve etik ihlaller, Etik Dışı Davranışların nedenleri Ø Whitaker (1993) öğrencilerin çok sayıda kaynak kullanma ve atıf vermenin yazının temel amacı olduğunu kendi orijinal fikirlerinin ikinci sırada geldiğini düşündüklerini belirtmekte ancak doğru bir şekilde atıf vermeyi bilmediklerini ifade etmektedir. Ø Pecorari (2003) lisansüstü tezleri üzerinde yapmış olduğu araştırmasında intihalin lisansüstü eğitim sürecinde de yaygın olarak yapıldığı sonucuna ulaşmıştır.

Araştırma sürecinde etik dışı davranışlar ve etik ihlaller, Etik Dışı Davranışların nedenleri Ø ODTÜ’de öğrenciler üzerinde yapılan bir araştırmada öğrencilerin neden intihale başvurdukları araştırılmış ve araştırma sonucunda öğrencilerin intihale başvurma nedenleri beş başlık altında gruplandırılmıştır (Uzun ve diğerleri 2007). Bunlar; • Zaman darlığı • Dersten geçmenin mutlaka not almaya bağlı olması • Öğrencilerin ödev ve ders hakkında yetersiz bilgilendirilmeleri • Dersin önemsenmemesi veya sevilmemesi • İntihalin tam olarak neleri kapsadığının bilinmemesi olarak sıralanmaktadır.

Araştırma sürecinde etik dışı davranışlar ve etik ihlaller, Etik Dışı Davranışların nedenleri Ø Araştırmalar öğrencilerin “kes” “yapıştır” türü davranışları intihal olarak görmediğini göstermektedir. Bu durum karşısında ne gibi önlemler alınabileceği sorusu giderek daha çok sorulmaktadır. Ø Hinchliffe (1998) Öğrencilerin intihal yapmasını engellemenin en kolay yolunun akademisyenlerin derslerde intihalin hem tanımı hem de bu konudaki düşünce ve yaptırımlar üzerine konuşması olduğunu öne sürmektedir.

Araştırma sürecinde etik dışı davranışlar ve etik ihlaller, Etik Dışı Davranışların nedenleri Ø Ayrıca akademisyenlerin teknolojik gelişmeleri takip ederek, bilimsel hırsızlığı tesbit eden yazılımlardan, veri tabanlarından haberdar olması ve eğitimde bu servislerden faydalanmaları önerilmektedir.

Araştırma Sürecinde Etik Dışı Davranışlar ve Etik İhlalleri/ İnternetin İntihale Etkisi İnternet üzerinden gerçekleştirilen etik ihlalleri ayrıca tanımlanmakta ve gruplandırılmaktadır. bu etik dışı davranışları şu beş başlık altında toplanmaktadır (Akbulut ve diğerleri, 2007). Ø Hilekarlık (başka araştırmacıların akademik çalışmalarının internet üzerinden sabote edilmesi; yazıya katkısı olmayanların adının yazar olarak eklenmesi; kasten yanlış atıf verilmesi; başkalarının araştırmalarının sahiplenilmesi) Ø İntihal (İnternet’teki bir çalışmanın tamamının veya önemli kısımlarının yazar adı belirtilmeden kullanılması;

Araştırma Sürecinde Etik Dışı Davranışlar ve Etik İhlalleri/ İnternetin İntihale Etkisi Ø Çarpıtma (İnternetteki bilimsel bilgilerin kişisel yorumlarla manipüle edilmesi Ø Kurallara uymama (aynı yazının birden çok yerde kullanılması) Ø Resmi olmayan yardım (İnternet üzerinden yazı satın alınması ya da kiralanması; bireysel yazılar, forumlar, sohbet odaları ya da gruplar yardımıyla hazırlanması; başkalarının yerine yazıların hazırlanması)

İntihalin Önlenmesi İçin Alınan Önlemler Ø Bu sunumda özellikle intihalin önlenmesi konusunda var olan uygulamalar dikkate alınarak işin Ø Hukuki boyutuna Ø Eğitim boyutuna Ø Teknik boyutuna

İntihalin Önlenmesi İçin Alınan Önlemler Hukuki boyutuna Ø Etik dışı davranışların ve intihalin önlenmesinde ülkeler yasal yaptırımlar uygulamaktadırlar. Ø TBMM (TÜRKİYE BÜYÜK MİLLET MECLİSİ ) Adalet Komisyonu tarafından Meclise sunulan temel ceza mevzuatına uyum gösteren yasa tasarısını 07. 11. 2007 tarihinde benimsemiştir.

İntihalin Önlenmesi İçin Alınan Önlemler Ø Yasaya göre, fikir ve sanat eserleri ile ilgili yeniliklerine göre başkasına ait esere kendi eseri olarak ad koyan kişi 6 aydan 2 yıla kadar hapis veya adli para cezasına mahkum edilir. Ø Ayrıca Türkiye’de akademik boyuttaki bilimsel hırsızlığa yönelik olarak “Bir başkasının bilimsel eserinin veya çalışmasının tümünü veya bir kısmını kaynak belirtmeden kendi eseri gibi göstermek” “Öğretim Üyeleri Disiplin Yönetmeliği”nin 11/a-3 maddesi kapsamında üniversiteden uzaklaştırılma nedeni olarak belirtilmektedir (Yükseköğretim 1982).

İntihalin Önlenmesi İçin Alınan Önlemler Eğitim boyutuna Ø Kansu, bu konuda verilecek eğitimin prensiplerini şu şekilde gruplandırmaktadır. Ø Eğitim kurumlarının mezuniyet öncesi ve sonrası dönemlerde öğrencilere etik kuralları öğretmesi, araştırma becerisi kazandırması. Ø Araştırmacıların yeterli danışmanlık alabilmesinin sağlanması. Ø Araştırma verilerinin incelemeye hazır, düzenli ve eksizsiz tutulmasının öğretilmesi; Ø Veri analizleri ve istatistiksel hesaplar konusunda danışmanlık verilmesi, istatistik konusunda eğitim verilmesi. Ø Yayın öncesi denetimin sağlanması, atıfların kontrolü.

İntihalin Önlenmesi İçin Alınan Önlemler Teknik Boyutu İnternet üzerinden intihalin ortaya çıkarılması konusunda pek çok web sitesinden bilgi bulunabileceği gibi, önlenmesi amacıyla hazırlanmış yazılımlar da vardır. Bunları şu şekilde sıralamak mümkündür. • Article. Checker: www. articlechecker. com • Copy. Catch: www. copycatchgold. com • Copy. Catch Gold http: //copycatch. freeserve. co. uk • Catch. It. First: http: //www. catchitfi rst. com

İntihalin Önlenmesi İçin Alınan Önlemler • Code. Match (incorporated in Code. Suite): www. Zeidman. Consulting. com • WCopy. Find: http: //plagiarism. phsy. virginia. edu Copyscape: www. copyscape. com • EVE Essay Verifi cation Engine http: //canexus. com/eve/ • Glatt Plagiarism Sevices http: //www. plagiarism. com • Learning Center http: //www. plagiarism. org

İntihalin Önlenmesi İçin Alınan Önlemler i. Thenticate: http: //www. ithenticate. com. Jplag: www. jplag. de • My. Drop. Box: www. mydropbox. com • Plagiarism. com: www. plagiarism. com • Turnitin: www. turnitin. com • Word CHECK http: //wordchecksystem. com

KAYNAKLAR Akbulut, Y. , Şendağ, S. , Birinci, G. , Kılıcer, K. , Şahin, M. C. , ve Odabaşı, H. F. (2007). Exploring te types and reasons of internet-trigged academic dihonesty among Turkish undergraduate students: development of internet-trigged academic dihonesty scale (ITADS). Computers and Education. Hamilton, D. (2003). Plagiarism: librarians help provide new solutions to an old problem. Searcher, 11 (4), 26 -28. Hinchliffe, L. (1998). Cut and paste plagiarism: preventing, detecting, and tracking online plagiarism. Kansu, E. (1994) Dunya’da ve Turkiye’de Bilim, Etik ve Universite icinde (s. 71 - 75). TUBA, Bilimsel Toplantı Serileri 1, Ankara: TUBA. Pecorari, D. (2003). Good and original: plagiarism and patchwriting in academic second- language writing. Joruanl of Second Language Writing.