Blm 9 Piyasa Yaps ve Eksik Imperfect Rekabet

Bölüm 9 Piyasa Yapısı ve Eksik (Imperfect) Rekabet David Begg, Stanley Fischer and Rudiger Dornbusch, Economics, 8 th Edition, Mc. Graw-Hill, 2005 Power. Point presentation by Alex Tackie and Damian Ward ©The Mc. Graw-Hill Companies, 2005

Birçok piyasa, yapı itibariyle iki ayrı uç olan tekel ve tam rekabetin arasında yeralır. • Eksik rekabet altındaki bir firma – Kendi ürettiği mal üzerimde sınırlı bir tekel gücü olduğunu bilir, dolayısıyla – Negatif eğimli talep eğrisi ile karşıyadır – Satacağı ürünün fiyatının, piyasada üretilen ve satılan ürün miktarına bağlı olduğunu bilir. 1 ©The Mc. Graw-Hill Companies, 2005

Eksik Rekabet Çeşitleri • Oligopol – Birkaç üreticiden oluşan endüstriye verilen addır. – Firmalar bilir ki, mallarının fiyatı kendilerinin ve diğer rakiplerin kararlarına bağlıdır. • Tekelci rekabetin (monopolistic competition) olduğu bir piyasada – Birbirinin ikamesi olabilecek mallar üreten birçok satıcı vardır. – Her firma ürettiği malın fiyatı üzerinde sınırlı bir etkiye sahiptir. 2 ©The Mc. Graw-Hill Companies, 2005

Piyasa Yapısı 3 ©The Mc. Graw-Hill Companies, 2005

Minimum Etkin Ölçek ve Piyasa Talebi (1) • Minimum Etkin ölçek (MES), firmanın uzun-dönem ortalama maliyet eğrisinin yükselmeye başladığı noktadaki üretim miktarıdır. • MES’in piyasa talebine göre büyüklüğünün piyasa yapısı üzerinde önemli etkileri vardır. – DD, endüstri talep eğrisiyken, firmaların ortalama maliyetleri LAC 1 gibiyse, MES q 1’de olur ve piyasada çok sayıda firma olabilir. £ LAC 2 LAC 3 LAC 1 q 1 D q 2 4 q 3 çıktı ©The Mc. Graw-Hill Companies, 2005

Minimum Etkin Ölçek ve Piyasa Talebi (2) • Eğer, ortalama maliyet LAC 3 gibiyse, bu piyasa doğal tekel olacaktır. Bir tek firma üretirken başka hiçbir firma piyasaya girip kâr elde edemez. • İki uç durumun arasında, eğer maliyet yapısı LAC 2 gibiyse, endüstri talebi, birden fazla firmanın üretim yapmasına olanak sağlayabilir. Bu durumda oluşan piyasa yapısına oligopol denir. £ LAC 2 LAC 3 LAC 1 q 1 D q 2 5 q 3 çıktı ©The Mc. Graw-Hill Companies, 2005

Tekelci Rekabet Piyasası • Özellikleri: – Piyasa için üreten birçok firma vardır. – Piyasaya yeni firmaların girişi ve çıkışı serbesttir. – Firmalar ürünlerini farklılaştırmaya çalışırlar (product differentiation) • Dolayısıyla, firma negatif eğimli talep eğrisi ile karşıyadır. – Piyasaya giriş çıkışın serbest olması normal üstü kârın olmayacağı anlamına gelir. . . 6 ©The Mc. Graw-Hill Companies, 2005

Tekelci Rekabet Piyasası Dengesi (1) MC • Kısa dönemde, “tekelci rekabetçi” firma DD talep doğrusu ile karşı P 0 karşıyadır. Firma MC=MR olan AC noktada, Q 0 kadar üretim yapar ve Q 0*(P 0 -AC 0) alanı kadar NORMALÜSTÜ kâr elde eder. • AC 0 Normal-üstü kârın varlığı, piyasaya yeni firmaların girmesini teşvik eder ve tekil firmaların piyasadaki payları, dolayısıyla karşıladıkları MR DD DD’ • talep miktarı düşer. Ve firmanın ürettiği mallara olan talep eğrisi DD’ a kayar. Q 0 Çıktı 7 ©The Mc. Graw-Hill Companies, 2005

Tekelci Rekabet Piyasası Dengesi (2) MC £ • Bu normal-üstü kâr ortadan kalkana kadar, yani piyasa fiyatı ortalama maliyetlere AC eşitlenene kadar, piyasaya F P 1=AC 1 giriş olur. • Firma F’de dengeye gelir. Bu noktada firma NORMAL kâr elde etmektedir. MR’ Q 1 DD’ Çıktı 8 ©The Mc. Graw-Hill Companies, 2005

Oligopol Piyasası • Sadece birkaç üreticinin olduğu piyasa yapısını ifade eder. . • Oligopolistik endüstrinin özü, firmaların kendi kararlarının endüstrideki diğer rakiplerin kararlarını nasıl etkileyeceğini hesaba katması gerekliliğidir. • Oligopol piyasa “anlaşmalı” ya da “işbirliği etmeme” yapısında olabilir. 9 ©The Mc. Graw-Hill Companies, 2005

Anlaşma ve Karteller • ANLAŞMA (Collusion) – Firmaların, aralarındaki rekabeti sona erdirmek ya da sınırlandırmak için yaptıkları gizli ya da açık sözleşme. • KARTEL – İse firmalar arasında bu tür anlaşmaların yasal olarak mümkün olabildiği duruma işaret eder. • Örneğin: OPEC 10 ©The Mc. Graw-Hill Companies, 2005

“Anlaşma” ne zaman zorlaşır? • Endüstrideki üretici sayısı fazlaysa • Ürün standardize değilse • Talep ve maliyet koşulları çok sık değişiyorsa • Piyasaya giriş engeli yoksa • Firmalar kapasite fazlasına sahipse 11 ©The Mc. Graw-Hill Companies, 2005

Dirsekli (kinked) Talep Eğrisi Oligopol piyasa yapısı altında firmanın talep eğrisini nasıl varsayacağına bakalım. £ P 0 Firma piyasadaki fiyatı ve miktarı gözleyebiliyor Q 0 Ancak fiyat değişikliğine karşı rakiplerinin nasıl cevap vereceğini tahmin etmesi gerekiyor. miktar 12 ©The Mc. Graw-Hill Companies, 2005

Dirsekli Talep Eğrisi (2) Firma fiyatını düşürdüğünde rakiplerin bunu sert bir hareket olarak görüp, onların da fiyat düşüreceklerini bekleyebilir £ P 0 … dolayısıyla fiyat düşüşüne karşı talep göreli olarak katı (inelastik)olacaktır. D Q 0 miktar Dolayısıyla, P 0 altında talep eğrisi daha dik olarak aşağı iner. 13 ©The Mc. Graw-Hill Companies, 2005

Dirsekli Talep Eğrisi (3) … ancak fiyat artışına karşı rakiplerin cevap verme ihtimali düşüktür. £ P 0 Dolayısıyla talep P 0 üzerindeyken göreli olarak daha esnektir. Dolayısıyla firma dirsekli bir talep eğrisi ile karşıyadır. D Q 0 miktar 14 ©The Mc. Graw-Hill Companies, 2005

Dirsekli Talep Eğrisi (4) Bundan dolayı firma fiyatı yükseltmenin ya da alçaltmanın gelirini düşüreceğini anlar £ P 0 Dolayısıyla en iyi stratejinin fiyatı P 0 da tutmak olduğunu anlar. D Q 0 Fiyat, marjinal maliyet artsa bile sabit kalma eğilimindedir. miktar 15 ©The Mc. Graw-Hill Companies, 2005

Oyun Teorisi: Bazı anahtar kavramlar • Oyun (Game) – Kişinin bir davranışa karşılık verirken başkalarının o davranışa nasıl tepki vereceğini düşündüğü durum. • Strateji – Oyuncunun karşılaşacağı her davranışa karşı vereceği cevapları içeren oyun planı. • Hakim, Baskın (Dominant) strateji – Oyuncunun, karşıdaki oyuncu ne oynarsa oynasın değişmeden kalan en iyi (best) stratejisi. 16 ©The Mc. Graw-Hill Companies, 2005

Mahkumlar Açmazı (Prisoners’ Dilemma) Oyunu “çok” ya da “az” üretmek arasında karar vermesi gereken dupol piyasasındaki iki firmayı ele alalım: İki firma da az üretme konusunda anlaşabilseler daha çok kar elde edebilirler, ancak iki firmanın da baskın stratejisi birbirlerinden bağımsız çok üretmek olduğundan, Nash dengesi (Çok, Çok), ve karlar da (1, 1) olacaktır. 17 ©The Mc. Graw-Hill Companies, 2005

Mahkumlar Açmazı • Heriki firmanın da hakim stratejisi “çok” üretmektir. • Dolayısıyla herbiri 1 birim kâr elde eder. • Ancak “az” üretselerdi ikisi de daha çok kazanacaklardı. – Bu, ancak karşı tarafın da “az” üreteceğinden emin olunduğunda karşılabilecek bir durumdur. – Dolayısıyla “anlaşma” karşılıklı fayda sağlayabilir. – Anlaşmanın uygulanabilmesi için, anlaşmadan sapma halinde devreye girecek bir cezalandırma sisteminin olması gerekir. • Bu cezalandırma olmadığı takdirde her iki firma için de bu anlaşmadan sapmak için yeterli sebep vardır. 18 ©The Mc. Graw-Hill Companies, 2005

Anlaşma üzerine • Sözünden dönme (cheating) olasılığı, anlaşmalar ya da inandırıcı tehditlerle azaltılabilir. • Söz Verme (Pre-commitment) – Gönüllü olarak gelecekteki hareket alanını daraltan düzenleme. • İnandırıcı Tehdit (Credible Threat) – Anlaşmanın bozulması halinde uygulanabilmesi optimal olacak kadar inandırıcı tehdit. – Firmalar az üretmeye anlaşırlar, herhangi biri bu anlaşmadan cayıp öteki az üretirken kendisi çok üretirse, ihanete uğrayan taraf sonsuza kadar çok üreteceğini belirterek ihanet etmeye yelteneni tehdit eder. Nasıl? 19 ©The Mc. Graw-Hill Companies, 2005

Stratejik Giriş Caydırma (Strategic entry deterrence) • Girişi engelleyen bazı düzenlemeler piyasadaki firmalarca bilinçli olarak yapılmış olabilir. Bunlar: – Yokedici fiyat tehdidi (threat of predatory pricing) • Örnek: Pepsi ve Coca-Cola – Bilinçli atıl kapasite tutulması (spare capacity) – Reklam ve AR&GE – Yeni ürün sürme tehdidi • Potansiyel rakipleri gömülü maliyet (sunk costs) altına girmeye zorlayan hareketler…. 20 ©The Mc. Graw-Hill Companies, 2005

Özet…. • Birbirine zıt tam rekabet ve tekel gerçek hayatta pek görülmeyen iki piyasa yapısıdır. • Günümüzde yaygın olan piyasa yapısı çoğunlukla EKSİK REKABET’tir. 21 ©The Mc. Graw-Hill Companies, 2005

Özet (Devam) • Piyasa yapısı ile firma davranışları birarada şekillenir. – Örneğin, dünyadaki tek bor madenine sahip firma, doğal olarak tekel olacaktır. • Potansiyel rekabet olasılığı, piyasadaki firmaların davranışlarını etkileyebilir. – kâr miktarı yüksekse, endüstriye girişler olabilir, bunu önlemek için firmalar promosyon harcamalarına gidip girişi caydırabilir. • İş alemindeki birçok davranış stratejik rekabet kavramıyla açıklanabilir. 22 ©The Mc. Graw-Hill Companies, 2005