BLG HZMETLER BBY 104 Bilgi Kaynaklar ve Hizmetleri

BİLGİ HİZMETLERİ BBY 104 Bilgi Kaynakları ve Hizmetleri II

Bilgi merkezlerinin rolü Bilgi merkezlerinin en geniş kullanıcı kitlesine ulaşan ve en yaygın kullanı kütüphanelerdir. Kütüphaneler, hangi tür kütüphane olursa olsun, bilgi ve bilgiye ihtiyaç duyan kullanıcı arasında bir köprü görevi görür. Kütüphanede bilgi kaynakları konusunda uzman kütüphanecilerin bulunması çok önemli. Uzmanlık, “konu uzmanlığı” biçiminde, özel bir alandaki bilgi kaynaklarını tanımak, bunlara ulaşma yollarını ve bunları kullanma yöntemlerini bilmek şeklinde olabileceği gibi genel anlamda bilgi kaynaklarını tanıyan ve bunları kullanmayı bilen kişiler de bilgi uzmanı ya da uzman kütüphaneci olarak tanımlanır.

“Kullanıcı” kavramı Okuyucu Reader Kullanıcı User Müşteri Client/Customer/Consumer Patron Kütüphanenin kaynaklarını ve hizmetlerini kullanan ya da herhangi bir nedenle kütüphanenin hizmet etmek üzere tanımladığı topluluğa dahil kişi. Bir soru ile gelip bilgi kaynağına yönlendirilen kişi. Kullanıcı sadece kütüphaneyi aktif olarak kullanan insanlar değil, potansiyel olarak bilgi merkezini kullanabilecek herkes şeklinde tanımlanmaktadır.

Bilgi uzmanının rolü Uzman kütüphaneciler, kullanıcılar ve kütüphane arasında bir köprü görevi görür. Bilgi kaynakları ve hizmetleri konusunda uzman olan kişiler, özellikle kütüphanelerin “danışma” birimlerinde çalışıyorlarsa, kullanıcı ile direkt iletişim halindedir. Bu nedenle bu uzmanların kişisel ve profesyonel nitelikleri çok önemlidir:

. . Bilgi uzmanının rolü Kişisel özellikler: Üst düzey iletişim becerileri (yazılı ve sözlü) Sabırlı Özgüvenli İnsanlara saygılı Güler yüzlü Araştırmaya ve öğrenmeye meraklı

. . Bilgi uzmanının rolü Mesleki özellikler Genel olarak bilgi kaynaklarının türlerini çok iyi bilmeli ve kaynakları tanımalı Yenilikleri takip etmeli, kullanıcılardan bir adım önde olmalı Hızlı düşünüp karar verebilmeli, hızlı ve doğru şekilde araştırma yapabilmeli, yanıtını veremediği sorular için alternatif kaynakları değerlendirebilmeli Stratejik düşünebilmeli, kullanıcının taleplerine hayır/yok demek yerine doğru yönlendirmeleri yapabilmeli

Danışma hizmeti Belirli bilgi gereksinimlerinin karşılanmasına yardımcı olmak amacıyla bilgi yöneticileri tarafından bilgi kaynaklarının önerilmesi, yorumlanması, değerlendirilmesi ve kullanılmasını içeren bilgi hizmetleridir. Amaç, bilgi arayan kişiye, bilgi merkezinin içindeki veya dışındaki kaynaklardan yararlanarak en kısa, en kolay, en doğru biçimde bilgi sağlamaktır. Hizmetin esası: Kullanıcılar tarafından sorulara doğru ve mümkün olduğunca hızlı yanıt vermektir. Bilgi merkezinin başarısı danışma hizmetlerinin başarısına bağlıdır.

. . Danışma hizmeti Danışma hizmetleri doğrudan ya da dolaylı olarak kullanıcılara sunulabilir. Doğrudan verilen danışma hizmeti: Bilgi sağlama, rehberlik, literatür araştırma ve bibliyografya hazırlama, atıf tarama / dizin bilgisi bulma , eğitim, . . Dolaylı olarak verilen danışma hizmetleri Kullanıcı istatistikleri tutma, personel kaynaklarının seçimi, danışma kaynaklarının seçimi, tanıtıcı afiş, broşür, CD, v. b hazırlama, . .

Danışma birimine başvuran kullanıcı “tip”leri Gereksinim duyduğu bilginin ne olduğunu ve bunu nasıl bulacağını bilemeyen kullanıcı. Gereksinim duyduğu bilginin/kaynağın nasıl araştırılacağı ve aradığı bilginin en çabuk nasıl bulunacağı konusunda yönlendirmeye gereksinim duyar. Özel bir soru ile gelip son derece özenli yanıtlar bekleyen kullanıcı. Bu kişiler genelde yalnızca verilecek yanıtla ilgilenirler, kütüphane ilgili çok az bilgi sahibidirler ya da hiç bilgileri yoktur. Bu nedenle bu kişilere verilecek yanıtlar da kısa, net, doğru ve tatmin edici olmalıdır.

Danışma birimine başvuran kullanıcı “tip”leri Değişik gereksinimlerle gelen kullanıcılar. Ödev için bilgi arayan öğrenci, hekimlik dışı hobileriyle ilgilenen doktor, vb. Bu kişiler farklı materyaller, farklı düzeyde ve derinlikte bilgi isteyebilir. Bu kullanıcıların zorlayıcı tarafı, aradıkları bilgiyi kesin olarak danışma ofisinde bulabileceklerini düşünmeleridir.

Danışma birimine başvuran kullanıcı “tip”leri “Bilmiyorum ve umurumda da değil” tipi kullanıcılar. Genelde aileleri ya da öğretmenleri tarafından kütüphaneye yollanmış kişilerdir. Güncel olaylar, tarih, coğrafya ve benzeri konularda çok az bilgiye sahiptirler. Ne istediklerini, ne tür bilgiye ihtiyaç duyduklarını anlamak çok kolay olmayabilir (çünkü kendileri de çok emin değildir ).

Danışma soruları Danışma sorularını iki genel grupta toplamak mümkün : Kullanıcı bir kaynağın olup olmadığını sorar: Yazar, eser adı ve diğer erişim uçları aracılığıyla yardımcı olunur (katalog, veri tabanları, vb. ). Özel bir kaynak bilgisi olmaksızın bilgi arıyor olabilir: Danışma görüşmesini gerektiren bir durumdur.

. . Danışma soruları Danışma görüşmesi ile yardımcı olabilmek için kullanıcının konuştuğu dili kütüphanenin kullandığı dile çevirebilmek gerekir. Örneğin, kullanıcı danışma birimine şu istekle gelir: “Sivil savaşla ilgili bilgiye gereksinimim var”. Kütüphanecinin görüşme sırasında konu ile ilgili şu soruları sorması gerekir. Hangi sivil savaş? Ne için araştırıyorsunuz? Soruyu coğrafik ve tarihsel açıdan sınırlandırabilmek için Hangi kaynak türlerini önerebileceğini anlamak için Konunun tam olarak hangi yönünü araştırıyorsunuz? Uygun kaynak türünü, uygun anahtar sözcükleri belirleyebilmek, görüşmeyi ayrıntılandırabilmek için

Danışma soruları ~türleri Yönlendirme gerektiren sorular: “Kataloğu nasıl/nereden kullanabilirim? ” “Dizinleri nerede bulabilirim? ” “Dergiler hangi salonda? ”

. . Danışma soruları ~türleri “Ready reference” soruları: “Ankara Valisi’nin adı nedir? ” “Türkiye’nin en uzun kayak pisti hangisidir? ” “Türkiye’deki kuş türleri nelerdir? ” gibi bir ya da birkaç kaynaktan hemen cevaplanabilecek sorulardır: Kim? Kim söylemiş, kim yapmış, kim kurmuş, vb. Ne? Şu nedir, neye benzer, nasıldır, vb. Nerede? Niçin? Ne zaman?

. . Danışma soruları ~türleri Özel arama soruları: Ready reference sorularının yanıtları genelde kısadır ve web arama motorları (örn. Google) ya da danışma kaynakları kullanılarak yanıtlara ulaşılabilir. Özel arama soruları için ise bir belge, bir kaynak listesi, bir kitap, bir rapor ya da Internet adresi verilmesi gerekebilir. Örneğin; “Çalışma ortamında ergonomik koşulların neler olması gerektiği ile ilgili bilgiyi nereden bulabilirim? ”

. . Danışma soruları ~türleri Araştırmaya yönelik sorular: Örneğin tez hazırlayan bir kişinin yardım talebi bu türden danışma soruları içerisinde değerlendirilebilir. Bu tür bir hizmet genelde bilimsel araştırma yapanlara ya da uzman oldukları alanda detaylı araştırma yapan kişilere verilir. Bu tip bir hizmet verilirken mutlaka danışma görüşmesi yapılmalı, kullanıcının kütüphaneden ve kaynaklardan beklentileri iyice anlaşılmalıdır.

. . Danışma soruları ~türleri Kullanıcıların araştırdığı konu başlığı çok genişse daraltılmalı, çok dar bir başlık verdiyse genişletilmeli ya da araştırmaya en uygun şekilde tanımlanmalıdır. Karmaşık soruların iyi anlaşılabilmesi için bölümlenmesi gerekebilir. Karmaşık, uzmanlık gerektiren danışma soruları için başka kütüphaneciler ile fikir alışverişi yapılması gerekebilir. Belirli bir araştırmaya yönelik bu tür danışma hizmetleri, araştırma süreci ilerledikçe kütüphanecinin daha fazla zaman ayırmasını gerektirebilir.

Danışma biriminin sunduğu hizmetler Her tür danışma sorusunu yanıtlamak Bibliyografik doğrulama (verification) Bir materyalin varlığının ve bibliyografik künyesinin doğrulanması için yapılan araştırmalar (Örneğin kullanıcı daha önce kullandığı bir kaynağı arıyor ancak bulamıyor, kaynağın adı, yazarı, vb. ile ilgili hatırladığı bilgiler doğru mu? ) Kütüphanelerarası ödünç verme ve ortak belge sağlama Kullanıcının aradığı kaynak kütüphanede yok, ancak yapılmış anlaşmalar sayesinde kütüphanelerarası ödünç verme ya da ortak belge sağlama hizmetleri ile kaynak başka bir kütüphaneden getirtilebilir mi?

. . Danışma biriminin sunduğu hizmetler Bilgi ve atıf hizmetleri (information & referral services) Bir araştırmacının yayınları neler, bilimsel literatürde ne kadar yoğun kullanılmış (ne kadar atıf almış). Literatür araştırma ve bibliyografya hazırlama Bir konuyla ilgili kaynak taraması yapma ve bunları listeleme

. . Danışma biriminin sunduğu hizmetler Eğitim Günümüzde danışma birimlerinin ve danışma kütüphanecisinin en önemli görevlerinden bir tanesidir. Kaynakların elde edilmesi, kullanılması, değişik kaynak türleri, kaynakların değerlendirilmesi, materyalllerin kütüphanelerdeki düzeni, veri tabanlarının kullanımı ve kütüphane kullanımına ilişkin genel konularda eğitim verilebilir. Eğitim, belirli bir konuda araştırma nasıl yapılır, hangi kaynaklara başvurulur şeklinde daha fazla hedefe yönelik biçimde de verilebilir.

. . Danışma biriminin sunduğu hizmetler Eğitim türleri: Bire bir eğitim Kullanıcı gruplarına yönelik eğitimi Kütüphane turu ya da oryantasyon programı Derslere yönelik eğitim Ödev/proje/rapor hazırlamaya yönelik eğitim Uzaktan eğitim alan öğrenciler gibi özel gruplara yönelik eğitim Eğiticilerin eğitimi Eğitim için web sayfaları ve elektronik araçlar tercih edilmektedir (sanal turlar, videolar, interaktif eğitim gezileri, vb. ).

. . Danışma biriminin sunduğu hizmetler Duyuru hizmetleri “Seçilmiş Bilgi Duyurusu” (Selective Dissemination of Information-SDI) Özel bir konudaki gelişmelerin o konu ile ilgilenenlere duyurulmasında kullanılan araçlar ve kaynaklardır. “Güncel Service) Yeni Duyuru Hizmeti” (Current Awareness gelen yayınların, danışma kaynaklarının, veri tabanlarının e-posta ya da web sayfası aracılığı ile duyurulması.

. . Danışma biriminin sunduğu hizmetler Bu tip hizmetler genelde araştırma kütüphaneleri tarafından verilir. Temel amaç, belirli bir konuda ya da alanda araştırma yapan kullanıcının yeni bilgiden/kaynaktan haberdar edilmesi için konu ile ilgili yeni bilginin (örneğin yeni yayımlanan makaleler) seçilmesi ve örneğin e-posta aracılığı ile kullanıcılara bildirilmesidir. Bunun için öncelikle kullanıcı profilinin belirlenmesi gerekir (araştırma alanları, ilgilendiği konular, takip etmek istediği dergiler/yazarlar, vb. ) Bu tip hizmetler basılı dizinlerin kullanıldığı dönemlerde danışma kütüphanecileri tarafından emek-yoğun biçimde hazırlanmakta ve kullanıcılar açısından oldukça yararlı olmaktaydı. Veri tabanlarının kullanıcılar tarafından yaygın bir biçimde kullanılmaya başlanması ile bu hizmetler yerini veri tabanları içerisinde entegre olarak bulunan araçların kullanılmasına bıraktı (örneğin RSS’ler).

. . Danışma biriminin sunduğu hizmetler Ücrete dayalı hizmetler ve bilgi simsarlığı Özel bilgi merkezlerinde rastlanan bir hizmet türüdür. Kullanıcıların araştırılması oldukça zaman alan bilgi gereksinimlerini (oldukça karmaşık, hata kaldırmayan nitelikte, çok geniş kapsamlı ya da konu uzmanlığı düzeyinde bilgi gereksinimi) karşılamak üzere sunulur. Çoğu zaman özel veritabanı yaratılması ve/veya kullanılmasını gerektirir. Bu hizmeti verenlerin konu uzmanı olması gerekebilir, belirli bir konuya has anahtar sözcüklerle daha özel kaynaklardan tarama yapma becerisi gerektirebilir. Örneğin bir şirketle ilgili medyada bir yıl içinde çıkan tüm haberleri derlemek ya da bunlara erişebilmek.

Danışma biriminin diğer görevleri Danışma kaynaklarının bulunduğu koleksiyonun geliştirilmesi ile ilgili karar alma: Yeni kaynakların alınması Koleksiyonda var olan kaynakların yeni basımlarının alınması Çıkarılması gerekenlerin elenmesi (örneğin çevrimiçi erişilebiliyorsa, basılı versiyonun koleksiyondan çıkarılması) Süreli yayınların ve dergilerin devam ettirilmesi/koleksiyondan çıkarılması Çevrimiçi erişim lisansı için veri tabanı sağlayıcıları ile görüşülmesi Koleksiyon geliştirmede diğer kütüphanelerle işbirliği yapılması

. . Danışma biriminin diğer görevleri Danışma kaynaklarının değerlendirmesini yapmak: Danışma koleksiyonu mevcut ve gelecekteki gereksinimleri karşılayacak nitelikte bir bütün olarak düşünülmelidir. Kaynaklar bilgi merkezinin misyonuna uygun olmalı (halk kütüphanesi, okul kütüphanesi, özel kütüphane, akademik kütüphane, vb. ) Kullanıcıların yaşına ve eğitim düzeylerine uygun olmalı Elde edilebilecek kaynakların türlerinin (elektronik, basılı, çok ciltli, vb) uygunluğu Dil ve kültürel uygunluk Kaynağın içeriğinin güncel, doğru ve güvenilir olması

Danışma kaynaklarının değerlendirilmesi Yetkinlik Yazar, yayıncı uzman ve güvenilir mi, ünleri nasıl, kaynağın geçmişi ne, yeni mi, revize edilmiş bir basım mı, ne gibi bir revizyondan geçmiş, … İçerik Amaç, kapsam ne, bilgi güncel mi, kaynakçalar verilmiş mi, bilimsel yayınlar mı içeriyor, . . Konuyu ele alış biçimi Doğruluk, objektiflik, bilginin aktarılış (yazım) biçimi (kolay okunur, basit, karmaşık, vb. ), …

. . Danışma kaynaklarının değerlendirilmesi Düzen Biçim İçerik birbirini takip ediyor mu, bir bütünlük var mı, başlıklarda sıralama neye göre (alfabetik, konusal, tarihsel, coğrafi, vb. ), içeriği kolay takip etmeye, aranılanı kolayca bulmaya yarayan dizinleri var mı, metin içerisinde doğru göndermeler yapılıyor mu, . . . Kaynağın dış görünümü nasıl, baskı, resim, cilt kalitesi nasıl, … Ayırıcı özellikler Kaynağı benzerlerinden ayıran, öne çıkaran nitelikleri neler, kaynak hakkındaki eleştiri yazıları ne söylüyor (tavsiye edilen bir kaynak mı), . .

. . Danışma kaynaklarının değerlendirilmesi Elektronik danışma kaynakları için de benzer değerlendirmeler yapılmalı. Ancak bu tip kaynaklarda fiziksel özellikler söz konusu olduğunda cilt kalitesi, vb. nitelikler yerine “web kullanılabilirliği” ile ilkeler devreye giriyor. Ayrıca basılı kaynaklarda olmayan bazı ilkelerin (örneğin lisans anlaşmaları, vb. ) dikkate alınması gerekiyor (Bkz. Al ve Al, 2003).

Deneyin / Okuyun…!! H. Ü. Kütüphanelerinde bulamadığınız bir kaynağı kütüphane size sağlamak için ne tür bilgi hizmetleri sunuyor? (Kütüphanenin web sayfasını inceleyebilirsiniz. ) H. Ü. Kütüphaneleri’nden danışma hizmeti almak isteseniz hangi farklı yolları kullanabilirsiniz? Science Direct veri tabanına girip kullanıcı profilinizi belirleyin ve duyuru hizmetlerini kullanmaya başlayın. American Library Association (ALA) tarafından yayımlanan “Reference & User Services Quarterly” adlı derginin içerik akışına abone olun, yeni çıkan makalelerin size ait bir e-posta adresine iletilmesini sağlayın. RUSA standartlarını ve tanımlarını okuyun: http: //www. ala. org/ala/mgrps/divs/rusa/resources/guidelines/virtrefgui delines. cfm Elektronik kaynakların değerlendirilmesi ile ilgili şu yazıyı okuyun: Al, U. ve Al, P. "Elektronik Bilgi Kaynaklarının Seçimi“ Bilgi Dünyası, 4(1): 1 -14 (http: //yunus. hacettepe. edu. tr/~umutal/publications/selectionofe-resources. pdf).

Kaynaklar ve okuma listesi: Katz, William. (1987). Introduction to Reference Work: Reference Services and Reference Processes (Vol. 2). New York: Mc. Graw-Hill. Dalbello, M. (2001). Reference Sources: Origin, Evaluation and Use http: //comminfo. rutgers. edu/~dalbello/courses/evaluation. html http: //comminfo. rutgers. edu/~dalbello/courses/evaluation. ppt Al, U. ve Al, P. "Elektronik Bilgi Kaynaklarının Seçimi“ Bilgi Dünyası, 4(1): 1 -14. http: //yunus. hacettepe. edu. tr/~umutal/publications/selectionofe-resources. pdf Slaytlar hazırlanırken aşağıda listelenen bazı yayımlanmamış ders notlarından yararlanılmıştır: Dr. Dilek Köprülü. BBY 103 Bilgi Kaynakları ve Hizmetleri I. Hacettepe Üniversitesi, Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü. Dr. Coşkun Polat. BBY 12 Bilgi Kaynakları ve Hizmetleri I. Atatürk Üniversitesi, Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü. Nevzat Özel. BBY 101 Genel Danışma Kaynakları I. Ankara Üniversitesi, Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü.