Bitki ksmlarnn ve Droglarn isimlendirilmesi Trkesi Balsam iek
Bitki kısımlarının ve Drogların isimlendirilmesi Türkçesi Balsam Çiçek Dal uçları Etli mezokarp Kabuk Kök Mazı Meyve kabuğu Mum Nişasta Odun Ot, Toprak üstü Reçineli zamk Anlamı Balsamum Flos (Flores) Summitates Pulpa Cortex (Corticis) Radix (Radicis) Gala Fructus Pericarpium Cera Amylum Lignum (Ligna) Herba (Herbae) Resina Gummi resina Türkçesi Salgı tüyü Soğan, Soğancık Tohum Köksap Uçucu yağ-reçine Usare (Özüt) Yağ Yaprak Yumru Zamk Anlamı Gland (Glandulae) Bulbus (Bulbi) Semen (Seminis) Rhizoma Oleo aetherea Oleo resina Succus Oleum (Olea/Oleo) Folium ( Folia) Tuber (Tubera) Gummi 1
Bitki kısımlarının ve Drogların isimlendirilmesi • Tıbbi olarak kullanılan bitki kısmı (drog) kendi ismi ile adlandırılır. – Örğ: Adasoğanı bitkisinin (Urgina maritima L. Baker - Scilla maritima L. ) soğan kısmı (Bulbus scillae) tıpta kullanılır; burada ilk isim, tıbbi olarak kullanılan drogun bitkinin hangi kısmı olduğunu, ikinci isim ise bitkiyi (cins ismini) ifade eder. • Bunun tersi de doğrudur; yani, ilk isim tıbbi olarak kullanılan drogun bitkinin hangi kısmı olduğunu, ikinci isim de hangi bitki olduğunu (cins ismini) gösterir. – Adaçayı yaprağı (Folia salviae) – Adamotu kökü (Radix mandragorae) – Alıç çiçeği (Flores crataegi) (flores flower) – Anason meyvesi (Anisi stellati fructus) (fructus fruit) – Gül yağı (Oleum rosae) – Lavanta çiçeği (Flos lavandulae) – Lavanta yağı (Oleum lavandulae) – Lohusa otu tohumu (Semen aristolochiae) – Mahmude kökü reçinesi (Resina scammonium) – Maydanoz bitkisi (Herb petroseleni) 2
Bitkisel maddelerin bazı ikincil ürünleri Bazı ilaç etkin madde grupları veya etkin maddeler (1) • Bitkisel ilaç maddeleri fiziko - kimyasal özelliklerine göre gruplandırılır. – Alkaloidler – Musilajlar – Balsamlar – Reçineler – Fenoller – Oleo-reçineler – Flavonoidler – Sabit ve uçucu yağlar – Glikozidler – Saponinler – Glukosinolatlar – Tanenler – Lateksler – Terpenoidler – Lignanlar – Zamklar gibi – ……. . 3
Bitkisel maddelerin bazı ikincil ürünleri Bazı ilaç etkin madde grupları veya etkin maddeler (2) • Bazı bitkiler bazı maddeler yönünden diğerlerine göre daha zengindir. Örneğin; – Patlıcangiller (Solonaceae) tropan alkaloidleri (atropin, skopolamin gibi). – Gülgiller (Rosaceae) tanenler ve flavonoidler. – Hardalgiller (Brassicaceae/Cruciferae) glukosinolatlar. – Ballıbabagiller (Lamiaceae / Labiatae) antibakteriyel etkili tanenler ve uçucu yağlar. – …… vb. 4
Bitkisel maddelerin bazı ikincil ürünleri Bazı ilaç etkin madde grupları veya etkin maddeler (3) 1. Alkaloidler 2. Glikozidler ü ü ü ü Kalp glikozidleri Saponinler Solaninler Antra-glikozidler Glikosinolatlar Acı glikozidler Koumarin glikozidler Siyanogenetik glikozidler 3. Terpenoidler 4. Reçineler ü Oleo reçineler ü Balsamlar 5. Sabit ve uçucu yağlar 6. Fenolik maddeler ü ü ü Basit fenoller Fenilpropanoidler Benzofuranlar Kromonlar / Kromenler Koumarinler Kuinonlar Lignantlar / Ligninler Stilbenler Tanenler Flavonoidler / İzoflavonoidler Antosiyanidinler Kalkonlar ve Ksantonlar 7. Diğerleri ü Lateksler, Enzimler, Mumlar, Musilajlar, Zamklar, Polisakkaridler, …… 5
1. Alkaloidler • Bitkilerde yaygın şekilde bulunan şekillendirebilen azotlu bazlardır. ve asitlerle tuzlar • Alkaloid ismi alkaliye benzer olmaları sebebiyle verilmiştir. • Alkaloidler bitkilerin öz suyunda, genellikle tuzları (malik asit, tartarik asit, okzalik asit, tannik asit, sitrik asit gibi asitlerle yaptıkları tuzlar, …vb) şeklinde bulunur. Genellikle %0. 1 -10 arasında bulunurlar. • Alkaloidlerde bazı ilkler vardır; – Ortamdan ilk ayrılan morfin (Derosne ve Seguin 1803 -1804; Serturner 1805), – İlk kullanılan striknin (Magendie 1821)’dir. – İlk sentezlenen koniin (Ladenburg 1886), • Nikotin, koniin gibi yapılarında oksijen (O 2) bulunmayanlar kimyasal olarak sıvı haldedir; bunun dışındakiler genellikle beyaz ve kristalize toz şeklindedir. 6
1. Alkaloidler (devam) • Alkaloidin bir bitkinin tüm kısımlarında bulunacağı anlamı taşımaz. ü Örneğin: Bazı bitkilerin sadece meyvesinde (morfin; haşhaş meyvesinde bulunurken, tohumda bulunmaz) ü Bazılarının da yaprak ve çiçeklerinde (nikotin; tütün bitkisinin yapraklarında bulunurken, tohumlarında bulunmaz) • Alkaloidler serbest BAZ halinde (atropin, morfin gibi) suda hiç çözünmez; alkolde ve diğer organik çözücülerde iyi çözünürler. ASİT ile oluşturdukları tuzlarında (atropin sülfat, morfin sülfat gibi) ise çözünür hale gelirler. • Alkaloidlerden; ü ü ü Bazıları (koniin, striknin gibi) son derece zehirli, Bazıları (bufotenin, dimetiltriptamin, psilosin vb gibi) halusinojenik, Bazıları (kodein, morfin gibi) uyuşturucu, Bazıları (aristoloşin, kolşisin, pirrolizidin alkaloidleri gibi) karsinojenik etkilidir. Toksik olanlardan bazıları (kafein, atropin, kodein, kolşisin, morfin, skopolamin gibi) ilaç olarak da kullanılır. 7
1. Alkaloidler (devam) • Alkoloidler genellikle etkin maddenin sonuna -ine veya -ina (Latince) takısı getirilerek isimlendirilirler. ü Bazıları etkilerine (emetin; kusturucu), bazıları da ilk defa bulanın ismine göre (pelletierin; Pelletier) isim alırlar. • Alkaloidlerin çok çeşitli etkileri vardır; – – – – Analjezik: Argemonin, morfin vb opioidler. Afrodizyak: İbotenik asit, muskimol, yohimbin. Analeptik: Kafein, striknin. Antelmintik: Pelletierin. Antibakterial: Fagaronin, gerardin, pteleatin, sanguinarin. Ekspektoran, Mukokinetik: Emetin, psikotrin. Antispazmolitik: Arborin, edulin, kodein, dionin, japonin, morfin, narkotin, vasicinon. Emetik: Apomorfin, emetin, psikotrin. Kolinerjik-muskarinik reseptör agonisti: Slaframin. Kolinerjik-muskarinik reseptör antagonisti (atropin-benzeri etki): Atropin, hiyosin (skopolamin), littorin, tigloidin, tropakokain, usambarensin. Kolinerjik-nikotinik reseptör agonisti: Arekolin, konisein, , lobelin, lobinin, Nmetilkoniin, N-metilsitisin, miyosmin, nikotin, pilokarpin, pilosin, sitisin. Kolinerjik-nikotinik reseptör antagonisti (kürar-benzeri etki): Kürar, toksiferin. Trombosit etkinliği önleyici: Kokusaginin, konfusamelin, β-fagarin. Antiinflamatuar: Achillein, gentianamin, gentianadin. 8 …………. . vb
1. Alkaloidler (devam) • Alkaloidler genellikle yapılarında bulunan kimyasal çekirdeğe göre sınıflandırılır; Kimyasal yapı Asetat (Piperidin) Benziltetrahidroizokuinolin Diterpen Fenilalanin Fenilizokuinolin İmidazol İndol (Basit) Ksantin (2, 3 -Dioksipurin) Kuinolizidin Liserjik asit türevi Piperidin Piridin-Piperidin Piridin-Pirrolidin Pirroloindol Terpenoid Tetrahidroizokuinolin Tropan Bitki türü Conium maculatum Papaver rhoes Papaver somniferum Aconitum napellus, A. orientale Ephedra campylopoda, E. major Colchicum autumnale, C. atticum Pilocarpus jaborandi Claviceap purpurea Rauwolfia türleri Camellis sinensis, Cola acuminta (cola), Thea sinensis, Paullinia sinensis (guarana), Lupinus albus, L. luteus gibi Claviceps purpurea Conium maculatum, Lobelia inflata Areca catechu Lobelia inflata Nicotiana tabacum, Duboisia türleri Physostigma venenosum Aconitum napellus, A. orientale Rauwolfia serpentina Strychnos toxifera Vinca rosea Chondrodendron tomentosum Atropa belladonna, Datura stramonium, Hyoscyamus niger, Erythroxylum coca, Alkaloid örneği Konin, konisein, konhidrin Rhoeadin Papaverin, noskapin Morfin, kodein, tebain Akonitin, Efedrin, katin, norefedrin, psödoefedrin Demekolşin, kolşisin Pilokarpin, pilosin Ergin, ergometrin, ergokristin Rezerpin Kafein, teobromin, teofilin Lupanin, lupinidin (spartein) Elimoklavin, ergometrin, ergotamin gibi Koniin, N-metilkoniin, -konicein Lobelin, lobelanidin Arekolin, arekaidin, guvakolin İzolobinin, lobelin, lobinin, lobelanin Nikotin, anabazin, kotinin, nikotin-N-oksit, … Kotinin, miyosmin, nikotin, nornikotin Fizostigmin, eseridin, eseramin Akonitin, akonit Rezerpin, serpentin, yohimbin Striknin Vinblastin, vinkristin, ajmalin, serpentin D-tübokürarin, toksferin-1 Atropin, hiyosin (skopolamin), hiyosiyamin (duboisin) 9 Kokain (benzoilmetilekgonin)
2. Glikozidler • Yapılarında hidroksil (-OH) veya sülfidril (-SH) grubu ihtiva eden bileşiklerin şekerlerle oluşturdukları maddelerdir. – Yapıdaki şeker (glikon diye bilinir) ve şeker olmayan kısım (genin veya aglikon diye bilinir) birbirine eter bağıyla (glikozidik bağ, oksijen köprüsü) bağlanmıştır. • Glikozidler sindirim kanalında hidrolize olurlar ve kendilerini oluşturan kısımlara ayrışırlar. • Glikozidler genellikle etkin maddenin sonuna -in veya -inum (Latince) eki getirilerek isimlendirilirler. • Farmakoloji ve toksikoloji bakımından önemli glikozidik maddeler ü Antraglikozidler ü Kalp glikozidleri ü Siyanogenetik glikozidler ü Glukosinolatlar ü Kalsinojenik glikozidler ü Saponik glikozidler ü Acı glikozidler ü Solaninler ü Nitropropanol glikozidler, …. . vb. ü Koumarin glikozidler ü Flavonoidler 10
2 a. Kalp glikozidleri • Yapılarında kalp glikozidi içeren yüzlerce (>300) bitki çeşidi vardır. – Bunlardan Yüksük otları (Digitalis türleri), Strofantus (Strophanthus türleri), Adasoğanı (Urginea maritima), İnci çiçeği (Convallaria majalis), Zakkum (Nerium oleander) ve Bohça otları (Helleborus orientalis) glikozidleri farmakolojik bakımdan önem taşırlar. • Kalp glikozidleri; kalp kası hücresi zarındaki Mg-bağımlı Na, K-ATPaz etkinliğini engelleyerek (hücre içindeki Na dışarıya, hücre dışındaki K’da içeriye taşıyan protein /veya pompa) kalp kasının kasılma gücünü artırırlar (pozitif inotropik etki, kardiyotonik etki). Pompanın etkinliğinin engellenmesi ile; 1. Kalp kası hücrelerinde Na yoğunluğunu artırır. 2. Bu ise hücre zarında başka bir pompayı (Ca-Na değiş-tokuş pompası) etkinleştirir. 3. Pompa içerideki Na, dışarıdaki Ca ile değiş-tokuş eder. 4. Hücre içi yoğunluğu yükselen Ca iyonları kalp kasının daha güçlü kasılmasını sağlar Kalp glikozidlerinin etkisinde kalp kası; ü Daha yavaş ama daha güçlü kasılır. ü Kalp verimi yükselir. 11 ü Kalp enerjiyi tasarruflu kullanır; yani, harcadığı enerjiye göre daha fazla iş yapar.
Digitalis purpurea 2 a. Kalp glikozidleri (devam) Glikozid çeşidi Bulunduğu bitkiler Adonitoksin, simarin Avcı otu (Adonis vernalis), Sonbahar-avcı otu (A. automnalis) Adonidin Kan-avcı otu (Adonis aestivalis) Digitoksin, diginatin, digoksin, gitalin, gitoksin Yüksükotları (Digitalis purpurea, D. lanata, D. orientalis, D. ferruginae gibi) Hellebrin Bohça otları (Helleborus orientalis, H. anticorum, H. niger) Konvallamarin İnci çiçeği (Convallaria majalis) Oleandrin Zakkum (Nerium oleander) Strofantin-G ve K Strophanthus gratus, S. hispidus, S. kombe Sillaren-A ve -B Urginea maritima Thevetin Sarı oleander (Thevetia peruviana) Strophanthus gratus 12
2 b. Saponinler (saponik glikozidler) • Gilikozidlerin bir alt grubu olarak kabul edilirler. • Aglikona (şeker olmayan kısım) göre (1) steroidal (fito-steroller) ve (2) tri-terpenoid (tri-terpenik) saponinler diye 2’ye ayrılırlar. • Suyla çalkalanınca dayanıklı köpük oluşturmaları ve alyuvarları parçalamaları en belirgin özelliklerindendir. – Molekülleri büyüktür; bir tarafta suyu seven grup, diğer tarafta yağı seven grup (suyu sevmeyen) vardır. • Böylece, sübyeleştirici ve yüzey gerilimini azaltıcı etkilidirler. • Köpük oluşturucu etkileri ile yüzey gerilimini azaltırlar; bu sebeple, suda çözünmeyen bazı maddeleri emülsiyon (sıvı-sıvı) veya süspansiyon (sıvıkatı) halinde tutmak için kullanılırlar. • Bu amaçla suda çözünmeyen maddeleri (yağ, fosfolipidler gibi) uzaklaştırmak / temizlemek için (deterjan etki) kullanılırlar. • Son derece irkiltici ve zehirlidirler. Genellikle kan zehiri olarak etkirler; – Alyuvarların zarındaki kolesterol ve lesitine bağlanırlar; zar ya parçalanır ya da hemoglobine (Hb) geçirgen hale gelir; böylece, Hb dışarı kaçar. – Bu etki daha ziyade damar-içi yolla verildiklerinde veya ağızdan çok fazla 13 miktarda soponince-zengin bitkiye maruz kalındığında görülür.
2 b. Saponinler (saponik glikozidler) (devam) • Özellikle Saponince-zengin – Duvar sarmaşığı (Hedera helix) gibi bitkiler refleksle balgam söktürücü etki oluştururlar. – Steroidal-saponin başta olmak üzere, tüm saponinler kolesterolun düşürülmesinde etkindirler; • Sindirim kanalından koleterol emilimi ve karaciğerde sentezini azaltır. • Vücuttan atılmasını hızlandırırlar (kolesterol düşürücü etki). – Bağışıklık sistemini düzenleyici ve tümöral oluşumları önleyici rol oynarlar. – Antimikotik etkilidirler. – Meyan kökü saponinlerinin (glisirrhizik asit, glisirrhizinik asit gibi) çok yönlü etkileri (mide koruyucu, yangı önleyici, antiviral gibi) vardır. Meyan kökü ve şerbeti Hedera helix 14
2 b. Saponinler (saponik glikozidler) (devam) Siklamen (Cyclamen spp. ) Saponin veya sapogenol çeşidi Bulunduğu drog ve bazı özellikleri Gipsogenol Çövenotu (Gypsophila türlerinin) kökleri (Radix saponaria albae) %15 -20 ve Sabunotu kökleri (Saponaria officinalis; Radix saponariae rubra, %5) bulunur. Meyan bitkisinin (Glycyrrhizia echinata) köklerinde (Radix liquiritiae) %10 dolayında ve triterpenik yapıdadır. Meyan balında (Succus liquiritiae) da bulunur. Duvar sarmaşığı bitkisinin (Hedera helix) yapraklarında bulunur. Agave ve Yunca türlerinde %5 -10 arasında bulunur; bu sapogenol, steroid hormonların sentezinde başlangıç maddesi olarak kullanılabilir. . Kondurango bitkisinin (Marsdenia condurago) kabuklarında (Cortex condurango) bulunur. Ökse otu bitkisinin (Viscum album) yapraklarında bulunur; triterpenoik yapıdadır. Panax türlerinin (P. ginseng, P. repens gibi) köklerinde (Radix ginseng) bulunur; bitkinin droğu daha ziyade Ginseng diye bilinir ve saponin triterpenoik yapıdadır. Glisirrhizik asit Hederagenol Hekogenol Kondurangozit Lupeol, -amirenol Oleanolik asit, panaksodiol, panaksotriol Protoessigenol ve Barrintogenol C Sarsaponozit Senegenol Primulagenol-A, -D Siklamiretin At kestanesi bitkisinin (Aesculus hippocastanum) tohumlarında bulunur; miktarı %10 dolayında ve triterpenoik yapıdadır. Smilax medica, S. ornota gibi bitkilerin köklerinde (Radix sarsaparillae, Saparna kökü) bulunur; 27 karbonlu sarsapogenol, 2 glikoz ve 1 ramnoz içerir. Poligala bitkilerinin (Polygala senega, P. prunosa gibi) köklerinde bulunur. Çuha çiçeği bitkisinin (Primula officinalis) kökünde (Radix primulae) bulunur; drogdaki saponozit miktarı %5 -10 arasındadır. 15 Siklamen türlerinin (Cyclamen) kurutulmuş yapraklarında bulunur.
2 c. Solaninler (Steroidal alkaloidler, Aza-steroidler) • Bitkide bulunan gliko-alkaloid (steroidal-alkaloid) yapıda maddelerdir; steroidal saponinlerin azotlu-analoglarıdır; aza-steroidler diye de bilinirler. • Suda çözünmeyen ve ısıya dayanıklı maddelerdir. Saponinlerin özelliklerini taşırlar (yüzeyde etkinlik, alyuvarları parçalanmak gibi) • Patates başta olmak üzere, – Patlıcangillerde (Solanaceae) solanin, kakonin, solasonin, tomatin isimli bazı gliko-alkaloidler başlıcalarıdır. Solanin çeşidi Bitki türü Solanin İtüzümü (Solanum luteum, S. nigrum) Domates (S. lycopercicum) Patates (S. tuberosum), Patlıcan (S. melongena) Japon kirazı (Japanes cherry) Solanin, solasein, soladusin Solanum luteum Yaban yasemini (Solanum dulcamara) 16 Solanum dulcamara
2 d. Antraglikozidler (Antrokuinonlar) • Fenolik yapıda sürgüt etkili maddelerdir. – Kalın barsağın alkali ortamında hidrolize olarak etkin maddeleri (emodin, krizofanik asit gibi) serbest kalır; böylece sürgüt etkileri gecikerek (6 -36 saat) oluşur. – Kalın bağırsaklardaki parasempatik sinir yumaklarını (Auerbach ve Maessner) uyararak ve su-elektrolit salgılanmasına yol açarak sürgüt etki oluştururlar. • Kısmen kalın bağırsakların duvarında depolanır; buraya koyu kahve-esmer renk verir (Pseudo-melanosis coli). • Vücuttan atılma ürünleri ile p. H’ya göre idrarın rengini değiştirirler. • Sürgüt dışında diğer önemli etkileri; – Antifungal. – Böbrek tubul hücrelerinin üremesini önleyici. Böbrek yetmezliği olan hastaların durumunun kötüleşmesini geciktirici. – Yangıda düzenleyici (kısmen COX etkinliğini önleyerek). Antraglikozid çeşidi Emodin, frangula, emodin-antranol Frangulin-A, -B, emodin, krizofanol Rhamnin, kaskarosid A-D, barbaloin, krisaloin Rhenoside A-D, emodin, krizofanol, aloe-emodin Aloe, barbalein Sennosid A-F Bitki Akdiken (Rhamnus catartica) Barut ağacı (R. frangula) Kasgara (R. purshiana) Ravend (Rheum peltatum, R. ribes) Sarısabır (Aloe ferox, A. barbadensis) 17 Sinameki (Cassia angustifolia, C. acutifolia)
2 e. Glukosinolatlar (Tiyo-glikozidler) • Amino asitlerden (fenialanin gibi) hareketle hazırlanan kükürtlü (-S) aglikon (şekersiz kısım) yapılı maddelerdir. Zehirli ve pis/kötü kokuludurlar. Başlıcaları; – Glukokeirolin 3 -(metilsülfinil)propil-GS – Sinalbin (p-hidroksibenzil-GS) Progoitrin (3 -hidroksi-but-3 -enil-GS) Sinigrin (prop-2 -enil-GS) • Bitkide mirosinaz (thioglukosidaz) enzimi ile birlikte daha ziyade Hardal, Karnıbahar, Kolza, Lahana, Roka, Sarımsak, Soğan, Şalgam, Turp gibi bitkilerde bulunurlar. – bitki dokusu hasar gördüğünde veya – pişirme ve sindirim kanalında sindirim sırasında bu enzim ile hidrolize uğrarlar. • Özellikle – Guatır yapıcı (Progoitrinin parçalanması ile oluşan goitrin tiroid bezinde büyümeye (guatır)) ve bezin faaliyetinde azalmaya yol açar; – Antibakteriel etkilidirler, Aflatoksin vb karşı koruyucu etki oluşturur – Deri ve mukozalarda irkilti / kızarıklık / yangıya yol açarlar. – İzo-tiyo-siyanatlar böcek cezbedici/kovucu, koku ve tat verici, göz yaşı akıtıcı ve hücre zehiri olarak etkirler; proteinlerdeki tiyol ve amino grupları ile tepkimeye girerler. 18
2 f. Acıglikozidler • Jensiyan bitkisinde (Gentiana lutea) acı glikozidler olarak bilinen amarogentin, amaroswerin, jensiyopikrosid bulunur. • Özellikle; ü ü Ağızdaki tat tomurcuklarını uyarır, tükürük ve mide salgısını artırırlar; iştahı açarlar, besin maddelerinin sindirimi teşvik ederler 2 g. Koumarin glikozidler • Fenolik maddeler bölümüne bkz (slayt 21 ve 30). 19
2 h. Siyanogenetik glikozidler • Enzimatik veya asit hidrolizle hidrosiyanik salıverirler. • Bitkilerdeki siyanogenetik glikozidlerin başlıcaları: – – – Amigdalin, Linamarin, Prunasin, Taksifillin, Zierin, asit (HCN) Dhurrin, Lukumin, Sambunigrin, Vicianin, …. … • Evcil hayvanlarda siyanürle zehirlenmenin en önemli sebebi bu glikozidleri içeren bitkilerin aşırı tüketilmesidir. • Bitki dokusu sağlam durumda iken siyanür iyonu (-CN) salıverilmez; Ama, bitki veya yemlerin parçalanması, hasar görmesi veya sindirim kanalındaki sindirim işlemi sırasında; – Oluşan siyano-hidrinler; -HCN ve aldehidli yapılar salıverilir. – Tepkime genellikle asit ortamda yavaş, alkali ortamda hızlıdır. 20
3. Fenolik maddeler • Fenolik maddeler; fenol (hidroksi-benzen) grubu taşıyan bileşikleri tanımlamak için kullanılır. • Bu ana-gruba bağlı olarak; – – Basit fenoller Tek-halkalı bileşikler (kuinonlar) Çift-halkalı bileşikler (kalkonlar, stilbenler) Üç-halkalı bileşikler (antosiyaninler, benzofuranlar, izoflavonoidler, kromonlar, koumarinler gibi) – Çoğul-fenolik maddeler (tanenler) flavonoidler, • Fenolik maddelerin başlıcaları; ü Basit fenoller ü Fenolik ketonlar ü Fenilpropanoidler ü Benzofuranlar ü Kromonlar ve Kromenler ü Flavonoidler ü ü ü ü Koumarinler Kuinonlar Lignanlar ve ligninler Stilbenler Tanenler İzoflavonoidler. . … 21
3. Fenolik maddeler • Fenolik maddelerin en önemli özellikleri; – çok sayıda -OH içermeleri ve böylece elektronca zengin olmalarıdır. – Böylece vücutta metabolik olaylar sırasında açığa çıkan veya dışarıdan giren yabancı maddelerden oluşan etkin oksijen gruplarını (O 2 , HO , 1 O 2 gibi) zararsız kılarlar; yangı önleyiciyükseltgenmeyi önleyici etkilerinin esasını oluşturur. – Protonların mitokondrial iç-zarına geçişini kolaylaştırır ve oksidatif - fosforilasyon kenetini kırarlar. – Renkli ve koku verici fenolik maddeler tozlaştırıcılar için cezbedici olarak etkir. – Tanenler proteinlere sıkıca bağlanır (büzüştürücü/çöktürücü); acı tatları ile bitkiyi otçullardan koruyucu etki oluşturur. – Ayrıca; antimikrobial (bakteri, mantar gibi), doku ve organlar için koruyucu, çeşitli enzimlerin (COX, LOX gibi) etkinliğini önleyici ve östrojenik gibi etkileri vardır. 22
3. Fenolik maddeler (devam) • Fenolik maddelerin bazıları; Grup Basit fenoller Grup Flavonoidler Fenolik ketonlar Alt-grup / Örnekler Aspirin (asetilsalisilik asit) Benzoik asit (benzenkarboksilik asit) Fenol (hidroksibenzen) Gallik asit (3, 4, 5 -trihidroksibenzoik asit) o-, m-, p-Krezol, Katekol Rezorsinol (1, 3 -dihidroksibenzen) Salisilik asit (2 -hidroksibenzoik asit) Sesamol (2, 4 -metilendioksifenol) Vanillin (3 -metoksi-4 -hidroksibenzaldehid) Basit benzofuran (dehidrotremeton) Dibenzofuran (usnik asit) Zearalenon Fenolik laktonlar Dihidrokawain, kawain (kavain), metisin, Ksantonlar Fenilpropanoidler Basit fenilpropanoidler Allilbenzenler İzoflavon Koumestan Rtenoid Antrakuinon Benzonaftakuinon, biantrakuinon Stilbenler Benzofuranlar İzoflavonoidler Kuinonlar Lignanlar Kromonlar Koumarinler Tanenler Alt-grup / Örnekler Antosiyanin Biflavonoid Dihidroflavonollar Kalkon Fageson-A, -B Pinoresinol Saucernetin Sesamolinol Sesartemin Basit kromon Furanokromon Basit koumarin Furanokoumarin Piranokoumarin Basit ksanton Glikozilli-ksanton Basit stilben Fenantren Çözünebilir tanenler Kestaneni Mazı taneni Kondense tanenler Kola taneni Ratanya taneni 23
3 a. Basit fenoller • Fenol, hidroksibenzen (karbolik asit) yapısında olup, –OH veya –CH 3 grubu taşıyan çok sayıda maddeyi kapsar. • Basit fenoller ağrı kesici, antiseptik, antimikrobial ve kokulu maddelerdir. • Birçoğu (anakardik asit, ginkgol, grevillol, katekol, sesamol gibi) deri hastalıklarında kullanılan preparatların yapısına girer. • Fenol, o-, m-, p-krezol, katekol, pirogallol, rezorsinol antiseptik; • benzoik asit, gallik asit, gentizik asit, ginkgoik asit, pirokateşik asit, salisilik asit, humulon, lupulon antimikrobial etkilidir. • Kokulu maddelerdir; bazıları (p-anisaldehid, fenetilalkol, guaiakol, 4 -hidroksibenzaldehid, heliotropin, vanillin gibi) koku vermek için çeşitli ürünlere katılır. • Anakardik asit, 2, 6 -dimetoksifenol, ginkgoik asit, ginkgol, salisilik asit COX; ginkgol, grevillol 5 -LOX etkinliğini engeller; yangı önleyici ve ağrı kesici etki oluştururlar. 24
3 b. Fenil propanoidler • Fenil alanin türevleri olup; ferulik asit, kaffeik asit, koumarik asit, sinnamik asit önemli ana maddelerdir. • Yan-zincirdeki; – Çift bağlar veya karboksil (COOH) gruplarının indirgenmesi ile aldehidler veya alkoller, – şekerlerle glikozidler; şekerler ve diğer maddelerle (kuinik asit, şikimik asit) karboksilik asit esterleri oluştururlar; amidler şekillendirirler; • Yağda iyi çözünürler, kuvvetli kokulu ve uçucu maddelerdir. • Sindirim kanalı ve solunum yolundan iyi emilirler; beyine girerler. • Vücuttan özellikle solunum ve böbreklerle atılırlar; dolayısıyla, bu sistemlerle ilgili hastalıklarda özellikle etkilidirler. 25
3 b. Fenil propanoidler (devam) • Bazı fenilpropanoidlerin etkileri; – Allilbenzen (fenilprop-2 -ene; AB) türevleri vücutta 2, 3 -epoksit grubu oluşturur; son derece etkin bu ara ürün DNA’ya bağlanarak mutajenik ve karsinojenik etkiye sebep olurlar. – Ginserollar COX ve 5 -LOX etkinliğini önler. – PG’ler ve LT’lerin şekillenmesini engeller. – Bu etki yangı önleyici ve ağrı kesici etkilerinin esasını oluşturur. – Koniferilaldehid ve fagaramid COX – Bifenilpropanoidlerden forsithiasid, hellikosid ve suspensasid 5 -LOX – Miristisin MAO – Salvianolik asit-A (trikaffeik asit türevi) K, H-ATPaz – Kaffeik asit esterleri vanikosid A-B ve kurkumin protein kinaz – Kaffeik asit ksantin oksidaz – Öjenol; metastazı güçlü şekilde önler. Apoptozise sebep olur. ATP üretimini önler. Mikroorganizmalara hücre zarının geçirgenliğini değiştirir. 26 – Vanilin singlet-oksijen gruplarını (1 O 2) uzaklaştırır.
3 b. Fenil propanoidler (devam) Grup Basit fenilpropanoidler Allilbenzenler (AB) (Fenilprop-2 -ene) Propilenbenzenler (PB) (Fenilprop-1 -ene) Fenilpropanoid ketonlar Örnekler Fagaramid Ferulik asit (3 -Metoksi-4 -hidroksisinnamik asit) Forsithiasid Hellikosid İzoferulik asit (3 -Hidroksi-4 -metoksisinnamik asit) Kaffeik asit (3, 4 -dihidroksisinnamik asit) Koniferilaldehid Kurkumin o- / ve p- Koumarik asit (o- / ve p- Hidroksisinnamik asit) Salvianolik asit A Sinnamik asit Suspensasid Vanikosid A ve B Elemicin (3, 4, 5 -Trimetoksi-AB) Estragol (3 -Metoksi-AB) Metilöjenol (4, 5 -Dimetoksi-AB) Miristisin (3 -Metoksisafrol) Öjenol (4 -Hidroksi-5 -metoksi-AB) Safrol (4, 5 -Metilendioksi-AB) Sis- ve trans-Asaron (2, 4, 5 -Trimetoksi-PB) İzosafrol (4, 5 -Metilendioksi-PB) Metilizoöjenol (4 -Hidroksi-5 -metoksi-PB) Ginserol (4’-Hidroksi-5’-metoksifenilpropan) Gingerollar 6 - / ve 8 - Gingerdion 27
3 c. Benzofuranlar • Benzofuranlar; benzen halkası ile 5 -üyeli furan halkası (birisi oksijen, diğerleri karbon); Di-benzofuranlar ise benzen halkası ile kaynaşmış 2 -furan halkası taşır • Bitkilerde özellikle antifungal olmak üzere, antimikrobial etkilidirler. • Memelilerde yangı önleyici, ağrı kesici, glukoneogenezis ve yükseltgenmeyi önleyici etkiler oluştururlar. Grubu Basit benzofuranlar Di-benzofuranlar Örnekleri Tremeton, Dehidrotremeton Mulberrofuran-A Mulberrofuran-G Litospermik asit Morasin A-Z Kalkomorasin Kotonefuran Usnik asit Etkileri Glukoneojenezisi önler ( Glukoneogenezis; glikoz olmayan kaynakların enerji için glikoza çevrilmesi) COX etkinliğini önler Etkin oksijen gruplarını uzaklaştırır, pirolil hidroksilaz etkinliğini ve kollajenin hidroksilasyonunu önler. Etkin oksijen gruplarını uzaklaştırır, Hücre bölünmesini önler, verem basilini etkiler, oksidatif-fosforilasyon kenetini kırar, bitkisel protoporfirinojen sentetaz etkinliğini önler. 28
3 d. Kromonlar ve Kromenler • Benzen ve buna kaynaşmış piran (birisi oksijen, 6 -üyeli doymamış halka) halkasından yapılmıştır. • Diğer birçok moleküllerine alkil, aril, hidroksil, metoksi gibi çok sayıda grup bağlanmıştır. • Bitkilerdeki rolü tam olarak bilinmemektedir. • Genellikle antimikrobial ve hücre zehiri olarak etkirler. Grubu Basit kromon Örnekleri Biflorin Kapillarisin Etkileri Yükseltgenmeyi önler (etkin oksijen gruplarını uzaklaştırır) Aldoz redüktaz etkinliğini önler Furanokromon Khellin Khellol glikozid Visnagin Pulverokromenol Işığa duyarlı kılıcıdır Damarları genişletir. Encekalin Mallotokromen Prekosen-1, Prekosen-2 İnsektisid (juvenil hormon üretimini önler) etkilidir. Piranokromon Kromenler Antibakterial ve hücre zehiri etkilidir. 29
3 e. Koumarinler • Bitkilerde serbest veya glikozidik halde (koumarik glikozid) bulunurlar. • Koumarinler kokulu maddeler olup; tat ve koku düzeltici olarak kullanılırlar, yeni kesilmiş-taze otların kokusundan sorumludur. • Etkilileri; – pıhtılaşmayı önleyici, – etkin gruplarını uzaklaştırıcı, – uyarıcı, – kapillar damar dayanıklılığını artırıcı Grubu Basit koumarin Furanokoumarin Piranokoumarin Örnekler Ammoresinol, Dafnetin, 4 -Metildafnetin, Eskuletin Dikoumarol, Eskulin, Fraksetin, Herniarin, 4 Metildafnetin, Osthol Psoralenler, Bergapten Ksantotoksol, izopsoralenler, Angelisin, Byakangelikol Ksantotoksin, Pimpinellin İnophyllum-B, -P Visnadin – antibakterial etkilidir – LOX etkinliğini önler – Çeşitli enzimlerin etkinliğini önlerler – ……… Etkileri Antibakterial etkilidir Etkin oksijen gruplarını uzaklaştırır 5 -LOX etkinliğini önler Ksantin oksidaz, vitamin K - epoksit redüktaz, tirozin kinaz enzim etkinliğini önlerler MAO-A ve -B’nin etkinliğini engeller Etkin oksijen gruplarını uzaklaştırır Işığa-duyarlı DNA-bileşikleri oluştururlar NO sentaz enzim etkinliğini önlerler HIV-1 ters transkriptaz etkinliğini önler Ca-kanallarını bloke eder 30 Damar genişletici ve spazm çözücü etki oluşturur.
3 f. Kuinonlar • Bitkilerde bulunan antimikrobial etkili, hücre zehiri ve irkiltici maddelerdir. • Ana maddesi kuvvetli yükseltgen özelliktedir; Vücutta yükseltgenmeindirgenme tepkimelerinde (redoks tepkimeleri), - H bağları ile proteinlere bağlanırlar. – Bu tepkime irkiltici, antimikrobial ve hücre zehiri olarak etkimelerinin temelini oluşturur. Grubu Antrakuinonlar Örnekler Alizarin Damnakantal Emodin, Krisazin, Purpurin Etkileri Sürgüt etkili Protein kinaz etkinliğini engelleyici Benzokuinonlar Acamelin, Ardisianon Arnebinon, Koenzim-Q 10, Kornudentanon, Primin Pirenilbenzokuinon COX etkinliğini önleyici Lökotrien reseptör antagonisti Yükseltgenmeyi önleyici ve yaşlanmayı geciktirici Benzonaftakuinon Binaftokuinon Biantrakuinon Kloroantrokuinon Naftokuinonlar Sipripedin Serkosporin Hiperisin 7 -kloroemodin Alkannin, Juglon, Lawson, Naftazarin, Plumbagin, vitamin K 1 β-Lapakon Antimikrobial ve irkiltici Işığa duyarlı kılıcı Protein kinaz etkinliğini engelleyici Antimikrobial ve hücre zehiri Protein kinaz etkinliğini engelleyici Kanın pıhtılaşmasını önleyici 31 Antimikrobial ve hücre zehiri Pirano-α-naftokuinon
3ı. Lignanlar ve ligninler • Lignanlar 2 -fenilpropanoid (fenilalaninden deaminasyonla hazırlanır) biriminin birbiriyle bağlanmasıyla oluşan 18 -karbonlu maddelerdir. Ligninler ise büyük fenilpropanoid polimer bileşikleridir. • Lignanlar bitkinin odun kısmında bulunurlar. • Genellikle hücre zehiri olarak etkirler ve yağda çözünürler. • Hücre zarına dayanıklılık ve sertlik sağlarlar; suyun geçişine engel oluştururlar. Örnekler Eudesmin, fargeson A-B, nordihidroguaiaretik asit, trakelogenin Etkileri Ca-kanallarını bloke ederler Kadsuren, kadsurin-A, Grandisin, magnosalisin, sausernetin, veraguensin PAF Platelet (trombosit) Activation Factor antagonisti Magnolol, Kubebin, sesartemin, Podofillotoksin Honokiol Burseran, podofillotoksin Protein kinaz, Stokrom-P 450 -bağlı oksijenaz enzim etkinliğini engellerler Antibakterial Tümöral gelişmeyi önler, güçlü sürgüt etkili, Topoizomeraz enzim etkinliğini engellerler Sesamolinol Yükseltgenmeyi önler 32
3 g. Stilbenler • Malonil-Co. A ve p-OH-sinnamik asitten (fenilpropanoid) hazırlanırlar. • Bitkilerde mantarların gelişmesini engellerler; zararlı mantara karşı bitki savunmasında görev yaparlar. • Memelilerde – Antioksidan – Mitokondrial elektron zincirinde kırılma – Protein kinaz etkinliğini önleme Grubu Basit stilbenler Örnekler Kloroforin Oksiresveratrol Pikeatannol Resveratrol Bisbenzil Dihidroresveratrol Hidrangenol Batatasin-I Flavidin, İzobatatasin-I Koelogin Fenantrenler – Alerjik etkili – Spazm çözücü – Yükseltgenmeyi önleme / serbest oksijen gruplarını yakalama / uzaklaştırma Etkileri --Mitokondrial elektron zincirinde kırılma Protein kinaz etkinliğini önleme Bitki savunması için hücre / doku zehiri, memeliler için antioksidan --Alerjik etkili Spazm çözücü Yükseltgenmeyi önleme/serbest oksijen gruplarını yakalama / uzaklaştırma 33
3 h. Tanenler • Yapılarında çok sayıda OH grubu bulunan, molekül ağırlığı ≥ 500 olan, N (azot) içermeyen glikozidik yapılı maddelerdir. • Deri ve mukozalar üzerinde büzüştürücü etkilidirler. • Suda genellikle çözünür ve kolloid bir çözelti oluştururlar. – Molekülleri büyüdükçe çözünürlükleri azalır. – Ancak soğuk suda az çözünürler; böylece, ham bitki veya drogla yapılan soğuk infüzyonlarda çok az tanen bulunur. • Çok sayıda bitki tanen içerirler; tanence zengin bitki ailerinden bazıları şunlardır: – – Baklagiller (Fabaceae / Leguminosae), Gülgiller (Rosaceae) Kara buğdaygiller (Polygonaceae) Kayıngiller (Fagaceae) Kök boyagiller (Rubiaceae) Çay, Ayva, Yabani çilek, Adaçayı, Aksöğüt, Alıç, ……vb. • Bitkinin özellikle kök, kabuk ve toprakaltı kısımları olmak üzere tüm organlarında (çiçek, mazı, meyve, tohum, yaprak) bulunurlar. • Bitkiler veya meyveler olgunlaştıkça tanen miktarı azalır. 34
3 h. Tanenler (devam) • Tanenlerin çoğu gallik asit (trihidroksibenzoik asit) ve piro-gallik asit (dihidroksibenzoik asit) türevidirler. – En önemli özellikleri proteinleri, alkaloidleri (atropin, kokain, morfin, nikotin hariç), metalleri (antimon, arsenik, civa hariç) çöktürmeleridir – Zehirlenmelerde, sindirim sistemi ve deri rahatsızlıklarında büzüştürücü, antiseptik, çöktürücü, kurutucu, kanama kesici olarak kullanılırlar. ü Etkileri yapılarındaki fenolik OH grupları ile ilgilidir. ü Etki güçleri OH gruplarının sayısıyla artar. Bitki veya drog Cadı fındığı (Hamamelis virginiana) Felfelek (Acacia catechu) Mazı Etkin madde Ağacın yapraklarında %10 dolayında hamameli taneni vardır. Bitkinin gövde odununda kateşu isimli drog hazırlanır; bunda %10 katekol ve epikatekol, %30 kadar kaşutannik asit bulunur. Cynips gallae infectoria isimli böceğin patolojik ürünüdür; mazı meşesinde bulunur; %27 -70 tanen, %2 -4 serbest gallik asit ve ellajik asit içerir. Meşe palamudu Palamut meşesinin tamamen olgunlaşmadan toplanıp kurutulan meyvesidir; pelit ve kadeh kısmından oluşur; pelitte %10, kadehte %3035, kadeh üzerindeki tırnakta %40 -45 tanen vardır. Ratanya (Krameria triandra) Bitkinin köklerinde %10 -15 katekol, %20 -40 ratanya tannik asit bulunur. 35
3 h. Tanenler (devam) • Tanenler ikiye ayrılırlar. – Hidrolize olabilenler (ellajik-, gallo-, pirogallik tanenler) – Hidrolize olmayan tanenler (kateşik ve kondense tanenler). (1) Hidrolize olabilen tanenler – Gallo-tanenler ve ellajik-tanenler diye ikiye ayrılırlar. • Gallotanenler gallik asit ve digallik asitin şekerlerle (glikoz gibi) yaptıkları esterlerdir; Örğ: mazı taneni, hamameli taneni • Ellajik-tanenlerin yapısı daha karmaşıktır; ellajik asitin (luteik asit de dahil) şekerlere yarı-asetal bağı ile bağlanmasıyla oluşurlar; Örğ: kestaneni – Asit ve tannaz tarafından parçalanırlar. – Sıcak suda çözünürler, ferri tuzları ile mavi-siyah renkte çökelti oluştururlar. – Kuru damıtma ile pirogallol verirler. 36
3 h. Tanenler (devam) (2) Hidrolize olmayan tanenler (Kondense tanenler) – Katekol türevi bileşiklerin (katekol, epikatekol, gallokatekol, epigallokatekol gibi) kondenzasyon ürünüdürler; – Kola tohumu taneni, Felfelek taneni, Ratanya kökü taneni bu tiptir. – Kuvvetli asitlerle sıcakta veya yükseltgen maddelerle kırmızı veya esmer renkte bileşikler (flobafen) oluştururlar. – Asit veya tannaz ile hidrolize olmazlar. – Ferri tuzları ile esmer-yeşil çökelti oluştururlar. – Kuru damıtma ile pirokatekol, alkali şartlarda bazıları floroglusinol oluştururlar. 37
3 h. Tanenler (devam) Bitkilerde; • Artık madde oldukları ve bitki savunmasında görev yaptıkları sanılmaktadır. • Mukozalardaki proteinlere bağlanırlar; acı-büzüştürücü etkileri / tatları ile bitkiyi otçullardan korurlar. Memelilerde; • Yapılarında fenolik OH grupları bulunması sebebiyle peptid, polipeptid, protein gruplarına; H bağları ile bağlanırlar. – Bu etki hücre, deri, mukoza yüzeyindeki proteinlerin çökmesiyle sonuçlanır; deri ve mukozalarla ilgili durum büzüştürücü etki diye bilinir. – Böylece, yangı önleyici, kanama kesici, sürgün önleyici, salgıları azaltıcı, zayıf antibakteriyel etki oluştururlar. • Etkin oksijen gruplarını uzaklaştırırlar (yangı/yükseltgenmeyi önleyici etki). • Çoğunun tümöral gelişmeyi önleyici / hücre zehiri etkileri vardır. • Bazı enzimlerin (protein kinazlar gibi) etkinliğini engeller 38 • Hormon reseptörleri antagonisti olarak etkirler.
3ı. Flavonoidler • Flavonoidler kromon (benzo- -piron) türevi; 3 -halkalı yapı taşırlar. • Bitkilerde hepsi de sinnamik asitten hareketle sentezlenirler. Bitkilerde birbirine çevrilebilirler veya birisi diğerinin ön-maddesidir; • Genellikle bitkilerde sarı renk maddesi olarak flavonoid glikozidler (glikozid-heterozitler) şeklinde bulunurlar. • Flavonoidlerin büyük polimerleri (afzelekin, kateşin, epikateşin gibi flavan-3 -ol türevi flavandioller) kondense tanenleri şekillendirir. • Flavonoid içeren bitkilerin bazıları şunlardır. – Baklagiller (Fabaceae / Leguminosae) – Bileşikgiller (Asteraceae / Compositae) – Karabuğdaygiller (Polygonaceae) – Maydanozgiller (Apiaceae / Umbelliferae) – Turunçgillerde (Rutaceae) 39
3ı. Flavonoidler (devam) • Bitkide bilhassa yapraklar, çiçek tomurcuklarında daha çok rastlanırlar • Işık, bitkideki flavonoid miktarını genellikle artırır; ama, şekillenmesini doğrudan etkilemez. • Bitkilerde birçok renkli bileşik oluştururlar. – Rengin çeşidi ve koyuluğu birçok faktörle değişir • -OH gruplarının sayısı ne kadar fazla, ortam p. H'sı da ne kadar yüksekse, renk de o kadar şiddetli veya koyudur. – p. H’ya göre renkleri değişir. • Alkali maddelerle sarı renk verirler; havaya maruz kalınca renk koyulaşır. • Asitleştirme rengin açılması ve maddenin çökmesi ile sonuçlanır. – Auronlar, flavonollar, kalkonlar sarı (alkalide kırmızı); antosiyanidoller mor veya kırmızı renk maddeleridir (alkalide mavi). – Bu özellikleri renk esasına dayanan tanı testlerinde çok yararlıdır. • Bitkilerdeki flavonoidler siyanidin tepkimesi ile tanınırlar. – Flavon’lar portakal, – Flavonol’ler kiraz-kırmızı, – Flavonon’lar menekşe-kırmızı renk verirler. 40
3ı. Flavonoidler (devam) • Bitkilerde; – Böcekler için cezbedici veya kovucu, – UV ışığa karşı koruyucu, – Otçullara karşı savunma maddesi gibi görevler yaparlar. • İnsan ve hayvanlarda; – Etkin oksijen gruplarını uzaklaştırarak kapillar damarlar, doku ve organları korurlar. – Oksijen eksikliğine karşı (oksidatif gerilim) direnci artırırlar. – Diüretik, MSS’ni yatıştırıcı, – Kanseri önleyici (özellikle pankreas kanseri olmak üzere), – Antihistaminik, antienflamatuar (yangı önleyici), – Çeşitli enzimlerin (aldoz redüktaz, COX, 5 -LOX, protein kinaz, tiroid peroksidaz) etkinliğini önleyici, – Vitamin-C ve diğer yükseltgenmeyi önleyici maddeleri koruyucu etkileri de vardır. 41
3ı. Flavonoidler (devam) Grubu Antosiyanidinler Antosiyanidoller Auronlar Biflavonoidler Dihidroflavonoidler Hidroksiflavonlar Flavanlar Örnekleri Apigeninidin Delfinidin Siyanidin Apigeninidol Siyanidol Aureusidin Brakteatin Maritimetin Theasinensin-A Dihidroflavonoller Fustin Hesperetol Naringetol Flavanonlar Naringenin Pinokembrin Flavanolignan flavanonlar Sanggenon-C, -D Silimarin Artokarpesol, Mulberrol, Rubraflavon C Kazinol-A, -Q, -R Grubu İzoflavonoidler Flavonollar (Flavon-3 -ol; 3 -Hidroksiflavonlar) Ksantonlar Neoflavonoidler Flavan-3 -ol (Kateşinler) Flavonlar Proantosiyanidoller Flavandioller (Lökoantosiyanidinler) Örnekleri Genistein Koumestrol Rotenon İzokuersetrin Kaempferol Kuersetin Gentizin Magniferin Mangostin Dalbergin Afzelekin Epigallokateşin Epikateşin-3 -0 -gallat Apigenin Flavon Krizol Luteolin Viteksin Wogonin Kateşoller Lökosiyadinol Lökopelargonidin Lökosiyanidin 42
3 i. İzo - Flavonoidler • Fenolik maddelerin alt-grubudur; izo-flavon ana maddesinin türevidirler. • İzoflavonlar, izoflavanlar, ptero-karpanlar, rotenoidler, koumestanlar diye ayrılırlar. • Bitkilerde; − Genellikle zararlı mantar saldırısına karşı cevap olarak şekillendikleri ve antifungal etki oluşturdukları (likoizoflavon A, luteon, sativan, vestitol, wighteon) (fitoaleksinler) kabul edilir. − Ayrıca bitki östrojeni olarak bilinirler; • Memelilerde; – Stoplazmik-östrojen reseptörlerini etkilerler. – Östrojenik etkileri vardır (daidzein, dihidrogenistein, dihidroglisitein, formonetin, genistein, glisitein, koumestrol). – Damar sertliğini önler (C-glikozidler; genistein 8 -/daidzein 8 -C-glikozid) • İnsektisit (rotenon), • Antimikrobial (glabridin, hispaglabridin) etkilidirler. • Bazıları kortizol ve diğer steroid hormonları sentezine giren enzim (3 -hidroksi-steroid de-hidrojenaz (3 -HSD)) etkinliğini engeller. 43
3 i. İzo - Flavonoidler (devam) • Özellikle Baklagil ailesindeki (Fabaceae / Leguminosae) bitkilerde rastlanırlar. • Östojenik etkili maddeleri (izoflavon ve koumestanlar) içeren bitkiler daha fazla önem taşırlar; bu bitkilerin bazıları şunlardır: • • • Anason (Pimpinella anisum) Bakla (Vicia faba) Kabayonca (Medicago sativa) Patates (Solanum tuberosum) Pirinç (Oryza sativa) Grubu İzoflavonlar İzopireniliizoflavonlar İzoflavanlar Rotenoidler • • • Örnekler Dihidrogenistein Genistein 8 -C-glikozid Daidzein 8 -C-glikozid) Likoizoflavon A Luteon Dalbergioidin, Siklokieviton Sativan Vestitol Rotenon Soyafasülyesi (Soya bean) Şerbetçiotu (Humulus lupulus) Yonca (Lotus türleri) Üçgüller (Trifolium repens, T. pratens) …… Grubu Piranoizoflavanlar Koumestanlar Pirenilizoflavanonlar Pterokarpanlar Piranopterokarpanlar Pterokarpenler Örnekler Glabridin Hispaglabridin Koumestrol Sajagol Eritrisin B Eukrenon b 10 Faseollidin Faseolin Gliseollin-I, -II Anhidroglisinol 44
3 j. Antosiyanidinler • Anto-siyaninlerin glikozidleridirler (siyanidin 3 -0 -glikozid gibi). • Bitkilerde; – Çiçeklere renk verirler. – Hayvanlar için cezbedici ve polenleşmeye yardımcı olurlar. • Memelilerde; – Genellikle yangı önleyici, hücre ve doku koruyucu etki oluştururlar. • Etkin oksijen gruplarını (O 2 -, HO gibi) yakalayıp uzaklaştırır ve yükseltgenmeyi önlerler. • Lipid peroksil gruplarının (ROO ) şekillenmesini ve lipid peroksidasyonu önlerler (özellikle nasudin). • Özellikle siyanidin COX-1, COX-2, α-glikosidaz, epidermal gelişme faktörü-reseptör tirozin kinaz (EGF-RTK) etkinliğini önler. • Delfinidin, EGF-RTK etkinliğini engeller. 45
3 k. Kalkonlar / Dihidro-kalkonlar / Auronlar • Bitkilerde; – Çiçeklere renk verirler ve polenleşmeye yardımcı olurlar. • Memelilerde; – Oksidatif fosforilasyon kenetini kırar ve yükseltgenmeyi önlerler (butein, floretin, izolikuiritigenin, okanin). – Birçok enzimin etkisini önlerler, • • • Steroid aromataz: Abissinon VI. Tirosin kinaz: Butein. MAO: İzolikuiritigenin. Protein kinaz: Floretin. İodotironin deiodinaz: Aureusidin, brakteatin, floretin, kalkonaringenin, maritimetin, sulfuretin. – Bazıları şeker metabolizmasını etkiler, bazıları da östrojenik (Loureirin B ve D) etkilidir. – Glikoz taşınmasını hem sindirim kanalından emilmesini hem de böbreklerde geri emilmesini önler; kan şekerini düşürür (floridzin) 46
3 m. Ksantonlar • Üç-halkalı bileşiklerdir; fenil-propanoid ve malonil-Co. A’dan türerler. • Memelilerde; • Özellikle bazı enzimlerin etkinliğini önler; – α-Mangostin Ca-ATPaz, protein kinaz – -Mangostin HIV-1 proteaz ve protein kinaz – Bellidifolin, demetilbellidifolin, gentiakaulin, izogentisin MAO-A – Noratihidrol protein kinaz; – Athiriol, izoathiriol, norathiriol ksantin oksidaz etkinliğini önler. • Antibakteriel etkilidir (bellidifolin, mangiferil, swertianolin, izomangostin) • Ayrıca östrojenik ve histaminik (α-Mangostin) etkiye yol açarlar. Grubu Basit ksantonlar Örnekler Athiriol, Bellidifolin Dimetilbellidifolin Gentiakaulin Gentizin, İzoathiriol İzogentizin, Norathiriol Swerkrin Grubu Glikozilli-ksantonlar Piranoksantonlar Pirenilli-ksantonlar Furanoksantonlar Örnekler Mangiferin Swertianolin İzomangostin α-Mangostin Psorospermin 47
4. Terpenoidler (Terpenler) • Bitkilerde, terpenoidler 5 -C’lu yapı taşları diye bilinen izo-prenil (C 5 H 8) gruplarından türerler; (C 5 H 8)n formülüne uyan izoprenil moleküllerinin birleşmesiyle; C 10 H 16 (CH 2=CH-C. CH 3=CH 2) formülüne uyarlar; bu izopren molekülü hemi-terpen diye bilinir. • Terpenler bitkilerdeki uçucu yağların (kokulu maddeler, aromatik maddeler, esanslar) önemli bir kısmını oluşturur; son derece güçlü kokulu maddelerdir. • Karbon sayısına göre aşağıdaki gibi isimlendirilirler. – Mono- / iridoid-terpenoidler (10 -karbonlu; C 10 H 16) - Uçucu – Seskui-terpenoidler (15 -karbonlu; C 15 H 24) - Kısmen uçucu – Di-terpenoidler (20 -karbonlu; C 20 H 32) – Ses-terpenoidler (25 -karbonlu; C 25 H 40) - Uçucu değildirler, uçucu yağda – Tri-terpenoidler (30 -karbonlu; C 30 H 48) çözünmüş olarak – Tetra-terpenoidler (40 -karbonlu; C 40 H 64) bulunurlar. – Poli-terpenoidler (>40 -karbonlu) 48
4. Terpenoidler (Terpenler) (devam) Terpenoid grup Örnekler Monoterpenler Kamfen Kamfor Ökaliptol Askaridol Fellandren Karvon Limonen Mentol (nane kokulu) Timol (kekik kokulu) α-Terpinen (limon kokulu) Piretrin-I, -II Sinerin-I, -II Etkileri Özellikle Ballıbabagillerde (Lamiaceae / Labiatae) yaygın şekilde bulunurlar. Tıbbi etkileri maddeye göre büyük ölçüde değişir. Bazı monoterpenler - GABA antagonistidir; çırpınma ve halusinasyonlara sebep olur. - LOX etkinliğini önler; ağrı kesici ve yangı önleyicidir. D-limonen safra taşlarından kolesterolü çözer, tümöral oluşumları önler ve bilinmeyen bir mekanizma ile apoptozisi teşvik eder. Mentol Ca-kanallarını bloke eder; düz kasları gevşetir. Birçoğu (geraniol, linalool, mentol, sineol gibi) antimikrobial (mantar, bakteriler) etkilidir. Piretrin-I, -II, sinerin-I, -II insektisit etkilidir. İridoidler Çoğu kez glikozid halde bulunurlar ve acı lezzetlidirler. Acı olmaları sebebiyle sindirimi uyarırlar. Jensiyan kökü (Gentiana lutea) glikozidleri (jensiyopikrin gibi) sindirim bozukluklarında (mide atonisi, mide ülseri, pepsin ve asit salgısı azlığı) iştah açıcı ve sindirimi uyarıcı olarak kullanılırlar. Nepetalakton, iridodiol, neomatatabiol böcek kovucu / cezbedicidir. İzovaltrat, valtratum, didrovaltratum trankilizan/endişe gidericidir. Baldrinal, homobaldrinal aldehid mutajenik etkilidir. Aukubin zehirlidir; proteinlerle birleşerek imin-bileşikler oluşturur. Baldrinal (homo) aldehid İridodiol İzovaltrat Nepetalakton Neomatatabiol Valtratum Didrovaltratum Aukubin (Aukubosid) Jensiyopikrin 49
4. Terpenoidler (Terpenler) (devam) Terpenoid grup Örnekler Seskuiterpenler α- / β-Farnesen Abscisik asit Bisabolol Germakren-B α-Humulen Juvabion Dehidrongainon Dehidromiyodesmon α-Eudesmol Gossipol Kamazulen Sinnamodial Valerenik asit α- / β-Vetivon Warburganal α- / β-Kubeben Patkoulialkol Pterosin-B Seskuiterpen Artemisinin laktonlar Ksantinin Achillin Artabsin Pikrotoksinin Matrisin Sinaropikrin Ambrosin Helenalin Etkileri Genellikle acı ve kokulu maddelerdir. Absintin, artabsin (Artemisia absinthium), kapsidiol (Capsicum frulescens): Acı maddelerdir; iştah açıcı olarak kullanılırlar. Absintinin (Artemisia annua): Malarya ve tümörler üzerinde etkilidir. Bisabolol: Yangı önleyici ve yara iyileşmesini hızlandırır. α-Eudesmol: Ca-kanallarını bloke eder. Dehidromiyodesmon, dehidrogainon: Karaciğer zehiridir. Germakren-B, α-humulen (Humulus lupulus) böcek cezbedici olarak etkir. Gossipol: Protein kinazlar ve Ca-bağımlı protein fosfat kalsin-eurin etkinliğini engeller. Juvabion: Böcek gelişme düzenleyici olarak etkir. Kamazulen, guaiazulen: Yangı ve yükseltgenmeyi önleyicidir. Ptakuilosid (pterosin B): Karsinojenik etkilidir. Sinnamodial: Vanilloid (kapsaisin) reseptör agonistidir. Valeryenik asit: GABA parçalanmasını yavaşlatır. Warburganal: Proteinlerdeki amin ve tiyol gruplarına ilgi duyar; zehirlidir. Seskuiterpen laktonlar acı lezzetli, böcek saldırısına karşı koruyucu, hücre zehiri ve tümöral üremeleri önleyici etkilidirler. Artemisinin, klorokuin gibi ilaçlara dirençli sıtma etkenine (Plasmodium falciparum) son derece etkilidir. Vernodalin, vernodalol bitkiyi böcek saldırısına karşı koruyucu etkilidir. Hapten (antijen) olarak da etkirler. Bazı hayvanlarda Maydanozgiller (Apiaceae/Umbelliferae) ve bileşikgiller (Asteraceae/Compositae) arasında oluşan çaprazduyarlılıktan sorumludurlar. 50
4. Terpenoidler (Terpenler) (devam) Terpenoid grup Örnekler Diterpenler Abietan Karnosol Taksodron Resiniferonol Tinyatoksin Gibberelinler Ginkgolidler Grayanotoksin-I İngenol Jatrofon İnfleksin Kafestrol (kafesterol) Kahweol Kolumbin Forskolin Marrubiin Premarrubiin Forbol Dihidroksiatisanon Hallakton A-B Kasben Pimarik asit Portulal Zoapatanol Etkileri Biyolojik yönden etkilidirler. Uçucu olmamaları sebebiyle kokulu değildirler. Yağda iyi çözünürler ve lezzettedirler. Bitkilerde daha ziyade reçine kısmında bulunurlar. Genellikle glikozid değildirler. Sindirim kanalı ve deriden iyi emilirler. Çok sayıda ve çeşitte etkileri vardır. AS etkinleştirici: Forskolin; böylece, s. AMP oluşumu artar. Aromataz etkinliği önleyici: İnfleksin. Tümörlerin gelişmesini önleme: Birçoğunun bu etkisi vardır. Böcek cezbedici: Neokembren. Bitki gelişme düzenleyici: Gibberelik asit A. Böcek saldırısına karşı koruyucu: Ginkgolidler, infleksin, kolumbin. CYP 450 etkinliğini engelleme: Kahvede bulunan kafestrol ve kahweol Kanser önleyici: taksol (paklitaksel) ve doketaksel 5 -LOX önleyici: Abietan. Doğuma/yavru atmaya yol açma: Montanol, zoapatanol, latirol gibi. GABA antagonisti: Taksodion. Glutamat reseptör antagonisti: Jatrofon. Ca-kanalı blokörü: Steviosid. Kolesterol yükseltici: Na-kanallarını açıcı: Grayanotoksinler; PK etkinleştirici: Forbol esterleri, ingenol ve seterleri Trombosit etkinliği önleyici: Ginkgolid-A. Tümöral gelişmeyi önleyici: Jatrofon. Yangı önleyici: Ginkgolidler. 51
4. Terpenoidler (Terpenler) (devam) Terpenoid grup Triterpenler Tetraterpenoidler (Karotenoidler) Örnekler Abrusosid A-D Aescin Barringtogenol Gimnemik asit Giypenosid Helianthosid-A Jegosaponin A-D Protoessigenol Saikosaponin-A Fernanlar Lupanlar (Lupeol) Oleanlar Sikloartanlar Taraksanlar Gitonin 24 -Metilkolesterol 24 -Etilkolesterol Digitalin Digitoksin Digoksin Ouabain Hellebrin Sillaren-A α- / β-Karoten β-Kriptoksantin Krosetin Likopen Likoksantin Lutein Mutakrom Etkileri. Saponinlerle birçok ortak özellikleri vardır; (suyla çalkalanınca köpük oluşturma, sübyeleştirici, deri ve mukozalar için irkiltici etki gibi) steroidal saponinlere benzerler. Önemli farklar triterpenoidlerin asidik eğilimde olmaları ve daha ziyade çift çeneklilerde bulunmaları; steroidal saponinlerin nötral olmaları ve daha ziyade tek çeneklilerde rastlanmalarıdır. Bazıları acı, bazıları da tatlı lezzettedir. Başlıca etkileri; Kortizolun kortizona çevrilmesini önler; Fazla alındığında mineralokortikoid etki oluşur. Oleanolik asit, ursolik asit protein kinazları engeller. -Hederin ve oleanolik asit kitin sentetaz etkinliğini önler. Oleanolik asit, ursolik asit DNA polimerazı engeller. Tingenon DNA’ya bağlanır; DNA ve RNA sentezini önler. Lupeol, -amirin s. AMP-bağımlı protein kinaz ve kemotripsini engeller. Dammaran, olean ve taraksan yangıyı engeller. Kukurbitasinler (oksijenli triterpenoid) acı lezzetli ve bitkileri böcek karşı koruyucu Kardenolid (digitalin, digitoksin, ouabain, strofantin-K) ve bufadienolid (sillaren gibi) türevi kalp glikozidleri kalp kasında Na, K-ATPaz etkinliğini engeller; kalp kasının kasılma gücünü artırırlar. Giypenosidler ve saikosaponin-A Na-pompasını engeller. Fitosteroller kolesterolun emilmesini azaltır; lipid oranını düşürür. Brassinolid (bitki gelişme düzenleyici), ekdison (böcek gelişme düzenleyici) antagonisti olarak etkir. Limonoidler böcek saldırısını engelleyici acı maddelerdir. Çok fazla çift bağ içerirler ve renkli maddelerdir; renkleri sarı-kırmızı arasındadır. Karotenoidler polenleşme (böceklerin çiçeklere saldırısı) ve tohumların taşınmasında görey yaparlar. Karotenlerden en önemlilerinden birisi -karotendir; iki molekül retinol (vitamin A) oluşturur. Safran’da (Crocus sativus) bulunan krosetin PK etkinliğini engeller. 52 Likopen domates ve diğer meyvelerin portakal-kırmızı rengini verir.
5. Reçineler (Gluko-reçineler) • Uçucu olmayan /veya kısmen uçucu terpenoidlerden yapılmıştır. Sakız benzeri maddelerdir; uçucu yağların yükseltgenme /veya polimerizasyon ürünüdürler. • Suda çözünmezler, ısıyla yumuşarlar ve alevle yanarlar. • Bitkilerden genellikle yaralanma (bıçakla çizgi açma, kabuk sıyırma gibi) ve etilalkol veya eterle işlendiğinde elde edilir. • Reçineler çoğu kez havaya maruz kaldıklarında (yükseltgenme) akıcılıkları azalır, renkleri ve kıvamları koyulaşır ve sertleşirler. Podophyllum peltatum (podofillin) Sakız ağacı (Pistacia lentiscus var. latifolia) 53
5. Reçineler (Gluko-reçineler) (devam) • Reçineleri oluşturan maddelerin başlıcaları – reçine alkolleri; rezinol ve rezino-tanneller – reçine esterleri; rezinol ve rezino-tanenlerin organik asitlerle (benzoik asit, benzoil-asetik asit, ferulik asit, kumarinik asit, salisilik asit, sinnamik asit, umbellik asit gibi) yaptıkları bileşiklerdir. – reçine asitleri; terpenik maddelerdir; bir kısmı di-terpen, bir kısmı da tri -terpen yapısındadır. – rezenler; poli-terpenik maddelerdir. • Reçineler bitkilerde tek başına bulunmazlar; – bir uçucu yağ içerisinde erimiş halde (oleo-reçine diye bilinir) veya zamklarla birlikte (gom-reçine diye bilinir) bulunabilirler. – Bazı bitkilerde uçucu yağ içeren gom-reçine (oleo-gom-reçine) halinde bulunabilirler. – Hem reçine hem de lateks içeren bitkisel ürün lakto-reçine diye bilinir. 54
5. Reçineler (Gluko-reçineler) (devam) • Yakıldıklarında güzel koku yayarlar; tütsü olarak sık kullanılırlar. • Hekimlikte kullanılan reçinelerin başlıcaları; – podofillin ve – jalapa’dır • Reçineler genellikle – antimikrobial etkilidirler, – yanık ve yaraların iyileşmesini hızlandırırlar. • Günlük bitkisi (Boswellia serrata) reçinesi (frankincense) – astım (5 -LOX etkinliğini önler) ve Boswellia serrata Reçinesi – ülseratif kolitte yararlıdır. • Mirra reçinesi (Commiphora myrrha) – ağrı kesici, – tümör önleyici ve – antiparaziter etkilidir. Commiphora myrrha ve Reçinesi 55
5. Reçineler (Glukoreçineler) (devam) • Reçine içeren bitkiler ve etkin unsurları. Bitki veya drog Calapa (Jalapa) (Exogonium purga) Eğreltiotu (Filix mas) Etkin unsuru Bitkinin köklerinde (Tubera jalapa) %4 -12, kuru özütte (Resina jalapa) %90 reçine vardır; konvolvulozit isimli etkin madde bulunur. Eğreltiotunun köklerinde %1. 5, eterli özütünde %25 reçine (filisin), %75 sabit ve uçucu yağ bulunur. Drogda %10 dolayında tanen de vardır. Kehribar (Ambra flava) Kehribar (Amber) diye de bilinen bu madde Pinus succinifer isimli ağacın fosillenmiş reçinesidir; bunda diterpenik reçine asitleri (suksoksiabietik asit gibi) bulunur. Kendirotu, Esrarotu Bitkinin topraküstü kısımlarında %15 -20 reçine bulunur; reçine esrar, (Cannabis sativa) marihuana, haşhiş diye de bilinir. Reçinede kannabinol, tetrahidrokannabinol, kannabidiol vb çok sayıda kannabinoidler bulunur. Kolofon Terebentinin damıtılması sonucu kalan artıktır; diterpenik reçine asitleri taşır. Mahmude (Convolvulus Bitkinin köklerinde %3 -13 reçine vardır. Bitkinin kökleri çizilip akan sütün scammonia) havada yoğunlaştırılmasını-yükseltgenmesini takiben elde edilen usarede %75 -85 arasında eterde çözünen reçine bulunur. Podofillin Bitkisinin reçinesi (Resina podophylli) kullanılır; bitkinin köklerinde %2 -8 (Podophyllum peltatum) reçine (başlıca podofillotoksin ( %20), α- (%5) ve β-peltatin (%10)) bulunur. Sakız ağacının reçinesi (mastiks) kullanılır; bu açık sarı renkte, küremsi veya (Pistacia lentiscus var. damla şeklinde, sert, parlak, özel kokulu ve lezzetli bir maddedir. Diterpenik latifolia) reçine asitlerini (mastikodienik asit, oleanolik asit gibi) taşır. Zencefil Bitkinin kökleri (Rhizoma zingiberis) kullanılır; drogda %5 -8 reçine, %1 -2 (Zingiber officinale) uçucu yağ (ökaliptol, sitral, borneol, kamfen, fellandren gibi) bulunur. 56
5 a. Oleo-reçineler • • Uçucu yağlarla reçinelerin bir karışımıdır. Yapısında özellikle uçucu terpenoid maddeler bulunur. Akıcı kıvamda maddelerdir. Önemli örneklerini turpentin oil (terebentin), çam sakızı oluşturur. Bitki / drog Etkin madde Strobuli lupuli Şerbetçiotu bitkisinin (Humulus lupulus) çiçeklerinde reçineli maddeler bulunur. Çok az uçucu yağ (%0. 5) vardır. Reçinede bazı acı maddeler de (lupulon, humulon gibi) bulunur. Terebentin (Çam sakızı) Çam (Pinus) türlerinden (P. pinaster, P. palustris, P. halepensis gibi) elde edilir; %70 reçine (diterpenik reçine asitleri) ve %30 uçucu yağ (α- ve β-pinen) içerir. Terebentinin doğrudan veya su buharı ile damıtılması veya ısı yardımıyla vakum altında damıtılmasıyla elde edilir; %60 α-pinen ve %30 β-pinen içeren terpenik madde karışımıdır. Terementi yağı (Neft yağı) Çam (Pinus) türleri (spp. ) - P. pinaster, - P. palustris, - P. halepensis 57
5 b. Balsamlar • Benzoik asit veya sinnamik asit /veya türevlerini içeren oleo-reçinelerdir • Oda sıcaklığında yumuşak, son derece hoş kokulu yapılardır. Balsam içeren bitkilerin başlıcaları; – Baklagiller (Fabaceae/Leguminosae) Balsamgiller (Burseraceae) – Kahkahaçiçeğigiller (Convolvullaceae) Kozalaklılar (Coniferae) – Maydanozgiller (Apiaceae/Umbelliferae) • Perubalsamı, tolubalsamı, sığala yağı, aspidium başlıca örnekleridir. • Antimikrobial etkilidir, yara ve yanıkların iyileşmesini hızlandırırlar. Bitki / drog Benzoe (Asilbent) Peru balsamı (Balsamum peruvianum) Sığla yağı (Styrax liquidus) Tolu balsamı (Balsamum tolutanum) Etkin maddeler Sığla reçinesi (Styrax liquidus) Styrax benzoin ve S. tonkinensis ağaçların derin yarıklardan sızan sıvının kurutulmasıyla elde edilir. Bileşiminde %70 -80 oleo-reçine, %1 -1. 5 uçucu yağ ve %20 kadar serbest asitler bulunur. Toluifera pereira bitkisinin gövdesinden elde edilir; reçine, uçucu yağ, benzoik asit ve sinnamik asit taşır. Balsamın %20 -28 reçine, %50 -60 uçucu yağ (sinnamein), %6 -8 de serbest asitler oluşturur. Liquidambar orientalis ağacın gövdesinden elde edilir; Reçine (%30 -40 storezinol), uçucu yağ (%20 -25 benzilsinnamat, etilsinnamat) ve serbest sinnamik asit (%20 -25 kadar) oluşturur. Toluifera balsamum bitkinin gövdesinde V şeklinde yarıklardan sızan bir maddedir; %70 -80 sinnamik esteri, %7 -10 benzilbenzoat 58 içerir; sinnamik asit gibi serbest asitler de (%12 -15 kadar) bulunur.
6. Yağlar • Bunlar uçucu olup olmadıklarına göre ikiye ayrılırlar. – Katı ve/veya sıvı halde bulunan sabit yağlar; bunlar yağ asitlerinin (doymuş, doymamış) gliserinle yaptıkları esterlerdir. – Aromatik, temel veya eteral yağlar ise uçucu yağlar diye bilinirler. 6 a. Sabit yağlar • Renkli, koyu kıvamlı veya katıdırlar; suda çözünmezler. • Alkalilerle (Na. OH gibi) sabunlaşırlar; sabun ve gliserin oluştururlar. • Sabit yağlar oil diye isimlendirilir. • Elde edildiği kaynağa göre 3’e ayrılırlar. – Bitkisel yağlar (zeytin yağı, mısır yağı, keten tohumu yağı, yerfıstığı yağı, haşhaş yağı, badem yağı, hint yağı gibi) – Hayvansal yağlar (domuz yağı, morina-balığı yağı, iç yağ gibi) – Mineral yağlar (sıvı parafin, katı parafin gibi). 59
6 a. Sabit yağlar (devam) • Bitkisel sabit yağlar genellikle gıda maddesi olarak kullanılır. • Bitkilerin, başta tohumları olmak üzere, tüm kısımlarında bulunur. • Doymuş yağ asitleri (araşidik asit, laurik asit, palmitik asit, stearik asit gibi) katı, Doymamış olanlar (araşidonik asit, erusik asit, linolenik asit, oleik asit, risinoleik asit) sıvı halde bulunur. • Doymamış yağ asitleri (DMYA) ve gliseridlerdeki çift bağlar, H+ iyonu alarak doyurulabilir; böylece, margarin yağlar elde edilir. – Bu işlem yağın acılaşma eğilimini ve dayanıklılığını . • DMYA oranı az tüketen toplumlarda deride kabuklanma, sivilce, saçların dökülmesi gibi belirtiler görülür; DMYA, temel yağ faktörleri diye bilinir ve vitamin - F olarak isimlendirilir. • DMYA kolesterol taşıyıcı rol oynarlar; kolesterol esterleri damar çeperinde birikme eğilimi göstermezler. DMYA’nce zengin yağlar (zeytin, mısır özü, ayçiçeği yağı gibi) damar sertliğine karşı önerilir. • DMYA veya bunları taşıyan droglar (hintyağı, ketentohumu yağı, 60 zeytin yağı gibi) hekimlikte sürgüt etkileri için kullanılabilirler.
6 a. Sabit yağlar (devam) • Başlıca sabit yağlar ve örnekleri. Bitkiler Badem (Prunus amygdalus var. dulcis) Haşhaş (Papaver somniferum) Hintyağı meyvesi (Ricinus mommunis) Kakao (Theobroma cacao) Kanola (Brassica napus) Yağ ve etkin maddeleri Badem yağı: Tohumlarda %45 -50 yağ vardır; yağın %50 -60’ını oleik asitin trigliseridi oluşturur; palmitik, miristik ve linoleik asit de vardır. Haşhaş yağı: Bitkinin tohumlarda yaklaşık %50 yağ vardır; yağ oleik asit ve linoleik asitin trigliseridlerinden oluşur. Hintyağı: Meyvelerde %30 yağ vardır; yağın %90’ını risinoleik asit oluşturur. Kakao yağı: Kakao tohumlarından %50 dolayında yağ vardır. Kolzanın ıslahı ile erüsik asit ve glukosinolat ihtiva etmeyen bir bitki türü. "Canadian Oil Low Acid" (düşük asitli Kanada yağı) temsilen "kanola" adı verilmiştir. Kışlık ve yazlık bir yağ bitkisidir. Kanola tanesinde bulunan %38 -50 yağ, %16 -24 protein ile önemli bir yağ bitkisidir. Kolza türlerindeki %45 -50 oranındaki erüsik asit içeriği, ıslah çalışmaları ile %0 düzeyine düşürülmesi kolzanın bitkisel yağ ihtiyacı için yeniden üretime alınmasını sağlamıştır. Susam yağı: Tohumlarda >%45 yağ bulunur; yağın %75’ini oleik asitin trigliseridi (Sesamum indicum) oluşturur; linoleik, stearik, palmitik ve miristik asit de vardır. Yağın sabunlaşmayan kısmında sesamin (yağda %1), sesamol (fenol türevi) adı verilen maddeler de bulunur. Yerfıstığı yağı: Tohumlarda %45 -50 yağ bulunur; yağın >%55’ini oleik asitin (Arachis hypogaea) trigliseridi oluşturur; linoleik, araşidonik, palmitik asit vb yağ asitleri de vardır. Zeytin yağı: Meyvelerde %30 dolayında yağ bulunur; yağın %80 kadarını oleik (Olea europea var. sativa) asitin trigliseridi oluşturur; palmitik, stearik ve linoleik asit de vardır. 61
6 b. Uçucu yağlar (Eterik yağlar, Esanslar, Temel yağlar) • Kuvvetli kokulu, uçucu, oda sıcaklığında sıvı (bazen katı) karışımdır • Bitkilerin çiçek (Lavanta), petal (Gül) / yaprak (Nane), meyve (Anason), otsu kısım (Kekik), kök (Kediotu), kabuk (Tarçın), odun (Gayak) uçucu yağ içerir. • Yapılarındaki aldehidler, ketonlar, esterler, alkoller, terpenler vb maddelerin karışımıdırlar. • Uçucu yağlar bitkilerde genellikle %1 -2, çoğu kez de <%1 oranında bulunur. Ancak; bazıları büyük ölçüde tek maddeden oluşurlar. – Örğ ökaliptus esansı %80 ökaliptol, hardal yağı >%90 alli-lizo-tiyosiyanat içerir. • Uçucu yağ içeren bitkilerin bazıları; – – – – Nane(Mentha piperita) Ballıbabagiller (Lamiaceae/Labiatae) Bileşikgiller (Asteraceae/Compositae) Gülgiller (Rosaceae) Maydanozgiller (Apiaceae/Umbelliferae) Mersingiller (Myrtaceae) Sedefotugiller (Rutaceae) Süsengiller (İridaceae) Zencefilgiller (Zingiberaceae) 62 Ökaliptus esansı
6 b. Uçucu yağlar (Eterik yağlar, Esanslar, Temel yağlar) (devam) • Uçucu yağlar, yağı taşıyan bitki kısımlarından damıtma ile elde edilirler. Etkileri binlerce katına çıkar; bu sebeple, zehirli / tehlikeli olabilirler; dolayısıyla, çok küçük miktarlarda kullanılırlar. • Yağ asiti-gliserol esteri yapısında olmadığından acılaşmazlar; ışık, ısı ve havada zamanla yükseltgenirler ve reçineleşirler. • Uçucu yağlar oda sıcaklığında (18 -22ºC) bile uçarlar. Oleum, oil of (veya Ess) diye isimlendirilirler. Özel ve hoş kokusu ile esans olarak tanımlanır. • Deriden / sindirim kanalından emilirler; kimyasal reseptörleri uyarırlar. • Yoğunluklarına göre deride yangıya ve duyarlılığa yol açabilirler. • Uçucu yağ taşıyan bitki veya drogların çoğu halk ilacı veya ham drog olarak kullanılır. • Birçok ham drog da toz veya parçalanmış halde baharat (koku, tat düzeltici / değiştirici) olarak kullanılır. • Önemli bir kısmı kozmetik / parfümeride koku maddesi olarak kullanılır. 63
6 b. Uçucu yağlar (Eterik yağlar, Esanslar, Temel yağlar) (devam) • Uçucu yağ ve esans örnekleri. Yağ/Esans çeşidi Bitki ismi Anason (Pimpinella anisum) Anason yağı Defne yağı Gül yağı Pelinotu yağı Kimyon yağı Kafur Kekik yağı Rezene yağı Bergamot esansı Karanfil esansı Kişniş esansı Lavanta esansı Limon esansı Melissa esansı Nane esansı Ökaliptus esansı Papatya esansı Portakal esansı Bileşimi Meyvelerde %2 -3 uçucu yağ vardır; yağın %80 -90’ını anetol oluşturur; ayrıca kavikol, anizaldehid, vb maddeler bulunur. Defne (Laurus nobilis) Yaprak ve meyvelerde %2 uçucu yağ vardır; %45 -50’si ökaliptol, %30’u geraniol ve sitronellol, %5 ‘i öjenol, metilöjenol maddelerdir. Gül (Rosa damascena, Gülde %0. 025 gül yağı bulunur; bunun %40 -50’sini sitronellol, %20’sini R. centifolia) geraniol, %1 -4’ünü feniletilalkol ile nerol oluşturur. Pelinotu (Artemisia absinthium) Bitkide yağın (50. 5) %30 -45’i tuyon ve %15 -25’i de tuyol oluşturur. Kimyon (Carum carvi) Bitkinin olgunlaşmış meyvelerde %4 -7 uçucu yağ vardır; bunun %30’u limonen, %40 -60’ı monoterpenler oluşturur. Kafurağacı %2 -3 yağ vardır; yağın soğukta bekletilmesiyle kafur elde edilir. (Cinnamonium camphora) Yabani kekik (Thymus serpyllum) Rezene (Foeniculum vulgare) Bergamot (Citrus aurantium) Karanfil (Jambosa caryophyllus) Coriandrum sativum Lavanta (Lavandula officinalis, L. stoechas) Limon (Citrus limonum) Oğulotu (Melisa officinalis) Nane (Mentha piperita, M. pulegium, M. logifolia) Sıtma ağacı (Eucalyptus globulus) Mayıs papatyası (Chamomillae recutita) Portakal (Citrus aurantium) Topraküstü kısımlarında %0. 15 -0. 6 uçucu yağ bulunur; yağın %70’ini timol ve karvakrol oluşturur. Meyvelerde yağın (%4 -6) %50 -60’ı anetol ve %10 -15’i fenkon oluşturur. Bunda %36 -37 linalil asetat vardır. Yapraklarda %15 -20 uçucu yağ vardır; yağın %80 -90’ını öjenol, %3’ünü de asetilöjenol oluşturur. Meyvelerde %0. 3 -1 esans vardır; bunun %60 -70’ini linalol oluşturur. Bitkide %0. 5 -0. 8 arasında uçucu yağ vardır; bunun %30 -40’ı linalol, %3555’i de linalil asetattır; kafur, ökaliptol vb maddeler de bulunur. %0. 5 limon esansı; bunu %90 limonen, %3. 5’i sitronellal ve sitral oluşturur. Yaprağında %0. 1 -0. 15 yağ vardır; yağ, %40 sitronellal ve %2 sitral içerir. Taze bitkide %0. 6 -1 nane esansı bulunur; bunda %50 mentol, %10 kadar menton ve mentofuran vardır. Yapraklarında %3 -5 uçucu yağ bulunur; bunun %80’ini ökaliptol (1, 8 -sineol) oluşturur. Mayıs papatyası çiçeklerinde %0. 2 -0. 5 uçucu yağ bulunur. 64 %90 -95’i limonen, %2 -3’ü desilaldehiddir; orapten vb maddeler de vardır.
7. Diğer bitkisel maddeler Papaya meyvesi (Carica papaya) 7 a. Enzimler • Bazı bitkilerde enzimatik etkili maddeler bulunur; bunların başlıcaları ve bulundukları bitkiler; Enzim etkili kısım Bromelin Fisin Malt hulasası Papain Özellikleri Ananas sativus’dan elde edilen öz-suda bulunan protein ayrıştırıcı enzimdir. Ficus laurifolia, F. glabrata bitkilerin lateksinde bulunur; protein ayrıştırıcı enzimler taşır. Arpa (Hordeum vulgare) tanelerinin çimlendirilmesi ve kurutulmasıyla elde edilir; enzimler yanında, şeker, protein vb maddeler bakımlarından da zengindir. Papaya bitkisinin (Carica papaya) meyvelerinin kurutulmuş ve temizlenmiş lateksidir; pepsine benzer etkilidir; bitkisel pepsin diye bilinir 7 b. Zamklar • Bitkilerin polisakkarid yapılı salgı (suyla koyu - yapışkan) ürünleridir. • Arabistan zamkı (Gummi arabicum) ve Kitre zamkı (Tragacantha) galenik farmasi bakımından önemlidir. • Çözünmeyen maddeleri süspansiyon şeklinde tutmak ve sulu dispersiyon halindeki sıvı yağları sübyeleştirmek için kullanılırlar. Acaciae gummi (arap zamkı) (Gummi arabicum) 65
7. Diğer bitkisel maddeler (devam) 7 c. Lateksler • Bitkilerin çizilmesi veya yaralanmasıyla akan, süt görünümlü doğal sübyelere lateks adı verilir. – Bileşimlerinde mineral ve alkaloid tuzları, kalp glikozidleri, proteinler ve enzimler vb yapılar bulunur. – Reçine ve lateks içeren ürüne lakto-reçine diye bilinir. • Bitkilerde özel lateks kanallarında (latisiferler) bulunurlar. Özellikle; – Dutgiller (Moraceae), İpekotugiller (Asclepiadaceae), Papayagiller (Caricaceae), Sütleğengiller (Euphorbiaceae), Zakkumgiller (Apocynaceae) ailelerindeki bitkilerde bulunur. • Lateksler çoğu kez bitki üzerine çizgi – kesi – yara – yarık yapılarak elde edilir; • Etkin madde içermeleri sebebiyle, lateksler önemlidirler; • Örğ; opium, haşhaştan sızan sıvının kurutulmuş şeklidir. Kauçuk ve Gutta-perka önemli lateks çeşitleridir. Papaver somniferum (Haşhaş bitkisi) 66
7. Diğer bitkisel maddeler (devam) 7 d. Mumlar • Yağ asitlerinin (melisik asit, palmitik asit, serotik asit vb) yüksek alkollerle (mirisil alkol, seril alkol, setil alkol gibi) yaptıkları ester bileşiklerdir. • Eczacılıkta merhem, krem vb preparatların hazırlanmasında kullanılırlar • Copernica cerifera (Palmae) bitkisinden elde dilen Karnauba mumu (Cera palmarum) bitkisel mum örneğidir. Genellikle sakız ve şekerlemelerde parlatıcı olarak kullanılır. • Hayvanlar ve böceklerde de bulunurlar. – Hayvanlar • Lanolin: Koyun yün yağı – Böcekler • Arı tarafından (Sarı balmumu “Cera flava; Beyaz balmumu “Cera alba”). 67
7. Diğer bitkisel maddeler (devam) Malva silvestris (Ebegümeci bitkisi) 7 e. Müsilajlar • Suyla şişerek-kıvamlı çözelti oluşturan sümüksü maddelerdir; • Başlıca etkileri; – Müsilajlar irkiltilmiş / tahriş olmuş ağız, boğaz, mide ve bağırsak mukozasını korumak-yumuşatmak – Bağırsak hareketlerini düzenlemek (yumuşatır- keten tohumu) – Kuru öksürüğü hafifletmek ve ilaçların hazırlanmasında kullanılır Musilajlı maddeler Bitkiler Ayva çekirdeği Çemenotu tohumu (Semen foenugraeci) Ebegümeci yaprağı (Folia malvae) Hatmi (Althaea officinalis) Ihlamur (Flos tiliae) Öksürükotu yaprağı Pektin Salep yumrusu Yosunlar Agar agar Aljinik asit Özellikleri Ayvanın kurutulmuş çekirdeklerinde %20 musilaj vardır. Çemenotu (Trigonella foenum-graecum) tohumları %30 -50 müsilaj içerir; tohumlarda %0. 015 kadar uçucu yağ da bulunur. Ebegümeci bitkisinin (Malva silvestris) yapraklarıdır; drogda %15 -20 müsilaj vardır; hidrolize olduğunda, galaktoz, arabinoz, ramnoz, D-galakturonik asit gibi şekerler oluşur. Hatmi kökü (Radix althaeae) ve yaprağında (Folia althaeae) %20 dolayında müsilaj vardır; D-galakturonik asit, arabinoz, ramnoz, galaktoz, glikoza hidrolize olur. Tilia cordota, T. platyphyllos bitkilerinin kuru çiçekleridir; müsiaj miktarı %6 -8 arasındadır; Öksürükotu (Folia farfarae) bitkisinin yapraklarında %8 dolayında müsilaj vardır. Elma, portakal, limon gibi bitkilerin meyveleri; havuç, pancar, jensiyan gibi bitkilerin köklerinde bulunur. Pektinin önemli bir kısmını galakturonik asit oluşturur. Bitkinin (Tubera salep, Orchis, Ophrys, Serapias vb) yumrusunda %40 -50 müsilaj bulunur. Bazı kırmızı yosunlar (Gracilaria lichenoides); %65 müsilaj taşır ve %20 su içerir. Esmer yosunlarda (Fucus vesiculosus, F. serratus gibi) bulunur; 68
7. Diğer bitkisel maddeler (devam) 7 f. Polisakkaridler • Bitkilerdeki monosakkaridlerin birbirine glikozidik-bağlarla bağlanmasıyla oluşan yüksek molekül ağırlıklı maddelerdir. • Genellikle kahverengi-beyaz renktedirler; tatsız (veya hafif tatlı), su ile değişik derecede jel oluştururlar. • Diyetteki lifin önemli bir kısmını oluştururlar; lifin yapısında lignin ve diğer maddeler de vardır. • Diyetin lifli kısmı başta olmak üzere, bitkilerdeki polisakkaridlerin etki şekli ve etkileri; – – Karaciğerde yağ asitlerinin sentezini azaltır, Safra asitlerinin sentezini değiştirir, Kanda lipid ve kolesterol miktarını düşürür, Sindirin kanalı mikroflorasını değiştirir; yumuşatıcı/koruyucu (demulsent / emollient) (konstipasyonu önler), – Kalın bağırsak kanser riskini azaltır, – Balgam söktürücü / öksürük kesici, – Bağışıklığı uyarıcı gibi …. . pek çok etkileri vardır. 69
7. Diğer bitkisel maddeler (devam) 7 f. Polisakkaridler (devam) • Diyetteki çözünebilir lifler, sindirim kanalındaki bakteri topluluğu tarafından küçük-zincirli yağ asitleri parçalanma ürünleri ile karaciğerde yağ sitlerinin sentezini azaltır, kanda trigliseridleri düşürür. – Lifler, safra asitlerinin sentezini etkiler; kanda kolesterol seviyesini düşürür. • Mukozalarda yumuşatıcı/koruyucu (demulsent / emollient) etkilidir. – Deriyi hafif nemlendirir ve orta derecede yangı önleyicidir; yem borusu ve mide mukozasını irkiltici / yakıcı / dağlayıcı maddelere karşı korurlar. • Solunum yolları salgısını refleksle artırırlar. • Diyetteki lifler sindirim kanalının boşalma süresini uzatırlar. Sürgün ve konstipasyon, … vb durumlarda bu etki yararlı olur. • Kalın bağırsak kanserinin şekillenmesini ve gelişmesini yavaşlatırlar; buradaki etki şekilleri tam bilinmemektedir. • Lifler sindirim kanalından glikozun emilmesini geciktirir; böylece, kan şekerinin düşürülmesinde faydalıdırlar. • Bağışıklık sistemini etkilerler; bağışıklığı genellikle uyarıcı yönde değiştirir. – Glycyrrhiza uralensis kökleri ve Plantago asiatica tohumları fagositozu uyarır. – Echinacea purpurea (Kipri otu) yaprak ve çiçekleri çeşitli interlökinleri (IL) etkiler. 70 ……………. (slaytlarda 2. bölüm sonu)……………….
- Slides: 70