BIOORGANIK VA BIOLOGIK KIMYO KAFEDRASI Biologik kimyo 2

BIOORGANIK VA BIOLOGIK KIMYO KAFEDRASI Biologik kimyo 2 -KURS Vitaminlar, ularning organizmdagi funksiyalari, yogda eruvchi vitaminlar Ma’ruzachi: F. X. Inoyatova,

• Kоrib chiqiladigan savollar • 1. Vitaminlar tоgrisida umumiy tushuncha • 2. Vitaminlar tasnifi. • 3. Yogda eruvchi vitaminlarning xususiyatlari, axamiyati, ularning ta’sir mexanizmi. • 4. Bolalarda yogda eruvchi vitaminlarni qоllash, raxit rivojlanish mexanizmi va uning profilaktikasi • 5. Alimentar va ikkilamchi avitaminozlar, gipovitaminozlar. • 6. Antivitaminlar.

VITAMINS are the low molecular weight organic compounds necessary for normal vital activity which synthesis at organisms of the yielded kind is absent or is circumscribed.

THE DISEASES BOUND TO INSUFFICIENT ENTERING IN THE ORGANISM OF VITAMINS • PRIMARY AND SECONDARY AVITAMINOSES • HYPOVITAMINOSES • HYPERVITAMINOSES

THE NOMENCLATURE OF VITAMINS • Vitamins are designated by Latin letters. • Are designated by the diseases caused owing to their disadvantage. • Are designated by chemical constitution.

CLASSIFICATION OF VITAMINS: ON PHYSICAL AND CHEMICAL PROPERTIES: • I. Liposoluble: – Vitamin A-Antikseroftalmichesky, Retinolum; – Vitamin D-antirachitic, Calciferolum; – Vitamin E-antisterile, tocopherol; – Vitamin K-Antigemorragichesky, naphthoquinone.

Vitaminlarni оziga xos xususiyatlari: • Odam organizmida sintezlanmaydi yoki sintezi extiyojni qoplamaydi. • Plastik funksiya bajarmaydi, xujayra struktur komponenti tarkibiga kirmaydi. • Energetik vazifa bajarmaydi, energiya resurs sifatida qоllanilmaydi. • Maxsus vazifalarni bajaradi, ularni vazifasini boshqa birikmalar bajarolmaydi. • Yetishmovchiligi patologik xolatni kelib chiqaradi. • Sutkali extiyoji mg yoki mkg.

Moddalar almashinuvida vitaminlarni axamiyati: • Kоpgina vitaminlar kofermentlar оtmishdoshi. • Ba’zi bir vitaminlar antioksidant bоlib, erkin radikallarni faollashiviga tоsqillik qiladi: vit. A, Ye, S, R. • Yogda eruvchi vitaminlar xosillalari vit. • A –( retinoyevaya kislota), va vit. D- (kalsitriol) signal molekulalari bоlib uz ta’siri retseptorlar orqali amalga oshiradi. • Ba’zi bir vitaminlar signal molekulalari sintezida qainashadi – neyromediator va gormonlar sintezida (vit. S). • Ba’zi bir vitaminlar aminokislotalar sintezida qatnashadi: vit. V 10, V 12.

VITAMINLAR NOMENKLATURASI • Vitaminlar lotin harflarida belgilanadi. • Ularning yetishmasligi natijasida kelib chiqaligan kasalliklar bilan belgilanadi. • Kimyoviy tuzilishi bоyicha belgilanadi.

ORGANIZMGA VITAMINLARNING QABUL QILINISHI BILAN BOGLIQ KASALLIKLAR • BIRLAMCh. I VA IKKILAMCHI AVITAMINOZLAR • GIPOVITAMINOZLAR • GIPERVITAMINOZLAR

VITAMINLAR TASNIFI: • FIZIK-KIMYo. VIY XUSUSIYATLARI VA KASALLIK CHAQIRISHI BOYICHA: • I. YOGDA ERUVCHILAR: • Vitamin A -antikseroftalmik, retinol; • Vitamin D -antiraxitik, kalsiferol; • Vitamin Ye -antisteril, tokoferol; • Vitamin K -antigemorragik, naftoxinon.

SUVDA ERUVCHI VITAMINLAR: • • • Vitamin V 1 -antinevrit, tiamin; Vitamin V 2 - оsish vitamini, riboflavin; Vitamin V 6 -antidermatit, piridoksin; Vitamin V 12 -antianemik, kobalamin; Vitamin RR-antipellagrik, niatsin, nikotinamid. Nikotin kislota; Vitamin Vs-antianemik, folat kislota; Vitamin V 3 -antidermatit, pantotenat kislota; Vitamin N-antiseborrey, biotin; Vitamin S-antiskorbut, askorbin kislota;

FIZIOLOGIK FUNKSIYALARI BOYICHA: • Organizm umumiy rezistentligini oshiruvchi vitaminlar: V 1, V 2, RR, A, S. • Antigemorragik vitaminlar: S, R, K. • Antianemik vitaminlar: V 12, Folat kislota, S. • Antiinfeksion vitaminlar: A, S. • Kоrish jarayonida qatnashuvchi vitaminlar: A, V 2, S.

• VITAMIN A

Metabolizmi: • Vitaminning sоrilishi uchun оt kislotalari zarur. • • Shilliq qabatda yog kislotalari bilan efir hosil qiladi. Xilomikronlar tarkibida tashiladi. Plazmada retinol boglovchi oqsil bilan birikadi. Kоz tоr pardasida retinalga aylanadi va rodopsin tarkibiga kiradi. • Retinol efirlari jigarda depolanadi. • Glyukuronidlar holatida organizmdan оt tarkibida chiqariladi.

Kоrish vaqtida 3 jarayon sodir bоladi: • 1. yoruglikni pigment bilan fotokimyoviy absorbsiyasi (11 -sis-retinal fotoizomerlanishi, trans-retinal va opsin dissotsiatsiyasi, pigmentning rangsizlanishi); • 2. pigment оzgarishiga javoban nerv impulsining hosil bоlishi (mahalliy membrana depolyarizatsiyasi, elektr impulsining hosil bоlishi va uning nerv tolasi bоyicha tarqalishi); • 3. birlamchi pigmentning regeneratsiyasi yorugda – retinalizomeraza ishtirokida; qorongida – trans-retinol, sisretinol, 11 -sis-retinal ishtirokida, opsin bilan ta’sir etish va rodopsinning hosil bоlishi. Fermentlari: retinoldegidrogenaza i retinalizomeraza).

Gipovitaminozlar: • Qorongiga adaptatsiyaning buzilishi va • • • shapkоrlik; Osishning pasayishi; Follikulyar giperkeratoz; Shilliq qabatlarning qurishi; Kseroftalmiya; Keratomalyatsiya; Kоpayish funksiyasining buzilishi.

• Gipo- i avitaminoz belgilari: • Korongida kurishga adaptatsiyasi buzilishi va kurmasligi– gemeralopiya. • Epitelizatsii jarayenini buzilishi, kоz kanalarini muguzlanishi va yepilishi – kseroftalmiyaga olib keladi. • Kоz yeshi ajralmaslik sababli kon’yunktivit rivojlanadi, keyin esa keratomalyatsiya – kuzni muguz pardasini yemirilishi. • Davolanmaganda oq dog paydo bоladi(belmo), bu esa ambliopii – kurishni tоliq yoqolishi. • Osishdan tuxtash. Spermatogenez va embriogenezni buzilishi. • Teri, OIO, siydik yоllarini epiteliy qavatini buzilishi.

VITAMIN «D» - (antiraxitik vitamin, kalsiferol) • Ergokalsiferol (D 2) (оsimliklarda оtmishdoshi ergosterin) • Xolekalsiferol (D 3) (hayvon va odam organizmida оtmishdoshi 7 -degidroxolesterin) • Digidroergokalsiferol (D 4).

• • • • Vitamin D Klinik nomi – antiraxitik. Xim. nomi – D 2 ergokalsiferol, D 3 xolekalsiferol. 7 -digidroxolesterol (terida) ↓ UFO Xolekalsiferol ↓ 25 -gidroksixolekalsiferol (jigarda) ↓ 1, 25 -digidroksixolekalsiferol(bоyrakda) ↓ Kalsitriol

• • • Metabolizmi: Vitaminlar sоrilishi uchun оt kislotalari zarur. Jigarga xilomikronlar tarkibida tashiladi. 25 -gidroksillanish natijasida 25 -digidroksixolekalsiferol va 25 -digidroksiergokalsiferol hosil bоladi. Kalsiferol boglovchi oqsil tarkibida buyrakka transport qilinadi. • 1 -gidroksillanish natijasida 1, 25 -digidroksikalsiferol hosil bоladi. • Organizmdan оt tarkibida kon’yugatlar sifatida chiqariladi.

• Kalsitriolni biologik axamiyati: • Ingichka ichakda kalsini surilishini stimuliydi. • Suyak tukimasini mineralizatsii boshqaradi. • Buyraklarda kalsiya va fosfor reabsorbsiyasini kuchaytirdadi. • Qonda Sa konsentratsiyasi past bоlsa kalsitriol kalsiniy suyaklardan yuvilishini stimullaydi.

• • • GIPOVITAMINOZ OLIB KELADI: Bolalarda raxit; Kattalarda osteoporoz. GIPERVITAMINOZ: Suyak demineralizatsiyasi va ularning sinishi, Ichki a’zolar kalsifikatsiyasi.

• Gipo- i avitaminoz D • Raxit –mineralizatsiya jarayenini sekinlashishi va bolalarda suyaklanishni buzilishi.

VITAMIN «Ye» (tokoferollar) • • , , -tokoferollar • -tokoferol eng yuqori biologik faollikga ega.

Metabolizmi: • • Vitaminning sоrilishi uchun оt kislotalari zarur. Xilomikronlar tarkibida limfa va qonga tashiladi. Qon lipoproteidlari tarkibida – a’zo va tоqimalarga. Xujayralarda membrana tarkibiga kiradi, u yerda konsentrlanadi (yog tоqimasi, jigar, skelet mushaklar). • Sоrilmagan tokoferollar najas bilan chiqariladi, metabolitlar esa konyugatlar holatida siydik bilan chiqariladi.

BIOLOGIK FUNKSIYALARI: • 1. Xujayralarda erkin radikal reaksiyalar tezligini boshqaradi (antioksidantlar); • 2. Membranalarni stabillaydi; • 3. Antioksidant xususiyatlari selenga bogliq. • 4. Vitamin A biologik faolligini oshiradi, yon zanjirlarni oksidlanishdan muhofaza qiladi. • 5. Oqsil, lipid, uglevodlar almashinuvini boshqaradi. • 6. Tashqi muhit negativ omillariga organizmning rezistentligini oshiradi. • 7. Organizm immun sistemasini oshiradi. • 8. Abort va homilaning oldini oladi. • 9. Ovogenez i spermatogenezni boshqaradi.

GIPOVITAMINOZ OLIB KELADI: • Eritrotsitlarning perekis gemolizga moyilligiga; • Urugdonlar atrofiyasi; • Ҳomiladorlikda homilaning sоrilishi; • Mushak distrofiyasi; • Jigar nekrozi; • Miya qismlarining, ayniqsa miyacha, yumshashi.

NAFTOXINONLAR (VITAMIN K) • • • Filloxinon (K 1) Menaxinon (K 2) Sintetik analoglari: menadion, vikasol, sinkavit. Metabolizmi: Vitaminning sоrilishi uchun оt kislotalari va pankreatik lipaza zarur. Qonda xilomikronlar tarkibida tashiladi. Qonda albumin bilan boglanadi va tоqimalarga transport qilinadi. Jigar, taloq va yurakda tоplanadi. Siydik bilan chiqariladi. GIPOVITAMINOZ OLIB KELADI: Ichki va tashki qon ketishi

ORGANIZMDA VITAMIN BALANSINING OZGARISHI: • • • Yetishmaslik (manfiy balans). Kоpayishi (musbat balans). Vitaminning qisman yetishmasligi – gipovitaminoz. Vitaminning kоp yetishmasligi – avitaminoz. Bitta vitaminning yetishmasligi – monogipovitaminoz. • Bir necha vitaminlarning yetishmasligi – poligipovitaminoz. • Meyordan oshib ketishi – gipervitaminoz.

Irsiy avitaminozlar: • Vitaminga bogliq, • Vitaminga rezistent. Letal holat bilan ogir kechadi. • Vitamin Dga rezistent raxit, vitaminga bogliq D raxit, tiaminga bogliq megaloblast anemiya, piridoksinga bogliq epilepsiya va boshqalar

Antivitaminlar • kimyoviy tuzilishi bоyicha vitaminlarga оxshash antivitaminlar; • Vitaminlar kimyoviy tabiatini yoki ular sоrilishi, transport qilinishini оzgartiruvchi antivitaminlar.

Antivitaminlar: • • Vitamin K - dikumarol, varfarin va tromeksan. Tiamin - oksitiamin, piri- va neopiritiamin. Riboflavin – atervin, akrixin, galaktoflavin, izoriboflavin. Piridoksin – dezoksipiridoksin. Nikotin kislota - izoniazid. Folat kislota – aminopteridin, metotreksat. PABK – sulfanilamidlar. Pantotenat kislota – gomopantotenat, metilpantotenat kislotalar. • Vitamin H – avedin.