Bilgi Kaynaklarnn Trleri Do Dr Cokun POLAT Bilgi

Bilgi Kaynaklarının Türleri Doç. Dr. Coşkun POLAT

Bilgi Kaynakları? • Kaydedilmiş ortamlarda bilgi bulunduran ve kullanıcıların bilgi gereksinimlerinde kullandıkları kaynaklardır • Bilgi Kayıt ortamları – Geçmiş bilgi kayıt ortamları: • Yazı, taş, kil tablet, maden, ağaç tablet, kemik, yaprak, papirüs, parşömen, kumaş… – Mevcut bilgi kayıt ortamları • Kağıt, mikroform (mikrofilm, mikrofiş, mikrokart), plak, videobant, film, slayt, cd, dvd, manyetik disk, vb. .

Bilgi Kaynakları Süreli Yayın Dizinleri Magazinler Gazeteler Dergiler WWW Kütüphane Kataloğu 27. 03. 2009 Kitaplar Ansiklopediler Bilim, Etik ve Eğitim Dersi E-Posta 3

Bilgi kaynaklarının paketlenme biçimleri • Kaydedildiği ortam/Format: – Basılı/Basılı olmayan (print/non-print) • Erişim özellikleri: – Birincil/İkincil (primary/secondary) • İçerik özellikleri/Kullanım: – Bilimsel/Popüler (scholarly/popular) • Yayımlanma biçimleri: – Süreli/Süreli olmayan (periodical/non-periodical) • Üretici: – Resmî/Resmî Olmayan Yayınlar: Devlet yayınları, Kurum yayınları, Ticari yayınlar, Gri yayınlar • Zaman: – Güncel/Tarihi (current/historic)

1. Kaydedildiği Ortam/Format Açıklama Basılı kaynaklardan elde edilen bilgi (karton/ciltli kitaplar, dergiler, POD (print-ondemand) dokümanları, el yazmaları, belgeler, notlar, broşürler, vb). Dijital Elektronik ortamda depolanan bilgi. E-dergiler, e-kitaplar, e-ders malzemeleri, everitabanları, web siteleri, e-baskı arşivleri, e-sınıflar, vb. İnternet aracılığıyla bir bilgisayarla erişilebilir. Kütüphane kataloğunda listelenebilir çoğu zaman OPAC bu materyallere erişimi sağlar. Görsel/İşitsel Video (televizyon, video player), ses (radyo, ses kayıtları) araçları ile sunulan ses kasetleri, görüntü kasetleri, CD’ler, ses bantları, DVD’ler, vidyo kasetler, sesli kitaplar, vb. Çoklu ortam Bilgi taşıyıcısı birkaç farklı ortam (metin, ses, grafik, animasyon, video ve interaktif) ile oluşturulan kaynaklardır. Slayt, video ve interaktif linklerin bulunduğu bir PPT sunumu çoklu ortama örnektir. Mikroform 35 mm ya da 16 mm film rulolarına ya da 4”x 6” fiş kartlara metin ya da resimlerin fotoğrafının konması ile oluşturulan kaynaklardır. Mikroform makinesi ile okunabilir. Yazma eserlerin kaydedilmesinde bir dönem yoğun kullanılmıştır. İnsan Kişilerden yüze ya da telefon görüşmesi ve diğer yollarla (mektup, e-posta) elde edilen bilgidir.

1. Kaydedildiği Ortam/Format • Basılı Kaynaklar: – Geleneksel yöntemle kağıt üzerinde çok sayıda basılmış olan ve geleneksel dağıtım kanalları ile dağıtımının gerçekleştirildiği kaynaklardır. – Kitap, dergi, gazete, rapor, broşür, katalog, atlas, sözlük, bibliyografya, vb. . . – Basılı kaynaklar aynı zamanda elektronik olarak da üretilmiş olabilirler. – Bilgi merkezlerinin halen nicelik yönünden en önemli bölümünü oluştururlar.

. . Kaydedildiği ortam • Basılı olmayan ve/veya görsel-işitsel kaynaklar – Görsel-işitsel ve grafik kaynaklar: Ses ve video cd’leri, kasetler, plaklar, haritalar, planlar, küreler, resimler, posterler, afişler, modeller vb. . – Mikroformlar – Elektronik kaynaklar: Internet üzerinden herkesçe görüntülenebilen kaynaklar (elektronik ansiklopedi, sözlük, “açık erişim” dergiler/makaleler, web sayfaları, vb. ) ya da abonelik/satın alma yolu elde edilen (veri tabanları, e-dergiler, vb. ) kaynaklar.

[Elektronik kaynaklar/Dijital kaynaklar] • Bu kaynakları kabaca ikiye ayırabiliriz: – “Anadan doğma” dijital kaynaklar (born digital) • Bilgisayar ortamında üretilmiş ve bilgisayar aracılığı ile erişilen kaynaklardır. • Bu kaynakların basılı versiyonları genelde üretil(e)mez. • E-postalar, vikiler, web sayfaları, multimedia materyaller (ses dosyaları, dijital görüntü ve resimler), vb. – “Sonradan olma” dijital kaynaklar (digitized) • Orijinali basılı olarak üretilmiş, sonradan elektronik ortama aktarılan kaynaklardır. • Genelde eski teknoloji ile üretilmiş kaynaklar sonradan dijitalleştirilir (basılı dergilerin/gazetelerin eski sayıları, plaklar, kasetler, tarihi kaynaklar, arşiv belgeleri, vb. )

2. Erişim özellikleri Birincil / İkincil kaynaklar Bilginin düzenlenmesi ve bilgi merkezinin bakış açısı Kullanıcı ihtiyaçları ve bilgi kullanımındaki bireysel farklılıklar

. . Erişim özellikleri (Bilgi merkezlerinin bakış açısı) • Birincil kaynaklar, bilginin kendisini taşır. • İkincil kaynaklar, bilgi hakkında bilgi verir. • ? ? ?

. . Erişim özellikleri (Bilgi merkezlerinin bakış açısı) • Birincil kaynaklar, bilginin kendisini taşır. – Genelde özgün bir içeriği olan, bilgiyi doğrudan sunmayı amaçlayan kaynaklardır: • Monograflar, kitaplar, raporlar, süreli yayınlar, derleme eserler, arşiv belgeleri gibi kaynaklara genel olarak birincil kaynak adı verilir.

. . Erişim özellikleri (Bilgi merkezlerinin bakış açısı) • İkincil kaynaklar, bilgi hakkında bilgi verir. – Başka bilgi kaynakları ve içerdikleri bilgi ile igili bilgi veren, bir başka deyişle bilgiye yönlendiren kaynaklardır. – Genelde birincil kaynaklar kullanılarak (derlenerek, analiz edilerek, vs. ) üretilir. – Birincil kaynaklara erişimi sağlar. – Bilginin kendisini içermez, düzenleme, eriştirme ve yönlendirme amacı taşırlar. • Bibliyografyalar, dizinler, kataloglar, . . .

. . Erişim özellikleri (Kullanıcı bakış açısı) • Birincil kaynaklar – Kullanıcı bakış açısına göre birincil bilgi kaynağı, bir olayı ilk elden (olayı yaşayanın kendisinden) ya da olayın görgü tanığı aracılığıyla açıklayan kaynaklardır. – Genellikle bir olayı oluşturan ham veri ve gerçekleri içerir. – Yorum ve analiz içermeyen orijinal kaynaklardır – Bilginin kendisini doğrudan elde edebildiğimiz kaynaklardır. – Bilimsel açıdan, herhangi bir bilim dalında yapılan araştırma, inceleme ve gözlemleri birinci elden okurlara aktaran kaynaklar olarak da tanımlanabilir. – Neler? • Günlükler, mektuplar, bir olayı rapor eden gazete makaleleri, fotoğraf ve filmler, kanunlar, mahkeme kayıtları, anketler, istatistikler, işlem kütükleri, . . .

. . Erişim özellikleri (Kullanıcı bakış açısı) • İkincil kaynaklar – İkincil bilgi kaynakları gerçek olayın olup bitmesinin ardından ortaya çıkar. – Birincil kaynakları analiz eden, yorumlayan ya da değerlendiren kaynaklardır. – Neler? • Bir olayın ya da birincil bir kaynağın yorumunu yapan bir kitap ya da makale, çeşitli ders kitapları, ansiklopediler, sözlükler, vb. ikincil kaynak olarak değerlendirilebilir.

. . Erişim özellikleri (Kullanıcı bakış açısı) • Birincil-İkincil Kaynak ayrımı – Kabaca yapılan tanımlara rağmen kullanılan kaynakların birincil ya da ikincil olarak adlandırılması zaman güç olabilir. – Neden? • Doğum sertifikası – = Birincil • Ölüm belgesi – = Birincil + İkincil – (ikincil de olabilir, çünkü doğum sertifikasından ya da kayıtlarından aktarılan doğum tarihi vb. bilgileri de içerir) • Yetişkin bir yazarın tüm hayatını yazdığı otobiyografisi = Birincil? İkincil? – (her detayı hatırlar mı? ) • Birincil kaynaklar kullanılarak yapılmış bir çalışma sonucu elde edilmiş bir yeni bir sonuç = Birincil? İkincil? – (bilgiyi kullananın ihtiyacına bağlı)

. . Erişim özellikleri (Kullanıcı bakış açısı) • Birincil kaynak mı ikincil kaynak mı? – Sorunun doğru bir yanıtı yok. Tercih edilecek kaynak türü kişilerin bilgi ihtiyacına göre değişebilir. Örneğin: • Bir arkadaşınızın başına gelen bir olayı kendisinden dinlerken aldığınız bilgi sizin başınıza gelen bir olay hakkında elinizde olan bilgiden daha az güvenilir olabilir. • Tarih dersine çalışırken, bir olay hakkında yazılmış bir ders kitabını okumaktansa olay hakkındaki birinci el bilgiyi okumak daha ilgi çekici/akılda kalıcı olabilir.

. . Erişim özellikleri (Kullanıcı bakış açısı) • Birincil kaynak mı ikincil kaynak mı? – Çelişkili bilgiler varsa? . . • Çelişkili bilgilerle karşılaştığınızda hangisine inanmanız, hangisini dikkate almanız gerektiğine nasıl karar vereceksiniz? – Hangisi gerçek olaya daha yakın? – İlk etapta ilk duyduğunuz bilgiye ya da birincil bilgiye güvenemeyebilirsiniz, fakat en azından farklı bilgi akışı olduğunun farkına varmalısınız. – Farklı birincil kaynaklar kullanılarak yapılmış yorumlar, güvenilir kaynaklardan geliyorsa daha güvenilir bilgi kaynakları olabilir. – Araştırma yaparken? . . • Genelde bir araştırma yapıyorsanız hem birincil hem de ikincil kaynaklardan yararlanmalısınız.

. . Erişim özellikleri (Bilgi merkezi ve kullanıcı bakış açısı) • Birincil kaynak? İkincil Kaynak? – Kişilerin bilgi ihtiyaçlarına göre birincil ya da ikincil kaynak kullanımının önemi değişir. – Her iki tür kaynak da değerlidir. – Genellikle en değerli ikincil kaynaklar çeşitli birincil kaynaklardan toplanan bilgilerin derlenmesi ile elde edilir. Bu tip ikincil kaynaklarda çoğu zaman yeni fikirler ve buluşlar da ortaya çıkabilir.

Erişim: Üçüncül Kaynak? • Bibliyografyalar, dizinler, abstraktlar, bibliyografik veritabanları kaçıncıl kaynaklardır? • Birincil? – Bir olayı ilk elden (olayı yaşayanın kendisinden) ya da olayın görgü tanığı aracılığıyla açıklayan kaynaklardır. • İkincil? – Bir olayın ya da birincil bir kaynağın yorumunu yapan bir kitap, makale ya da çeşitli ders kitapları, ansiklopediler, sözlükler, vb. • Üçüncül olabilir mi? • Bilgi bilimi literatüründe bilgi kaynak türleri birincil ve ikincil olarak genelde ayırt edilir. Ancak kullanıcı bakış açısı ile olaya yaklaşılırsa üçüncül bir türün de olması gereklidir.

Erişim: Üçüncül Kaynak? • Üçüncül Kaynaklar: Herhangi bir konu hakkında genel tanım ve açıklamalar veren ansiklopedi ve sözlük gibi kaynaklar ile, konu ile ilgili birincil ve ikincil kaynaklara erişim sağlayan dizinler, bibliyografyalar ve abstraktlardır. • Başka bir deyişle bilginin kendisini barındırmayan, ancak bilginin olduğu kaynağı gösteren kaynaklara üçüncül kaynaklar denir.

Erişim: Üçüncül Kaynak? • Bu ayırımda, ansiklopediler ve sözlükler gibi bilgi içeren danışma kaynakları da üçüncül kaynak olarak değerlendirilir. • Niçin?

Erişim: Üçüncül Kaynak?

3. İçerik Özellikleri/Kullanım: Popüler/Bilimsel • Popüler kaynaklar kişilere bir konu hakkında genel fikir verecek biçimde hazırlanır ve bilgiyi bu şekilde sunarlar. • Bilimsel kaynaklar alanında uzman olan kişilere sunulmak üzere düzenlenmiş bilgileri içerir.

. . İçerik özellikleri • “Popüler” / “Bilimsel” ? . . – Hangisi? • Hangisinin kullanılabileceğine bu bilgiyi talep eden kullanıcı profiline bakılarak karar verilebilir. – Hitap ettiği kitle? • Popüler kaynaklar genel izleyici kitlesine hitap eder. Bu kişiler genelde araştırdıkları konuda uzman olmak zorunda değildir.

Kullanım: Popüler/Bilimsel • Popüler (Popular) yayınlar halkın geneline yöneliktir ve onları bilgilendiren ve eğlendiren yayınlardır. • Time and Rolling Stone gibi dergiler ile Rosemary Wallner’ın Michael Jackson : Music's Living Legend, Rockbottom Books, adlı kitabı popüler kaynaklara örnektir. • National Geographic: Popular? Bilimsel? • TÜBİTAK- Bilim ve Teknik: Popüler? Bilimsel?

Popüler • Günlük kullanılan dille geniş bir okuyucu kitlesine yönelik yazılır. • Çok sayıda reklam içerir • Çok sayıda resim ve grafik içerir • Parlak kağıda basılır ve albenili bir görünümü vardır • Makaleler genelde kısadır ve yazanı belli değildir. • Makalelerde genelde kaynakça ve dipnot bulunmaz • Ticari yayıncılar tarafıdan basılır. • Çoğunlukla haftalık ya da aylık olarak çıkar • Her sayıda sayfa numarası baştan başlar • Amacı eğlendirme ve reklamlar aracılığıyla ürünleri satmadır • Örnekler: Time, Newsweek, People, Sports Illustrated, Tarih ve Medeniyet, NTV Tarih, Sızıntı, • Bilimsel çalışmalarda popüler dergilerin kullanılması ve atıfta bulunulması genelde kabul görmez. Ancak öğrenciler ödevlerini hazırlarken kullanılabilir.

[Popüler kaynaklar] • Popüler kitaplar – Orhan Pamuk, “Benim Adım Kırmızı” – Lisa D. Campbell, “Michael Jackson: The King of POP” –…

. . Kullanım • Bilimsel kaynaklar – Belirli bir başlıkla ilgili olma eğilimindedirler. – Bilim dalının özelliklerine göre değişmekle birlikte genelde uzun ve detaylı makaleler halinde yazılabilir. – Genelde orijinal araştırma yazılarıdır. – Teknik bir dil ya da jargon kullanırlar.

Bilimsel Dergi • Bilimsel terminoloji ve karmaşık bir dille ile yazılır, genelde hitap ettiği kitle konu uzmanları ve bilimsel camiadır, • Çok az reklam içerir • Grafik ya da şekil içerebilir • Makalede kullanılan kaynaklar dipnotlarla ve kaynakça ile gösterilir. • Mat kağıda basılır ve ciddi bir görünümü vardır. • Makaleler genelde uzundur, yazarı bellidir, yazarın bilimsel ya da mesleki alanına yöneliktir. • Üniversiteler, bilim ve meslek dernekleri ile diğer mesleki oluşumlar tarafından yayınlanır. • Çoğunlukla aylık, dört ayda bir ya da yıllık olarak yayınlanır. • Sayfa numaraları cilldin bir önceki sayısından devam eder. • Makalelerin nasıl yazılması gerektiğine ilişkin yazarlara bilgiler içerir. • Derginin adı resmidir ve “Journal”, “Qaurterly” ya da “Transactions” ya da ilgili alanı gösteren terimler içerir. • Amacı bilim adamları arasında ilgili konularda orijinal araştırmaların paylaşımıdır.

Bilimsel Kitap • Bilimsel terminoloji ve karmaşık bir dil ile yazılır, genelde hitap ettiği kitle konu uzmanları ve bilimsel camiadır, • Çok az reklam içerir • Grafik ya da şekil içerebilir • Kullanılan kaynaklar dipnotlarla ve kaynakça ile gösterilir. • Mat kağıda basılır ve ciddi bir görünümü vardır. • Konu belli bir sistematik düzenle ele alınmıştır • Genelde, üniversiteler, bilim ve meslek dernekleri ile diğer mesleki oluşumlar tarafından yayınlanır. • Amacı bilim adamları arasında ilgili konularda orijinal araştırmaların paylaşımıdır.

Bilimsel Tezler

Bilimsel/Teknik Raporlar

. . Kullanım (özet)

. . Kullanım (özet)

4. Zaman: Güncel/Tarihi Kaynaklar • Tarihi kaynaklar – Tarih boyunca üretilmiş, üretildiği dönem hakkında ya da o döneme has bilgiler veren basılı/elektronik ya da görsel tüm kaynaklar. – El yazmaları, ses/görüntü içeren arşiv belgeleri, arkeolojik eserler, eskiye ait belge niteliği taşıyan herşey. • Güncel kaynaklar

Zaman: Güncel/Tarihi Kaynaklar

Güncel/Tarihi Kaynaklar

Zaman: Güncel/Tarihi Kaynaklar

Zaman: Güncel/Tarihi Kaynaklar

Zaman: Güncel/Tarihi Kaynaklar

5. Yayın Aralığı: Süreli/Süresiz Yayınlar • Süreli yayınlar: belli ya da düzensiz aralıklarla çıkan ve uzun süreli (sonsuza kadar) devam edeceği varsayılan yayınlardır. Dergiler, gazeteler, ansiklopediler, dizin ve öz dergileri, bibliyografyalar, bültenler, vb. • Süresiz yayınlar: Kitaplar, tezler, raporlar, vb.

5. Yayın: Süreli/Süresiz Yayınlar

6. Üretici: Resmi/Resmi Olmayan Yayınlar • Resmi yayınlar: Bir devlet kuruluşu tarafından yayınlanan resmi yayınlar. Ör. Resmi gazeteler, istatistikler, bültenler, resmi web siteleri, vb. • Resmi olmayan yayınlar: Devlet kuruluşu haricinde üretilen yayınlar.

Ticari Yayınlar • Ticari (Trade) yayınlar popüler ya da bilimsel kategorisine girmeyen, ya da bazen herhangi birine giren ve bunların birleşiminden oluşan özel ticari bir alanda ürün ve pazarın uygulamacılarla bilgi paylaşımını amaçlayan yayınlardır. – Firma katalogları, ürün katalogları, fiyat katalogları, tanıtıcı broşür ya da kitapçıklar, reklam afişleri, videoları, vb.

Ticari Yayınlar • Popüler ve bilimsel yayınların bir karışımı olarak değerlendirilebilir • Belli bir alana yönelik reklamlar içerir • Popüler magazinde olduğu gibi çok sayıda resim ve görsel öğe içerebilir. • Parlak kağıda basılı olabilir • Belli bir ticaret ya da endüstri alanında bilgi verir.

. . Gri Yayınlar • Gri yayınlar: – Teknik yayınlar olarak da bilinir – Yaygın olarak kullanılmazlar – Gri (teknik) yayınları daha çok alanında uzman kişiler üretir ya da kullanır • Teknik kataloglar, Patentler, Standartlar, Tezler, Proje/araştırma raporları – Üreticisi genelde resmi kurumlar, özellikle de araştırma kurumlarıdır.

. . Gri Yayınlar

• Video • Types of Information

İkincil Kaynak-Uygulama • DİZİN: • Türk kütüphaneciliğinin en önemli yayın organı olan “Türk Kütüphaneciliği” dergisinde çıkan tüm makaleleri dizinler • İlk cildi 1952 -1992, II. Cildi 1993 -2000 ve son cildi de 2000’den sonraki yıllarda dergide çıkan makaleleri dizinler

ANAHTAR I ve II • Kütüphanecilik, Arşivcilik, Dokümantasyon ve Enformasyon ve Bilgi Bilimi konularında yayınlanan “editoryal (derleme)” kitapların içinde yer alan makaleleri dizinler. • Düzeni ve kullanımı Dizin’e benzer • Yazar, makale ve konu dizinleri vardır, kendi içinde alfabetik sıralanmıştır.

ANAHTAR I ve II

ANAHTAR I ve II KONU BAŞLIKLARI DİZİNİ

ANAHTAR I ve II MAKALE BAŞLIĞI DİZİNİ

ANAHTAR I ve II YAZAR ADI DİZİNİ

ANAHTAR I ve II

ANAHTAR I ve II

İnceleyin • «Directory of Open Access Journal» ı inceleyin. • Buradan, açık erişimli bir dergiden tam metin bir makaleye erişin. Konu “coğrafi bilgi sistemleri” (geographic information systems) olsun. • A. Ü. Kütüphanelerinin abone olduğu elektronik kaynaklardan “kütüphaneler ve telif hakları” (libraries and copyright) konusunda tam metin bir makale bulun. Türkçe ve İngilizce makalelere ulaşmak arasında erişim zorluğu açısından nasıl bir fark var? Bu konuda Türkçe bir makale arasanız nereye başvurmalısınız? • Ulrichsweb’i kullanarak sosyal bilimler (social sciences) alanında hangi dergiler olduğuna bir göz atın. Nasıl arama yaptınız?

KAYNAKLAR VE OKUMA LİSTESİ: California State Library. (2000). Information what is it? http: //yunus. hacettepe. edu. tr/~soydal/bby 153_2012/6/PPTInfo. ppt RPCC Library. (2006). Information: Types, Scope, and Formats. http: //www. gorpcc. com/docs/2 B_Information. Types. ppt Ulrich’s Periodicals Directory. (Çevrimiçi) http: //ulrichsweb. com/ Olşen, Şemsa. (1999). Internet Üzerindeki Bilgi Kaynaklarının Seçimi ve Değerlendirilmesi. Türk Kütüphaneciliği, 13 (3): 197 -206. (Nasıl erişeceğinizi siz biliyorsunuz; ) Al, Umut ve Al, Pınar. (2003). Elektronik Bilgi Kaynaklarının Seçimi. Bilgi Dünyası, 4 (1): 1 -14. (Nasıl erişeceğinizi siz biliyorsunuz; ) Tonta, Yaşar. (1996). Internet, Elektronik Kütüphaneler ve Bilgi Erişim. Türk Kütüphaneciliği, 10 (3): 215223. (Nasıl erişeceğinizi siz biliyorsunuz; )

KAYNAKLAR VE OKUMA LİSTESİ: Kaye, D. (1995). Sources of information, formal and informal. Library Management, 16(5): 16– 19. http: //yunus. hacettepe. edu. tr/~soydal/bby 153_2012/4&5/Kaye 2. pdf Evaluation of Information Sources Part I, Types of Information Sources http: //www. lib. lsu. edu/instruction/evaluation 00. html SSHL Guide to Online Primary Sources (UCSD Libraries) http: //libguides. ucsd. edu/primarysources Types of Information Sources. PCC Libraries-Information Literacy Tutorial (Episode III) http: //yunus. hacettepe. edu. tr/~soydal/bby 153_2012/4&5/videos/Types_ of_ Information_ Sources. mp 4 Using Primary Sources on the Web http: //www. ala. org/ala/mgrps/divs/rusa/sections/history/resources/pubs/usingprimarysources/index. cfm Genel bilgi için: Tonta, Y. (2002). Elektronik Kaynaklarda Yasal Sorunlar (bildiri). PULMAN-XT Türkiye Ulusal Toplantısı, 16 -19 Kasım 2002, Milli Kütüphane, Ankara. http: //yunus. hacettepe. edu. tr/~soydal/bby 153_2012/4&5/Tonta 2002. pdf