BEZDOMNO Wybrane definicje i typologie Maciej Dbski ZAOENIA

BEZDOMNOŚĆ. Wybrane definicje i typologie. Maciej Dębski

ZAŁOŻENIA WSTĘPNE „…mimo nasilenia się w ostatnich latach bezdomności w Polsce, problematyka tego zjawiska patologii społecznej jest bardzo słabo rozpoznana. Nie została określona nawet w przybliżeniu liczebność osób bezdomnych, niewiadome są więc rozmiary pomocy społecznej należnej tym ludziom. Już ten wzgląd wystarcza, aby uznać potrzebę definicji zjawiska tym bardziej, że brak jednolitej definicji bezdomności na świecie. Jednolita definicja bezdomności i osoby bezdomnej jest też niezbędna dla badania przyczyn i skutków oraz wypracowania systemowych rozwiązań ich zwalczania. Konieczność taką sygnalizują Najwyższa Izba Kontroli, a także wielu teoretyków i praktyków zajmujących się tą problematyką”. (Duracz-Walczak, 2001/2002). „…przy całej zdroworozsądkowej oczywistości bezdomności, nie jest łatwo oddać istotę bezdomności przy pomocy jednego uogólniającego sformułowania” (Frysztacki 2001/2002)

Dlaczego wspólna i obowiązująca wszystkie dziedziny nauki definicja pojęcia bezdomności nie jest możliwa? 1. Bezdomność rozmaicie się manifestuje: • w czasie • w przestrzeni • w okolicznościach związanych z materialnym wyposażeniem środowisk lokalnych i ich społecznym funkcjonowaniem, • w swoich przyczynach, • w swoich skutkach, 2. Różnorodne nauki zajmują się bezdomnością – różnorodne ujęcia problematyki bezdomności (definicje psychologiczne, socjologiczne, ekonomiczne, etc). 3. Definicje zawsze pełnią funkcje użyteczne, czyli z jednej strony pełnią funkcję założeń naukowych, z drugiej zaś konkretyzują i „ustawiają” temat badawczy i zainteresowanie badacza.

Dlaczego wspólna i obowiązująca wszystkie dziedziny nauki definicja pojęcia bezdomności nie jest możliwa? 4. Definicja bezdomności wykorzystywana jest nie tylko do celów naukowych ale również do realizowania konkretnych zadań polityki społecznej (ustawa o pomocy społecznej) 5. Mnogość definicji bezdomności implikuje powstanie wielu typologii 6. Bezdomność jako problem „z pogranicza” badany jest za pomocą wielu technik i metod badawczych – określone metody i techniki badawcze zakładają istnienie określonych typów definicji. 7. Mnogość interesariuszy (organizacje rządowe, pozarządowe, instytucje publiczne) i ich wizja ograniczenia zjawiska bezdomności wymusza poniekąd mnogość definicji. 8. Definicja wymaga operacjonalizacji na konkretne kategorie.

Jakie są realne konsekwencje pluralizmu definicji pojęcia „bezdomność”? 1. Niemożliwe jest określenie konkretnej skali zjawiska bezdomności w Polsce – w tym zakresie możemy posługiwać się mniej bądź bardziej dokładnymi szacunkami. 2. Działania w oparciu o określone definicje mogą przybierać formy jednostronnej i niewystarczającej pomocy (reintegracja, mieszkalnictwo). 3. Przyjmowanie różnorodnych definicji przez różnorodnych interesariuszy może powodować brak spójności działań podejmowanych w zakresie zwalczania zjawiska bezdomności oraz ograniczania jej skutków. 4. Brak możliwości porównywania wyników prowadzonych badań naukowych.

WYBRANE DEFINICJE BEZDOMNOŚCI Ustawa o pomocy społecznej, 12 marca 2004 r. (Dz. U. 04. 64. 593. z dnia 15 kwietnia 2004 r. ) „Osoba bezdomna - osobę niezamieszkującą w lokalu mieszkalnym w rozumieniu przepisów o ochronie praw lokatorów i mieszkaniowym zasobie gminy i niezameldowaną na pobyt stały, w rozumieniu przepisów o ewidencji ludności i dowodach osobistych, a także osobę niezamieszkującą w lokalu mieszkalnym i zameldowaną na pobyt stały w lokalu, w którym nie ma możliwości zamieszkania” Słownik PWN „bezdomność to zjawisko polegające na braku domu gwarantującego jednostce poczucie bezpieczeństwa”

DEFINICJE WYNIKAJĄCE ZE ŹRÓDŁOSŁOWIA „bezdomny to człowiek, nie mający mieszkania; także człowiek, który opuścił własne mieszkanie, wygnaniec” Słownik języka polskiego 1978 r „bezdomność to głównie problem osób pozbawionych domu i przeżywających własną bezdomność” – B. Bartosz, 1995 „Bezdomny to człowiek nieposiadający własnego mieszkania lub osoba o specyficznych predyspozycjach, która w imię wolności dokonała wyboru pewnego sposobu życia - typ wędrowca-tułacza” – M. Pisarska 1993 „można określić bezdomność jako względnie trwałą sytuację człowieka pozbawionego dachu nad głową albo nieposiadającego własnego mieszkania” M. Porowski, 1995 Na pierwszy rzut oka są to definicje niewystarczające i niewyczerpujące, w przypadku pierwszej mamy do czynienia ze znacznym zawężaniem zjawiska (do sytuacji wyboru), w przypadku drugiej mamy do czynienia z rozszerzeniem jej do niebotycznej skali poprzez dookreślenie wskaźnika bezpieczeństwa.

DEFINICJE O PODŁOŻU ALTRUISTYCZNYM „bezdomność to życie w opuszczonych ruderach i piwnicach, to stan ludzkiego upadku i bezgraniczna rozpacz. To życie urągające godności człowiek oparte na bezsilności, beznadziejności i nicości ludzkiej egzystencji” J. Marciniak, 1996 Definicje te akcentują tragizm bezdomności, apelują o pomoc dla osób nią dotkniętych. Wynikają one ze współczucia i innych pobudek, mobilizują do działania na rzecz osób bezdomnych. Odnoszą się jednak bardziej do warstwy odczuć i emocji niż do wyjaśnienia samego zjawiska.

DEFINICJE NAWIĄZUJĄCE DO GŁÓWNEJ PRZYCZYNY „bezdomność to także skutek zmniejszonej zdolności do samodzielnego życia i poddania się wymaganiom społeczeństwa, oceniającego jednostkę głównie pod względem wydajności” B. Kromolnicka, 1998 „bezdomność to nie zawsze brak mieszkania. Należy raczej mówić o ludziach w kryzysie wykorzenionych społecznie i nieprzystosowanych do życia w zorganizowanym społeczeństwie” A. Kulik, J. Szczęsny 1996 „bezdomność stanowi niewątpliwie syndrom ubóstwa i pełną w zasadzie marginalizację życia społecznego. Bezdomny to na ogół człowiek nie posiadający dóbr materialnych, żyjących dniem dzisiejszym, któremu obce są zachowania przezorności i dbałości o własną przyszłość” L. Frąckiewicz 1998 Główna przyczyna bezdomności to wąsko określony splot wzajemnych uwarunkowań, w zasadzie jednorodny jakościowo.

DEFINICJE NAWIĄZUJĄCE DO WIELU PRZYCZYN BEZDOMNOŚCI „bezdomność jest wypadkową splotów różnorodnych determinant i okoliczności egzystencjalno-losowych danej jednostki, uwikłanej w makro i mikrospołecznych warunkach życia ” T. Sołtysiak 1997.

DEFINICJE BEZDOMNOŚCI JAKO ZŁOŻONE ZJAWISKO SPOŁECZNE I KULTUROWOOSOBOWOŚCIOWE „bezdomność, to zjawisko społeczne, polegające na braku domu lub miejsca stałego pobytu gwarantującego jednostce lub rodzinie poczucie bezpieczeństwa, zapewniającego schronienie przed korzystnymi warunkami atmosferycznymi oraz zaspokojenie podstawowych potrzeb na poziomie uznawanym w danym społeczeństwie za wystarczający” Słownik PWN 1995 „osobowościowy syndrom bezdomności oraz niemożność poradzenia sobie z trudną sytuacją życiową, która powoduje, że osoby to najczęściej te, które utraciły wolę, umiejętność i motywację do konstruktywnego pomysłu na dalsze życie” E. Jagodzińska 2001 „Bezdomność to sytuacja osób, które w danym czasie nie posiadają i własnym staraniem nie mogą zapewnić sobie takiego schronienia, które mogłyby uważać za swoje i które spełniałoby minimalne warunki, pozwalające uznać je za pomieszczenie mieszkalne” A. Przymeński 1997. .

DEFINICJE BUDOWANE NA GRUNCIE ZJAWISK, KTÓRE OBEJMUJE DANA DYSCYPLINA NAUKOWA LUB WYNIKAJĄCE Z PRAKTYCZNYCH DOŚWIADCZEŃ Ustawa o pomocy społecznej, 12 marca 2004 r. (Dz. U. 04. 64. 593. z dnia 15 kwietnia 2004 r. ) „Osoba bezdomna - osobę niezamieszkującą w lokalu mieszkalnym w rozumieniu przepisów o ochronie praw lokatorów i mieszkaniowym zasobie gminy i niezameldowaną na pobyt stały, w rozumieniu przepisów o ewidencji ludności i dowodach osobistych, a także osobę niezamieszkującą w lokalu mieszkalnym i zameldowaną na pobyt stały w lokalu, w którym nie ma możliwości zamieszkania”

WYBRANE DEFINICJE BEZDOMNOŚCI ZAKOŃCZENIE „Większość sporów definicyjnych dałoby się uchylić, gdyby za oczywisty uznać fakt, że zjawisko bezdomności jest z natury strefowe, od form najcięższych do przejściowych, i taka też musi być jego definicja, zwłaszcza operacyjna. Jest kwestią roztropnego wyboru, które ze stref zjawiska zostaną włączone do definicji bezdomności sensu stricte, a które zostaną uznane za jego przedpole (obszar nędzy mieszkaniowej, wykluczenia mieszkaniowego czy potencjalnej bezdomności). Treść definicji zależy także od tego, po co się ją tworzy. Inny charakter ma definicja opisowa (koncepcyjna), inny prawna, formułowana dla celów publicznej pomocy społecznej, inny wreszcie operacyjna, służąca jako instrument badań empirycznych, w tym szacowania skali zjawiska”. (A. Przymeński 2008)

WYBRANE TYPOLOGIE BEZDOMNOŚCI Bezdomność jawna i ukryta (K. Wierzbicka - 1990): Bezdomność jawna to rzeczywisty brak dachu nad głową zaś bezdomność ukryta wiąże się z zamieszkiwaniem w miejscach, które w sposób zdecydowany odbiegają od przyjętych i akceptowanych standardów w danym społeczeństwie.

WYBRANE TYPOLOGIE BEZDOMNOŚCI Bezdomność z wyboru i bezdomność z konieczności (M. Pisarska – 1993): Bezdomni z przymusu - są to osoby, które nie posiadają, bądź utraciły miejsce zamieszkania w wyniku zdarzeń losowych, decyzji administracyjnych, długotrwałego konfliktu z rodziną, bądź braku możliwości prowadzenia samodzielnego gospodarstwa domowego z przyczyn ekonomicznych lub osobistych; Bezdomni tymczasowo - są to osoby, które opuściły dom i rodzinę pod wpływem przejściowego zaburzenia w sferze emocjonalnej, bądź zaistniałego, gwałtownego konfliktu w rodzinie o różnym podłożu i etiologii; Bezdomni z wyboru – są to osoby, które odrzuciły obowiązujące normy społeczne realizując wybrany przez siebie styl życia włóczęgi i wędrowca.

WYBRANE TYPOLOGIE BEZDOMNOŚCI Bezdomność sensu stricte oraz bezdomność sensu largo: Bezdomność sensu stricte odnosi się bezpośrednio do jawnej rzeczywistości społecznej. Oznacza ona brak własnego mieszkania i jednocześnie jakiegokolwiek innego, możliwie stałego, choćby zastępczo traktowanego schronienia. Bezdomność sensu largo odnosi się do bezdomności utajonej, która występuje wśród mieszkańców slumsów, pensjonariuszy różnych instytucji pomocy społecznej i kwater zastępczych oraz osób pozbawionych wbrew własnej woli możliwości prowadzenia samodzielnego gospodarstwa domowego. Bezdomność ta opiera się na ocenie posiadanego lokum jako takiego pomieszczenia, które nie spełnia kryterium mieszkania ze względu na wyraźne odstępstwo od minimalnych standardów mieszkaniowych

WYBRANE TYPOLOGIE BEZDOMNOŚCI Bezdomność uliczna i schroniskowa (A. Przymeński), instytucjonalną i pozainstytucjonalną (M. Dębski, P. Olech): Typologia bezdomności określona ze względu na miejsce i formę zamieszkania osób bezdomnych. bardzo trudno poddać procesowi badawczemu osoby o bezdomności ulicznej. Ten problem w badaniu prowadzonym przez Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności udało się pokonać dzięki odpowiednim przygotowaniom badania terenowego. Do tej grupy definicji należy również włączyć rozbudowaną listę bezdomności zaproponowaną przez Kamińskiego. Autor ten wyróżnił bezdomność pensjonariuszy schronisk i noclegowni, więźniów, imigrantów i uchodźców, dzikich lokatorów oraz bezdomność potencjalną

WYBRANE TYPOLOGIE BEZDOMNOŚCI Bezdomność płytka i głęboka (A. Przymeński): Za bezdomnych płytko uznaje się osoby, które zasadniczo są zdolne do samodzielnego życia w formach społecznie akceptowanych zaś brak własnego dachu nad głową spowodowany jest przyczynami, którym własnym staraniem nie są w stanie zapobiec, takimi jak np. brakiem uprawnień do lokalu mieszkalnego, utratą dochodów z powodu bezrobocia, brakiem wystarczających dochodów z tytułu wykonywanej niskopłatnej pracy lub przysługujących świadczeń, takich jak np. zasiłek stały, renta, emerytura. Za bezdomnych głęboko uznaje się osoby, które w danym okresie czasu nie są zdolne do samodzielnego życia w akceptowanych społecznie formach, ze względu na nieprzystosowanie społeczne (desocjalizację), pogrążenie w nałogach, zaburzenia psychiczne, zniedołężnienie, negatywny stygmat społeczny po wieloletnim więzieniu itp. W odróżnieniu od płytko bezdomnych, potrzebują oni pomocy w reintegracji społecznej, bo pierwotnych przyczyn ich bezdomności nie da się sprowadzić do braku mieszkania i wystarczających dochodów.

WYBRANE TYPOLOGIE BEZDOMNOŚCI Bezdomność krótkotrwała, długotrwała, przewlekła (Koegel, Burnam): Typologia bezdomności związana bezpośrednio z czasem pozostawania w bezdomności.

WYBRANE TYPOLOGIE BEZDOMNOŚCI Bezdomność częściowa, całkowita sytuacyjna: Definicje, które kładą nacisk na skutki bezdomności. Z bezdomnością całkowitą mamy do czynienia wówczas, kiedy osoba rzeczywiście nie ma gdzie mieszkać, bezdomność częściowa to taka, w której osoba mieszka gdzieś tymczasowo ale z racji nie posiadania stałego miejsca zamieszkania zmuszona jest do częstej zmiany miejsca pobytu. Bezdomność sytuacyjna wiąże się z taką sytuacją, w której osoba bezdomna posiada mieszkanie, ale z różnych względów nie chce bądź nie może w nim zamieszkiwać