Beslenme Yetersizlii Hastalklar ve Beslenme Tedavisi r gr

Beslenme Yetersizliği Hastalıkları ve Beslenme Tedavisi öğr. gör. Canan Asal Ulus

Demir Metabolizması ve Demir eksikliği anemisi

DEMİR • Vücutta Dağılımı ve Görevleri • Yetişkin bir insan vücudunda ortalama 3 -5 gram demir bulunur. Demirin çoğunluğu kanda ve kırmızı kan hücrelerinde hemoglobinde bulunur. • Hemoglobinin yapısında bulunan demirin vücutta görevi oksijen taşımaktır. Akciğerlerden oksijeni hücrelere, hücrelerden de karbondioksiti akciğerlere taşır. • Demirin En Çok Bulunduğu Besinler • Et ve et türevleri, yumurta, yeşil yapraklı sebzeler ve tahıllar demir kaynağıdır. Pekmez ve kuru meyveler de iyi bir demir kaynağıdır.

• Demir bazı kimyasal kanserojenlerin etkisini azaltır. Fazla alımı zararlı olabileceği için uygun miktarlarda alınması önerilir.

Demir Yetersiz Alındığında; • Demir yetersizliğinde anemi görülür. • Barsak parazitleri besinlerle alınan demire ortak olur ve kansızlığa neden olur. • Anemik olan kişilerde kanda hemoglobin düzeyi düşer ve kırmızı kan hücrelerinin sayısı azalır. • Diyetle demiri yetersiz tüketen okul çocuklarının sık hastalandıkları ve okula devam edemedikleri, öğrenme, algılama ve dikkatlerinin azaldığı ve okul başarılarının düştüğü bilinmektedir. • Günlük Demir Gereksinmesi • Diyetin hayvansal veya bitkisel kaynaklı besinlere dayalı olması ihtiyaçta farklılık gösterir. Ülkemizde diyetin tahıllara dayalı olması nedeniyle yetişkin erkeklerde günde 10 mg, kadınlarda 15 -18 mg, gebe kadınlarda ise 27 -30 mg demir tüketimi önerilmektedir.

DEMİR VE BİLİŞSEL GELİŞİM • Beynin çeşitli bölgeleri demir yetersizliğine karşı çok hassastır. Buna ek olarak demir, sinir hücreleri arasında veya bir sinir hücresi ile başka bir tür hücre arasında iletişimi sağlayan kimyasalların sentezinde yardımcı maddedir.

• Gelişmekte olan ülkelerde yaşayan 3. 5 milyar insanda demir yetersizliğine bağlı anemi görülmektedir. Ülkemizde de çok yaygın görülen demir eksikliği anemisi, yapılan çeşitli araştırmaların sonuçlarına göre bulgular değişmekle birlikte genel olarak 0 -5 yaş grubu çocukların ortalama % 50 sinde, okul çağı çocuklarının % 30’unda, emzikli kadınların ise %50’sini etkilemektedir.

• Diyetle demirin yetersiz alınması, demirin vücutta kullanımının yetersiz olması, demir ihtiyacının artması ve vücuttan kaybı, parazit varlığı yetersizliğe neden olan etmenlerdir. Demir yetersizliğinde en yüksek risk hızlı büyüme ve beslenme gereksiniminin olduğu özellikle 6 -24 aylık çocuklar, adölesanlar ve gebelik dönemindeki kadınlardır. Demir yetersizliği anemisi doğurganlık çağındaki kadınlarda kadının sağlığını etkilemekte, anne ölümlerine neden olmakta, çalışma kapasitesini sınırlamakta ve bebek ölümlerine neden olmaktadır

• Bebek ve çocuklarda büyümeyi etkilemekte, enfeksiyonlara direnci azaltmaktadır. Bebeklik ve küçük çocukluk döneminde demir eksikliği anemisi uyuşukluk, alınganlık, sinirlilik, duyarsızlık, kayıtsızlık, yorgunluk, dikkatini toplayamama, besin olmayan (tebeşir, kil gibi) şeyleri yeme isteği, dikkatsizlik ve IQ puanında azalma şeklinde belirlenebilmektedir. Tedavisi zor ve uzun dönemli etkisi olan bebeklik dönemi demir yetersizliğinin aksine, yaşamın daha sonraki dönemlerinde görülen demir yetersizliğinin tedavisi çok daha kolaydır.

• Demir, hemoglobin sentezi için gereklidir. Demir yetersizliği oksijen taşıma kapasitesinin azalmasına ve bağışıklık ile büyüme ve gelişmenin etkilenmesine neden olur. Anemilerin sadece % 50’si demir yetersizliğinden kaynaklanır. Geri kalan anemiler A vitamini, B 12 vitamini, folik asit, B 6 vitamininden kaynaklanmaktadır.

• İki yaş öncesi bebeklerde bilişsel fonksiyonların değerlendirilmesi, bebekler konuşabilene kadar zordur. Ancak, demir eksikliği olan 2 yaşından küçük çocuklarda uyum ve denge sorunları görülmekte bu çocuklar daha içe kapanık ve çekingen davranmaktadırlar. Bu tür etmenler çocuğun çevresiyle etkileşime geçip öğrenme yetisini engelleyebildiği gibi zihinsel yeteneklerini de köreltebilir. Bunun yanında 2 yaş üstünde demirle tedavinin IQ’ya, okul performansına, konsantrasyona ve hafıza üzerine olumlu etkileri olduğuna ilişkin kanıtlar vardır. •

• Ayrıca kesitsel çalışmalar demir durumunun bilişsel fonksiyonlar ve okul başarısı ile ilişkili olduğunu göstermektedir. • Çok sayıda gözleme dayalı araştırmalar sonucunda ise, hayatlarının erken döneminde anemi ile karşılaşan çocuklar, okul çağı yıllarında daha düşük akademik performans göstermekte hatta tedavi edildikten sonrada durum devam edebilmektedir. • Bebeklik ve küçük çocukluk döneminde demir eksikliği anemisi, bilişsel gelişimi geciktirip IQ puanını yaklaşık 9 puan geriletebilmektedir. Bütün bu nedenlerle demir çocuklarda bilişsel performans ve gelişmede kilit bir besin ögesidir.

DEMİR EKSİKLİĞİ ANEMİSİNDE BESLENME • Demir Yetersizliği Anemisi Geliştiğinde Ne Gibi Sağlık Problemleri Görülür ? Demir yetersizliğinde bebek ve çocuklarda zeka gelişimi ve koordinasyon bozulur, dikkat ve algılama azalır, büyümede gerilik görülür, enfeksiyonlara duyarlılık artar, tırnak, deri ve mukoza değişiklikleri ortaya çıkar. Gebelerde morbidite ve mortalite, bebek ölümleri oranı, düşük doğum ağırlıklı bebek dünyaya getirme ve enfeksiyonlara yakalanma riski artar, bağışıklık sistemi bozulur, buz ve toprak yeme davranışları görülür. Demir yetersizliği anemisi olan bireylerde hava kirliliğine bağlı kurşun zehirlenmelerine duyarlılık artmaktadır.

Demir Yetersizliği Anemisine Neden Olan Beslenme Davranışları Nelerdir ? • • Özellikle 0 -2 yaş arasındaki bebeklerin süt tüketimlerinin fazla olması ve ek gıdalara başlama döneminde demirden zengin yumurta, et, pekmez ve kurubaklagillerin geç başlanması veya hiç verilmemesi demir yetmezliği anemisine neden olmaktadır. • • Çay ve kahve tüketimi demir emilimini azalttığı için tüketilmemelidir. Eğer tüketilmek isteniyorsa yemeklerden 45 dakika sonra açık olarak tüketilebilir. • • Diyetle fazla miktarda kalsiyum alınması ( özellikle süt ve ürünlerinin tüketilmesi ), etlerin kavrularak ve fırında fazla pişirilmesi, nitrat ve nitritin kullanıldığı sosis, salam ve birçok hazır besinin tüketimi alınan demirin biyoyararlılığını azaltır.

• Hangi Besinler Demirden Zengindir ? • Proteinden zengin besinler özellikle sırasıyla sakatatlar, dana eti, koyun eti ve tavuk eti hem demirden zengin besinlerdir hem de içerdikleri demir emilimi yüksektir. • Etlerden başka iyi pişmiş olan kurubaklagiller, soya fasulyesi, yumurta, kuru meyveler ( özellikle kuru üzüm, kuru kayısı ), pekmez, yeşil sebzeler ( ıspanak ), fındık, fıstık, susam, tahin gibi yiyecekler demirden zengindir. • Beslenmemizde Nelere Dikkat Edersek Daha Çok Demir Emilimini Artırmış Oluruz ? • C vitamini demir emilimini artırdığı için demirden zengin olan besinlerle C vitamini birlikte tüketilmelidir. Yumurtanın portakal suyu veya domatesle birlikte tüketilmesi , köftenin salata ile tüketilmesi örnek olarak verilebilir.

Beslenmemizde Nelere Dikkat Edersek Daha Çok Demir Emilimini Artırmış Oluruz ? • • Hayvansal ve bitkisel kaynaklı normal bir beslenmeyle alınan demirin % 10’ u emilebilmektedir. Hayvansal besinlerin sınırlı tüketiminde diyette C vitamini diğer besinlerle birlikte alınmalıdır. Et ve benzeri yiyeceklerin satın alınamadığı zaman yumurta, kurubaklagiller, kuru meyveler, pekmez, tahin ve yeşil sebzeler daha çok diyette yer almalıdır. Ağırlıklı olarak hayvansal kaynaklı besinler tüketildiğinde günlük alınan demirin % 15 -30’ u emilebilmektedir. Ülkemizde demir yetmezliği anemisinin çok fazla görülmesinin nedenlerinin başında et tüketiminin az olması ve ete alternatif olan yiyeceklerin tüketilmemesi gelmektedir.

• • Posa miktarı yüksek olan besinlerin fazla miktarda tüketimi demirin vücuttan atımını hızlandırdığı için posayla birlikte C vitamini alındığında posanın etkisini azaltır. • • Mayalı ekmek tüketimi demirin emilimini artırdığı için tüketilmelidir. Mayasız ekmek olarak bilinen yufka veya lavaş ekmeği demir emilimini azaltır. Ayrıca kurubaklagillerin iyi pişirilmemesi ve kepekli ekmeğin veya esmer undan yapılan köy ekmeğinin tüketimi de demirin yeterli bir şekilde emilememesini sağlar. • • Aliminyum, paslanmaz çelik ve teneke de demir emilimini azaltır. Konserve kutusu açıldıktan sonra beklerken besin içinde teneke miktarı arttığından demir emilimi azalmaktadır. • • Temiz su kullanılmalı, aşılama programlarına uyulmalı, gelişigüzel fazla miktarda aspirin kullanılmamalıdır. • • Temizliğe dikkat edilmeli, enfeksiyon ve paraziter hastalıklar kontrol altına alınmalıdır.

Besinlerdeki Demir Emilimi Ne Kadardır ? • • Karaciğer gibi sakatatlardaki demirin %30’ u , • • Dana ve koyun etindeki demirin % 25’ i, • • Tavuk ve balıktaki demirin % 20’ si, • • Yumurtadaki demirin % 15’i, • • Kurubaklagillerdeki demirin % 20’ si, • • Yeşil sebzelerdeki demirin % 8’ i, • • Tahıllardaki demirin % 4’ü emilir.

• • • Yaşlara Göre Demir Gereksinimi Ne KADARDIR ? *0 -4 ay bebeklerin günlük demir gereksinimi 5 mg ‘dir. Sadece anne sütü ile beslenmeyle karşılanabilir. • 5 -12 ay arasındaki bebeklerin günlük demir gereksinimi 10 mg’ dır. Anne sütünün yanında ek gıdalara başlarken ilk olarak anne sütüne en yakın besin olan taze mayalanmış yoğurtla başlanmalıdır. Daha sonra alerji riski olmayan taze sıkılmış elma veya şeftali suyu verilebilir. Yayla, tarhana ve sebze çorbalarına başlanabilir. Bir ay sonra mercimek çorbası da verilmelidir. Kahvaltı için allerji riski olmayan ve demirden zengin olan üzüm pekmezi ve yumurta sarısına başlanabilir. 6. aydan itibaren çorbaların içinde yine demirden zengin olan yağsız dana kıyması ve tam yumurta verilmelidir. 8. aydan itibaren başlanan ek gıdalara ve anne sütüne ek olarak karaciğer ve kurubaklagil ( kuru fasulye, nohut, mercimek ve barbunya ) pürelerine başlanmalıdır. • 0 -4 ay bebeklerin günlük demir gereksinimi 5 mg ‘dir. Sadece anne sütü ile beslenmeyle karşılanabilir. • 5 -12 ay arasındaki bebeklerin günlük demir gereksinimi 10 mg’ dır. • 1 -12 yaş arasındaki çocukların günlük demir gereksinimi 10 mg’ dır.

Demir içeren Örnek Beslenme • • • Süt veya yoğurt (200 cc 0. 2 mg Fe) Et ( 30 gr 0. 9 mg Fe ) Kurubaklagiller ( 2 yemek kaşığı 1. 3 mg Fe) Yumurta ( 1 adet 1. 1 mg Fe ) Peynir ( 30 gr 0. 2 mg Fe ) Pekmez ( 10 gr 1 mg Fe ) Kuru Kayısı ( 3 adet 1. 4 mg Fe ) Sebze ( 2 yemek kaşığı 1. 6 mg Fe ) Portakal ( 1 orta boy 0. 4 mg Fe ) Ekmek (pilav, makarna) ( 1 ince dilim 0. 2 mg Fe )

Demir emilimi metabolizması ve eksikliği

Demir fizyolojisi • Demirin iki oksidasyon durumunda - Fe+2 (ferroz) • ya da Fe+3 (ferrik) durum - bulunabilmesi ona geri dönüşümlü olarak elektron alışverişi yapabilme ve böylece bir redoks katalisti gibi çalışma olanağı vermektedir.

Demir absorpsiyonu

Demir Eksikliği Anemisi

Diyet

Tedavi

Demir Eksikliğinin Çocukluk Çağında Gelişim ve Davranış Üzerine Etkileri • A. Duygulanım tepkisi

B. Motor gelişim • .

C. Bilişsel gelişim

• Nörofizyolojik ve nörobilişsel etki • .

Demirin sinir hücrelerinde yeri ve önemi

Korunma

Diyetin iyileştirilmesi

• Diyetteki demir iki şekilde bulunur: • Non-hem demiri (inorganik demir): Diyetteki demirin %90’ı non-hem demiri şeklindedir. Et dışındaki besin maddelerinde bulunur ve emilimi azdır. • Ferrik veya ferroz şekildedir. • Ferrik şekli (Fe 3+): İnorganik demir fizyolojik p. H’da çözünmeyen ferrik şekilde bulunur. Suda çözünür olmadığından vücut tarafından emilemez. Biyolojik olarak bir önemi yoktur.

• Ferröz şekli (Fe 2+): Fe 3+ değerlikli inorganik suda çözünmeyen demir p. H asidik yöne kaydıkça Fe 2+ değerlikli inorganik suda cozunen demire doğru değişime uğrar. Suda cozunur olduğundan vucut tarafından emilebilir. Biyolojik önemi olan demir 2+ değerlikli olanıdır. Bu yapıdaki demirin yaklaşık %5’i emilebilir. Yiyeceklerde yer alan Fe 3+’in vücutta Fe 2+’e dönüşebilmesi için ortam p. H’sının asidik olması gerekir, yani mide asidine ihtiyaç vardır. • Ayrıca vitamin C, fruktoz, sitrat, amino asit varlığında da inorganik demirin emiliminde artış olur. Fosfat, tannat, oksalat, fitat gibi maddelerin varlığında demir emilimi daha az olur.

• Hem demiri (organik demir):

Diyetteki demirin emilimini arttıran besin maddeleri

Diyetteki demirin emilimini azaltan besin maddeleri

Kalsiyum

• Vücuttaki kalsiyumun %99’u kemiklerde ve dişlerde, geri kalan %1’i ise vücut sıvılarında ve hücrelerde bulunmaktadır. • Yeni doğan bebeklerde ortalama 30 g Yetişkinlerde 1000 -1200 g kalsiyum bulunur. Kemik yapımı 30 yaşına kadar sürer. Menapozla (50 yaş ) birlikte kemik yıkımı artar. Erkeklerde yıkım kadınlara göre daha azdır.

• Kalsiyumla birlikte kemiğin yapısında magnezyum, flor, çinko ve sodyum gibi mineraller de vardır. • Besinlerimiz ile aldığımız kalsiyumun ancak %30 -40’ı emilebilmektedir. Emilemeyen kısım ise dışkı, idrar az miktarda da deri ve saç ile atılır.

• Kalsiyum kemikte hidroksi apatit şeklinde bulunur. Kemiğin % 70’i minerallerden , % 30 ‘u organik yapıda protein, nükleoprotein ve birleşik proteinlerden oluşur. • Kanda normalde kalsiyum düzeyi 8, 8 -10, 8 mg/dl civarındadır. Bunun % 50’si iyonize, %45’i proteine ( albumin- globulin ) bağlı, % 5’i fosfat, bikarbonat veya sitrat olarak bulunur.

Kalsiyum nasıl emilir?

Emilimi arttıran etmenler: • •

Vücut Çalışmasındaki Görevleri •

Kalsiyumun Yetersizliğinde;

Kalsiyum gereksinmesi ne kadardır?

Günlük Kalsiyum İhtiyacı

Kalsiyumun En Çok Bulunduğu Besinler

Laktoz intoleransı nedir?

Laktoz intoleransı durumunda

FOSFOR

D VİTAMİNİ

Vücudumuza D vitaminini nasıl sağlarız?

• • D vitamini yetersizliğine kimlerde rastlanır? Risk taşıyan gruplar:

OSTEOPOROZ Osteoporoz nedir?

Osteoporoz Nasıl Önlenir ?

Osteoporozun Önlenmesinde: • •

BAKIR

Wilson sirozu

İyot ve iyot yetersizliği

KAYNAKLAR • Çocuk hastalıklarında beslenme tedavisi. Gülden Köksal, Hülya Gökmen. Hatioğlu yayınevi, 2000. • https: //hsgm. saglik. gov. tr/depo/birimler/coc uk_ergen_db/dokumanlar/yayinlar/Kitaplar /Demir_Arastirmasi_Raporu. pdf