BES SIIRLARININ BESLENMES Sr buza ve koyun eti

BESİ SIĞIRLARININ BESLENMESİ

Sığır, buzağı ve koyun eti enerji ve besin madde bileşimi (100 g) Enerji, kcal Protein, Yağ, g g Ca, mg P, mg Koyun 228 14 18 10 190 Buzağı 163 19 9 9 200 Sığır 194 20 12 11 160

1000 Gr'lık Ette Etler ve Et Ürünleri Bütün Tavuk Kalori Yağ Protein 2150 kcal 151 gr 186 gr Dana Eti 1900 kcal 120 gr 191 gr Sığır Eti 2630 kcal 204 gr 185 gr Koyun Eti 2630 kcal 213 gr 165 gr Hindi Eti 1600 kcal 80 gr 204 gr Kaz Eti 3710 kcal 336 gr 159

Büyükbaş ve Küçükbaş Hayvan Sayıları, TUİK Hayvansal Üretim İstatistikleri, 2018 Sığır 17 043 000 Koyun 35 195 000 Manda 178 397 Keçi 10 922 000 Toplam 17 221 000 Toplam 46 117 000

Türkiye Toplam kırmızı et üretimi, ton (2018) Sığır: 1 003 859 Koyun: Diğer: 100 831 1 4005 Toplam: 1 118 695

Türkiye Kırmızı Et Tüketimi Büyükbaş kırmızı et kişi başına tüketim miktarı 12, 3 kg’dır. Küçükbaş kırmızı et kişi başına et tüketimi ise 1, 7 kg’dır. Toplam kırmızı et tüketimi, kişi başına tüketim miktarı 14 kg’dır. (2017)

Günlük ortalama protein ihtiyacı erkekler 88 g, kadınlar 64 g. (0, 8 g/ kg vücut ağırlığı)

Sığırlarda verimliliği etkileyen faktörler; Genetik Yapı (Irk) Çevresel Faktörler Bakım- Besleme Sağlık İklim Hayvancılık, belirli verim yönleri geliştirilmiş hayvan ırkları ile yapılmalıdır. SIĞIR IRKLARI Sütçü Irklar Holştayn Jersey Guernsey Etçi Irklar Herefod Angus Şarole Kombine Irklar Esmer (Montafon) Simental

Angus Limousin Hereford Bull Charolais

Belçika Mavisi Ayrshire Holstein Friesian

MONTOFON ( ESMER ) Esmer ırk hayvanlar yüksek besi kabiliyetine sahiptir. Doğumdan itibaren devamlı besiye alınan hayvanlar 500 kg ağırlığa ulaştıklarında kesime sevk edilmektedir. 17 18 aylık beside günlük ortalama 900 g ağırlık artışı sağlar. Et randıman % 56’dır.

SİMENTAL Entansif beside, süt kesiminden itibaren 400 gün süren besi döneminde ortalama günlük canlı ağırlık artışı 1000 g kadardır. Et randımanı % 55 60 arasındadır.

DOĞU ANADOLU KIRMIZISI Bir yaşlı erkek danalar besiye alındığında beş aylık bir ahır besisinde 700 g günlük ortalama canlı ağırlık artışı sağlar. Kesimde et randımanı % 53 civarındadır.

Araştırmacı Irk Canlı Ağırlık Yemden Kazancı kg/gün Yararlanma Kendir et al Boz Yerli kara Doğu Anadolu Kırmızısı Esmer Holstein Simental 0, 81 0, 75 1, 04 6, 53: 1 18, 1: 1 1, 18 1, 01 0, 90 5, 76: 1 7, 24: 1 8, 72: 1 Esmer X Boz Esmer X Doğu Anadolu Kırmızısı 1, 13 1, 20 7, 49: 1 7, 68: 1 Alpan Kendir et al

BESİ SIGIRLARININ BESLENMESİ ØBesi, genetik yapının izin verdiği ölçüde en yüksek düzeyde kaliteli et üretmek üzere hayvanların beslenmesi ØVeya hayvanlarda et verimi ve kalitesini artırmak için uygulanan bir beslenme programıdır. Ø Besicilikte amaç, hayvanlara her gün belirli bir canlı ağırlık artışı kazandırmaktır. ØBesi, genç ve canlı ağırlık kazanmaya müsait hayvanlarla yürütülür.

Büyüme; hormonlar sayesinde gerçekleşmektedir. Hipofiz ön lobu, böbrek üstü bezleri testisten salgılanan büyümeyi düzenleyici ve kas oluşumunu artırıcı hormonların etkisi ile olur. Büyüme oransal olarak su miktarının azalması ile birlikte olmaktadır. Canlı ağırlığın 150 kg dan 580 kg'a çıkartıldığı ve günde 1000 g canlı ağırlık artışının kazanıldığı bir beside, Su miktarı %70 den %55' e düşmektedir. Yağ miktarı %7 den %23'e çıkar, Mineral madde sabit kalmaktadır.

Yem giderleri tüm giderlerin içinde %50 70 gibi bir paya sahiptir. Hayvanların ulaşabilecekleri canlı ağırlıkları ırk, yaş ve cinsiyete bağlıdır. Sütçü ırk sığırların tosunları 18 aylık yaşta 550 kg'a ulaşırlar. Düveler aynı ağırlığa yaklaşık 24 aylık yaşta gelirler. Kastre edilen erkekler ile düveler belli canlı ağırlıklara daha geç ulaşır. Kaba yem ihtiyacının meralardan sağlanabildiği yerlerde uzun süreli besi yapılabilir. Besinin daha ekonomik olması için kaba yem ve tahılların işletme bünyesinden sağlanması gerekir.

BESİ PERFORMANSI Besicilikte iki önemli terim vardır. Birincisi canlı ağırlık artışı, yani günlük canlı ağırlık artışı (GCAA) dır. Bunu hesaplamak için, besi sonu canlı ağırlıktan besi başı canlı ağırlık çıkarılarak besi süresine bölünür. Örnek: Besi başlangıç ağırlığı 200 kg, besi süresi 6 ay ve besi sonunda da 425 kg canlı ağırlığa ulaşılması düşünülüyorsa; Günlük ortalama canlı ağırlık artışı (GCAA), kg = Besi sonu canlı ağırlık- Besi başlangıç ağırlığı/Besi süresi GCAA= 425 -200/180 =1. 25 kg

İkincisi, yemden yararlanma yeteneği (oranı) (YYO) Her kg canlı ağırlık artışı için tüketilen KM’deki yem miktarıdır. Besi süresince tüketilen yemin kuru maddesi hesaplanır ve besi süresine bölünür. Çıkan değer GCAA'na bölünerek YYO bulunur ve bu oranın düşük değerde çıkması istenir. Örnek: Verilen örnekte; Besi süresince tüketilen toplam yem miktarı 2200 kg, besi süresi 180 gün, tüketilen yemin KM miktarı %80 ise yemden yararlanma oranını belirleyelim. Toplam KM tüketimi= 2200 x 0. 8 =1760 kg, Günlük yem tüketimi (KM'de)= 1760/180= 9. 78 kg Yemden yararlanma oranı = Yem tüketimi/Canlı ağırlık artışı = 9. 78/1. 25 = 7. 82

Besicilikte canlı ağırlık artışı ve yemden yararlanma oranının her ikisine birden "Besi Performansı" adı verilir. Besi performansını etkileyen faktörler; ühayvanın ırkı, ücinsiyeti, üyaşı, üorijini, ükondisyonu, übakım ve sağlık, übeslenme

1 Hayvanın Irkı: Bir hayvandan elde edilecek canlı ağırlık kazancı hayvanın genetik yapısı ile sınırlıdır. Kültür ırkı hayvanlar tercih edilir. Etçi ırklarda (Angus) ise 1500 1800 g/gün CA kazancı, Simmental, montafon ve bunların melezleri, Holştayn ve yerlilerden besi performans değeri daha iyidir ve daha yağsız karkas verir. Holştayn gibi sütçü ırklarda 1200 1400 g/gün CA kazancı, Simmental ve montafon gibi kombine ırklarda 1000 1600 g/gün, Yerli ırkların CA, 700 900 g/gün olup, bu kapasitelerine uygun beslendikleri takdirde bu hayvanlar da ekonomik olabilmektedir. Yerli ırklar (Doğu Anadolu Kırmızısı, Güney Anadolu Kırmızısı, Yerli Kara, Boz ırk) içerisinde en uygun olanının Doğu Anadolu Kırmızısı olduğu söylenebilir.

2 Cinsiyet: Erkek sığırların, gerek kastre edilmiş ve gerekse dişi sığırlardan daha iyi besi performansı gösterir. Cinsel olgunluğa ulaşmış erkeklerde testislerden üretilen testesteron ve androjen hormonları anabolizan etkiye sahiptir ve kas gelişimini teşvik eder. Bu hormonların vücutta protein birikimini artırarak ve metabolizmayı hızlandırarak büyümeye etki etmektedir. Erkek hayvan etleri, daha koyu ve daha az yağlıdır. Kastre edilmiş hayvanlarda karkasta yağlanma daha fazladır. Kastre etmenin tek faydası hayvanların uysal olmasıdır.

3 Yaş: Besiye alınacak hayvanlar büyüme dönemini tamamlamamış olmalıdır. Besi olgunluk çağına kadar yapılmalıdır. Olgunluk çağı kültür ırkı ve melezlerinde 1. 5 yaş, yerli ırklarda 2. 5 3 yaştır. Gerçek büyüme, yani kas, organlardaki dokular ve kemiklerde artış bu döneme kadar gerçekleşmektedir. Büyüme esnasında vücutta protein ve mineral birikimi olmaktadır. Yaş ilerledikçe protein birikimi azalmaktadır. Gençlerde protein ihtiyacı yaşlılara göre daha fazladır. Örneğin; 150 kg CA, günlük CAA 1100 g ise HP ihtiyacı % 16, 400 kg CA ise HP ihtiyacı % 10’a düşmektedir.

Sığırlarda büyüme 1 yaşına kadar en yüksek düzeyde olup, ilerleyen yaşlarda düşmektedir. İlk yılda olan büyüme %100 kabul edilirse, ikinci yıl %70, üçüncü yılda %35 düzeyinde gerçekleşir. Genç sığırlar tükettikleri yemin az bir kısmını yaşama payı için, büyük bir kısmını büyüme için harcar. Yaşlılar, tükettiği yemin büyük bir kısmını yaşama payı için kullanır. Hayvan yaşlandıkça 1 kg canlı ağırlık artışı için tüketilen yem kuru madde miktarı artmaktadır. Bu durum besinin daha pahalıya çıkmasına, kazancın azalmasına neden olmaktadır.

İlerleyen yaş ve canlı ağırlığa bağlı olarak vücutta yağ miktarı artmaktadır. Örneğin 250 kg CA’daki dananın GCAA 1000 g ise, bunun %13. 5'u yağ, 450 kg CA ulaştığında GCAA %25. 5'i yağdır. Genç hayvanlarda yağ kas içinde dağılarak iyi bir mermerleşme sağlar, etin kalitesi artar. Gençlerde etin değerli kısmı olan but ve bel kasları artar. Kazanılan CA su ve protein yüksek, yağ oranı düşüktür. Yaşlı hayvanlarda ise iç yağ miktarı artar. Bir kg yağ birikimi için hayvanın harcadığı enerji düzeyi, bir kg et kemik birikimi için gerekli enerjiden iki kat kadar fazladır. Bu sebeple, yaşlı hayvanlar çok enerji harcamasına karşılık daha az CAA sağlarlar.

4 Orijin: Damızlık değeri yüksek olan boğalardan elde edilen yavruların beside kullanılması gerekir. Bilinen bir kaynaktan temin edilen hayvanlarda bakım, besleme koşulları, hastalıkları ve diğer yetiştirme problemleri hakkında bilgi sahibi olunur. Orijinin bilinmesi hedeflenen günlük canlı ağırlık artışına ulaşmayı kolaylaştırır.

5 Kondisyon: Buzağılık döneminde iyi bir bakım besleme geçirmiş, iskelet çatısı kurulmuş, ancak daha sonra hastalık dışı nedenlerle (açlık, bakımsızlık, stres v. b. ) cılız kalmış hayvanlar ile başarılı besi yapılır. Bu hayvanlar besi öncesinde gerekli şartlar sağlanıp (ilaçlama, aşı, iyi bir yem formulasyonu) beslendiklerinde telafi büyümesi ile, yaşıtlarına göre daha hızlı besi performansı sağlayarak, emsalleri ile aralarındaki CA farkını kısa sürede kapatırlar. 6 Bakım ve Sağlık: Besiye alınacak hayvanlar iç ve dış parazitlere karşı ilaçlanmış ve gerekli aşılamaları yapılmış olarak besiye alınmalıdır. 7 Besleme: İyi bir yem formülasyonu gereklidir. İşletmede giderlerin %70'e yakınını yem oluşturmaktadır.

BESİ YERİ SEÇİMİ Besi işletmeleri açık, yarı açık ve kapalı sistem gibi, hayvanların tutulma şekilleri de bağlı veya serbest dolaşımlı olmaktadır. Bağlı ahır sistemi: Hayvanlar ya yarı uzun ya da kısa bağlı olarak tutulur. Uzun bağ sisteminde hayvanların yemlenmesi ve hareketi açısından rahat etmesi düşünülür. Kısa bağlıda yer ve altlık tasarrufu sağlanır. Serbest dolaşımlı ahır sistemi: Hayvanların serbest hareketine uygun, hareketleri sınırlamayan, genelde 30 40 hayvanlık bölmelerden oluşan bir alandır. Otomatik yemlikler ve suluklar tercih edilmektedir. Optik okuyuculu bu sistemlerde hayvanların ihtiyacı kadar yem öğünler halinde yemliklere indirilerek hayvanlara verilmekte, bilgisayar desteği ile hayvanların yem tüketimleri ve problemleri takip edilebilmektedir.

A Kapalı Ahırda Besi Hayvanlar genelde bağlı veya serbest dolaşımlı olarak tutulurlar. Solunumu irrite eden NH 3, hidrojen sülfür, CO 2 ve metan gazları kronik zehirlenmelere yol açar. Besi performansı azalır, karlılık düşer. İştah ve yem tüketimi azalır. Sıcaklık dezavantaj oluşturur. 21°C'nin üzerindeki sıcaklıkta CA artışında azalma olur. Altlık ve dışkıların temizliği otomatik çekicilerle yapılmakta, kimi ünitelerde ızgaralı olarak düzenlemelere gidilerek dışkılar uzaklaştırılır. Serbest dolaşımlı ahırlarda 7 10 baş için ayrı üniteler, Kapalı mekanlarda hayvan için 1. 8 2. 5 m 2'lik bir alan ayrılmalıdır.

B Açık Besi Ahır yapımı için fazla yatırım gerektirmez, işçilik kolay, giderler daha azdır, daha kolay dışkı temizlenebilir, hava cereyanı olmadan bol ve temiz hava sağlanır, dışkı ve idrar kokusu yoktur. Hayvan yediğini yakar, yağ birikimi az olur, yemin ete dönüşümü yüksektir ve yılın 12 ayında da besi yapılır. Kapalı ahırda 500 kg iken kesilen erkek danalarda 8 10 kg iç yağı elde edilirken, Yarı açık sistemde 400 kg iken kesilen erkek danalarda iç yağ miktarı 2. 8 kg, 450 kg iken kesilenlerde 3. 5 kg, 500 kg iken kesilenlerde 5. 5 kg olmaktadır.

Serbest dolaşan hayvanlarda tırnak, eklem, ayak hastalıkları da daha ender görülür. Açık besi yerleri tabanda sıvı birikmesinin önlenmesi amacıyla hafif meyilli alanlarda yapılmalı, Sundurma yapmak yeterli olmaktadır. Hayvanlar yem ve suya sürekli ulaşabilmelidir. En az 20 metrekareye bir hayvan düşecek şekilde yer ayrılmalıdır.

Yarı açık ve serbest dolaşımlı ahırlarda barındırılan sığırlar daha verimli, sağlıklı ve canlı olurlar. Yarı açık ve açık besicilikte, yetiştiricilerin en fazla korktukları konu hayvanların üşümesidir. Hayvanlar +10 ve 10°C'de rahat yaşarlar. Hayvanlar 18°C'de üşümeye başlarlar. Hayvanlar için kritik ısı eksi 30°C'dir. Aşırı soğuklarda yem enerjisinin yaklaşık %10 kadar artırılması tavsiye edilir. Yarı açık ahırlarda kapalı olan taraf, bölgede hakim olan rüzgarlar ve yağmurları engelleyecek şekilde olmalıdır. Türkiye'de sert ve soğuk kış rüzgarları kuzey ve kuzey doğudan estiği için ahırların güneye bakan yüzleri açık olmalıdır.

BESİ YÖNTEMLERİ Besi yöntemleri yaş, süre, mevsim, besi yeri ve beslenme metotlarına göre değişebilir. Hayvanların Yaşına, Buzağı Besisi, Genç Sığır Besisi, Yaşlı Sığır Besisi; Süreye, Kısa, Orta, Uzun Süreli Besi; Beslenme Programına , Ekstansif, Yarı Entansif Ve Entansif Besi yapılabilir.

Ekstansif Besi Kaba yeme dayalı bir besi şeklidir. Mera besisi adı da verilir. Uzun süreli bir besi olup bir yıldan fazla sürer. Günlük canlı ağırlık artışı meranın kalitesine bağlı olarak 500 g, etçi ırklar merada günlük 1200 g CAA ulaşılabilir. Merada beslenen hayvanlara ek olarak yalama taşı ve su verilir. Merada, 250 500 kg'lık enerji ve protein blokları ile entansif besleme yapılmaktadır.

Yarı Entansif Besi İki şekilde yapılabilir; I Hayvanlar mera besisi sonrası ahırda konsantre yem ile yaklaşık 3 ay süreyle besiye alınır. II. Hayvanlar çayır meraya çıkartılır, ek olarak ahırda konsantre yemler ile beslenir. Besi süresi bir yıla yakındır ve GCAA 800 1000 g kadardır. Entansif Besi Hayvanların tüm ihtiyaçlarını sağlayan konsantre yem ağırlıklı beslemedir. GCAA 1000 1600 g arasında olup, kısa süreli besi grubundandır. Besi süresi genelde 180 gün kadardır