Benedictus de Spinoza Lezing door Miriam van Reijen

Benedictus de Spinoza Lezing door Miriam van Reijen Protestantse Gemeente “De Ark”, Reeuwijk 19 januari 2016

Benedictus de Spinoza 1632 (Amsterdam) – 1677 (Den Haag) Spinoza is als 'tweede generatie allochtoon' in Amsterdam geboren uit Portugees joodse ouders.

Joodse Begraafplaats Ouderkerk a/d Amstel met de graven van o. a. Spinoza’s ouders: Hanna Deborah (gest. 1637) en Michael de Spinoza (gest. 1653)

Rijnsburg: 1661 - 1663 Na het failliet van het door hem en zijn broer Gabriel overgenomen bedrijf van zijn vader werd hij in 1656 om juridisch--financiële redenen door de synagoge in Amsterdam in de ban gedaan. Spinoza woont later een paar jaar in Rijnsburg

Spinoza in Voorburg: 1663 - 1669

Den Haag: 1669 - 1677 De laatste jaren van zijn leven woonde Spinoza in Den Haag, waar hij in 1677 stierf

Nieuwe Kerk, Den Haag Geen graf, wel een gedenksteen

Spinoza's geschriften Een inleiding in de filosofie van Descartes (1663) • De briefwisseling met Van Blijenbergh (1665) Het Theologisch-politiek traktaat (1670): de bijbel is mensenwerk en bevat geen (goddelijke) waarheid; zij leert vroomheid en gehoorzaamheid, die leidt tot naastenliefde en rechtvaardigheid 1674: verboden door de Staten van Holland.

Spinoza's filosofie (Ethica) I. God/natuur is oorzaak van zichzelf en van alles wat er is. Twee attributen kennen wij: materie en geest II. De mens is een eindige modus; lichaam en geest zijn werkelijk één.

III. Van conatus naar affecten en passies IV. De mens als sociaal wezen en de onmacht van de rede V. De macht van de rede: het intuïtieve weten en de intellectuele liefde tot god.

De gemoedsaandoeningen (affecten) – ontstaan vanuit de conatus: feit + bewustzijn ervan = affect – affect (blij of droef) + gedachte over de oorzaak ervan = ofwel waar = actio (rust of blij) ofwel onwaar = passio (meestal droef, soms blij)

De rationale kennis (Ethica IV) is waar, maar motiveert niet. Kennen is de concrete oorzaak kennen: WAT hier en nu de oorzaak is. De geest is gewillig. . . . maar. . . Het intuïtieve weten (Ethica V) motiveert wel. En: WEET DAT er altijd een oorzaak is (God/Natuur)

De ideale en meest stabiele staat is voor Spinoza de democratie, waarin: • een radicale en totale vrijheid van spreken en publiceren is toegestaan • maar geen totale vrijheid van handelen en van ‘taalhandelingen’ is toegestaan • de overheid (wet en sancties) boven de kerken staat: om onrust en onvrede te voorkomen • debatten en referenda zijn, en waarin vrij-waring van (ook godsdienstige) indoctrinatie is, juist om zelf denken en meningsvorming te bevorderen

Actueel: vrijheid om te beledigen en kwetsen? • onderscheid tussen 1) denken en 2) het uiten van gedachten en 3) (taal-)handelingen • ‘woorden geuit met list, met bewust gebruik van valse argumenten, en gesproken uit woede en haat’ zijn taalhandelingen die verboden mogen worden • tegen het risico van de vrijheid van meningsuiting zal een staat zichzelf en de onderdanen zo goed mogelijk beschermen, net als bij het toestaan van alcoholgebruik en ander risicogedrag (motor rijden) gebeurt

Om verder te lezen: • Jan Knol, En je zult spinazie eten. Aan tafel bij Spinoza, filosoof van de blijdschap. Wereldbibliotheek, Amsterdam, 2006. • Herman de Dijn, De uitgelezen Spinoza, Boom, Amsterdam, 2000. * Theun de Vries, Spinoza. De Prom, Amsterdam, 2003. * Libertas philosophandi, Spinoza als gids voor een vrije wereld. In de Pelikaan, Amsterdam, 2008 * Miriam van Reijen, Spinoza. De geest is gewillig, maar het vlees is sterk. Klement, Kampen, 2008. * Spinoza, Brieven over het kwaad. Inl. en hertaling Miriam van Reijen, Wereldbibliotheek, 2012 * Miriam van Reijen, Spinoza in bedrijf: Van passie naar actie. Klement, Zoetermeer, 2013.