BEING WELL WHILE BEING A DOCTOR Prof Dr

BEING WELL WHILE BEING A DOCTOR Prof. Dr. An Mariman - Prof. dr. Peter Vermeir Academiejaar ‘ 19 -’ 20

HR-BELEID OP MAAT VAN DE ARTS UITDAGINGEN IN DE ZORG § § Laatste jaren stijgende druk op artsen Meer administratieve rompslomp Complexere wetgeving Patiënt wordt steeds mondiger en vragen steeds vaker naar patiëntgestuurde zorg Deze veranderingen verhogen het risico op stress en burnout. Nood aan een gedegen HR-beleid op maat van de arts.

HR-BELEID OP MAAT VAN DE ARTS EVOLUTIE VAN ARTSEN EN PATIËNTEN § § Werksituatie van artsen is doorheen de jaren sterk geëvolueerd Artsenkorps telt nu meer vrouwen dan mannen Teamwork speelt een steeds grotere rol Patiënten zijn ook anders dan 30 jaar geleden § § Mondiger Ontsporen soms naar medische shopping Verwachten patiëntgestuurde zorg Complexe patiëntenwetgeving (vb. patiëntenrechten en euthanasiewetgeving)

HR-BELEID OP MAAT VAN DE ARTS EIGENHEID VAN ARTSEN § Belangrijk om een HR-beleid op maat van de arts uit te werken § Rekening houden met omgevingsfactoren en eigenheid van het beroep § Artsen zijn erg gesteld op hun autonomie GOED IN HUN VEL § 200% inzet voor patiënt § Wetenschappelijk onderzoek leert dat 6, 9% van de artsen kampte met een klinische burnout en 17, 8% het risico had op het ontwikkelen van een burnout § Klinische burnout werd gedefinieerd: hoge score voor emotionele uitputting in combinatie met of een hoge score voor depersonalisatie of een lage score voor persoonlijke bekwaamheid § Preventie is noodzakelijk

HR-BELEID OP MAAT VAN DE ARTS ONDERSTEUNEND BELEID § § § Goede werkorganisatie Stimulerende werkomgeving Waardering Time management Aandacht voor second victims

HR-BELEID OP MAAT VAN DE ARTS OVERZICHT MOGELIJKE PREVENTIEVE MAATREGELEN OP ZIEKENHUISNIVEAU (Prof. Vermeir) Wat op individueel niveau? Gezonde levensstijl: Aandachtspunten en thema’s onder andere vooropgesteld door Vlaams instituut Gezond Leven: • slaap • voeding • beweging • tabak • geestelijke gezondheidsbevordering • alcohol en drugs (VAD, Vlaams expertisecentrum Alcohol en andere Drugs) • …

Slaap 4 Functie: nog niet volledig gekend 4 Hypothesen 4 NREM: energie conservering, recuperatie van het zenuwstelsel 4 REM: o. a. emotieregulatie, geheugenconsolidatie

HR-BELEID OP MAAT VAN DE ARTS Impact van chronische insomnie Cognitieve effecten (↘ concentratie, focus, aandacht en geheugen) ↘ alertheid (v. b. rijvaardigheid) Moeheid Endocriene en metabole effecten: ↗ sympathisch activatie ↗ avond cortisol ↘ glucose tolerantie Veranderingen in GH secretie, …. Bijdrage aan de obesitas epidemie Immuun en inflammatoire effecten V. b. ∆ NK cell activity, … Cardiovasculaire effecten Hypertensie Verhoogde CV mortaliteit in ernstige insomnia

HR-BELEID OP MAAT VAN DE ARTS Slaap N = 24 715 HUNT 2: 1995 -97 HUNT 3: 2006 -2008 Insomnia as a risk factor for ill health: results from the large population-based prospective HUNT Study in Norway. Börgesivertsen et al. , J Sleep Res. (2014) 23, 124– 132

CIRCADIAANSE RITMESTOORNISSEN Een circadiaanse ritme stoornis ontstaat wanneer o. a. de slaapbehoefte niet in overeenstemming is met de noden van de omgeving omdat het ritme van de circadiaanse klok hier niet aan is aangepast (“misalignment”).

CIRCADIAANSE RITMESTOORNISSEN Wright et al. , Sleep Med Rev 2013

CIRCADIAANSE RITMESTOORNISSEN: ASSESMENT STRATEGIES/DIAGNOSTISCHE TOOLS Anamnese, vragenlijsten: Voorafgaandelijk slaap/waak patroon Life style Slaap/waak dagboek Zelf rapportering vragenlijsten (KSS, ESS, PSQI, …. ) (semi)-objectieve metingen van slaap: Fitbits, actigrafie, apps PSG + MSLT Gebaseerd op meting van het circadiaans ritme: Circadiaanse fase merkers (research): ‒ ‒ Core body temperature (CBT) rhythm Dim light melatonin onset (DLMO)

SHIFT WORK SLEEP DISORDER Gevolgen : Slaap gedurende de dag is ongeveer 2 -3 uur korter dan nachtslaap Slaap is lichter en meer gestoord (GSM, huisgenoten, buren, …) Korter, minder bevredigend of verfrissend Slaperigheid, moeheid, irritabiliteit, cognitieve problemen (o. a. beoordelingsvermogen) ‒ (vaak niet ingeschat door de person zelf)

SHIFT WORK SLEEP DISORDER Gevolgen: Slaaptekort : makkelijker inslapen op niet gepaste tijden Microslaapjes (secondenslaap) kunnen optreden zonder het zelf te realiseren ↑ ongevallenrisico ‒ VKO: – – Geen uitwijkmaneuver Geen remsporen > tussen 1. 00 u-6. 00 u ‒ Zorgsector: – Slaaptekort bij artsen: chirurgen, …. .

SHIFT WORK: GEZONDHEIDSEFFECTEN EN RISICO’S Gastrointestinale problemen Verminderde eetlust, obstipathie, dyspepsia, reflux, ulcera, flatulentie, … Metabole stoornissen (metabool syndroom, DM) Cardiovasculaire problemen Verhoogde incidentie van ischemie, hypertriglyceridemia en hypertensie Slaap en stress gerelateerde stoornissen (o. a. depressie en angststoornissen) Meer gebruik van psychotrope middelen (drugs en alcohol gebruik en misbruik) Fertiliteitsproblemen en effecten op zwangerschap (Meer dysmenorrhea, mild verhoogd risico miskraam, kans op lager geboortegewicht / prematuriteit Carcinomen (beperkt verhoogd risico op colorectale kanker, hormoongevoelige kankers) Cognitieve functies Recente studies tonen deterioratie van cognitieve mogelijkheden Dit neemt toe met de duur van exposure Lange termijn gevolgen: pas 4 j na stop shift work volledig recuperatie

SHIFT WORK: TOLERANTIE Grote individuele verschillen! Leeftijd (< 40 jaar) Geslacht (man) Flexibiliteit (hoog) Neuroticisme (laag) Persoonlijkheid/ingesteldheid Ochtendmens/avondmens (avondmens) → Maar geen eenduidige voorspellende waarde mbt shift work tolerantie

SHIFT WORK: TOLERANTIE Circadiaans type: Ochtendtypes (M-type): “vroege vogels” ‒ Vroege bedtijden en ontwaaktijden ‒ Meer alert in de ochtenduren Avondtypes (E-types): “nachtuilen ” ‒ Meer alert in de avonduren en ‘s nachts ‒ Moeilijkheden om vroeg op te staan – M-types minder tolerant voor nachtshiften

SHIFT WORK TOLERANTIE VERHOGEN Shift rotatie Snelheid van shift rotatie Licht Fysieke activiteit Caffeïne Voeding Slaaphygiëne Relaxatie Alcohol Medicatie Nicotine

SHIFT WORK SLEEP DISORDER Roterende shiften Richting van rotatie: ‒ Voorwaarts of “clockwise” (dag-avond-nacht) – Beter verdragen, zet minder druk op de interne clock – Meer jobsatisfactie – Minder gezondheidsklachten – 20% meer productiviteit ‒ Achterwaarts of “counterclockwise” (dag-nacht-avond) – Voor elk uur van voorwaartse verschuiving: volledige dag nodig voor afstemming – 25% adapteert nooit Snelheid van rotatie: ‒ Lopend debat over ideale lengte van shift rotaties: – Europa: snel ↓ accumulatie slaaptekort ↓ aanpassing vh circadiaans systeem aan het werkschema – USA: traag ↑ accumulatie slaaptekort ↑ aanpassing vh circadiaans systeem aan het werkschema

TOLERANTIE VERHOGEN: SLAAP/WAAKHYGIËNE Slaapkamer en bed: Koel Licht / donker Gebruik minimaal licht bij het opstaan Gebruik oordopjes bij veel omgevingsgeluiden Comfortabel bed en hoofdkussen Slaap afzonderlijk wanneer je bedpartner snurkt, schopt, …

TOLERANTIE VERHOGEN: SLAAP/WAAKHYGIËNE Vermijd ‘wakkere’ tijden in bed Vermijd om te proberen slapen Slaap is niet te controleren, relaxatie als aanloop naar het slapen wel Vermijd een verlichte wekker Tel geen uren! Draai de wekker of plaats hem onder bed

TOLERANTIE VERHOGEN: SLAAP/WAAKHYGIËNE “Unplug”: Afzetten van alle electronica 1 à 1 ½ u voor bedtijd ‒ Wegname van stimulatie door: luide muziek, computerschermen, ipad, ‒ Vermijden van licht door deze divices geproduceerd Bewust de dag afronden: ‒ Piekerschrift ‒ Agenda (vermijden van planning maken in bed) ‒ …

TOLERANTIE VERHOGEN: DUTJES Dutjes bij nachtshift kunnen alertheid verhogen: Tijdstip: tussen 2 – 4 u Lengte: max 30 min Langere dutjes voor de start van de shift: Cave: slaapdronkenschap (inertia) evt. caffeïnegebruik om dit op te vangen

TOLERANTIE VERHOGEN: LICHT Voldoende verlichting op de werkvloer ! Verhoogt waakzaamheid tijdens nachtshift

TOLERANTIE VERHOGEN: ACTIVITEIT Fysieke activiteit ↑ slaapkwaliteit ↑ werkprestaties ↓ vermoeidheid Maak fysieke activiteit een deel van het dagelijks leven! Neem trap i. p. v. lift Wandel/fiets i. p. v. wagen te nemen

TOLERANTIE VERHOGEN: VOEDING Behoud een routine Vuistregel: minstens 3 maaltijden/dag Ontspan, neem de tijd, eet rustig Gezonde voeding: fruit, groenten, granen Vezelrijke voeding Neem ontbijt/eet bij het ontwaken Lichte maaltijd voor het slapen gaan Drink minder tijdens de 2 de ½ van de shift

TOLERANTIE VERHOGEN: CAFFEÏNE ↑ catecholamines (CNS stimulatie) ↑ bloeddruk Vasoconstrictie ↑ endurance (uithoudingsvermogen) Diuretisch Verandering maagsecretie Meer gastro-intestinale klachten Max 3 à 4 kopjes/dag Geen caffeïne 4 à 5 u voor slapen gaan

TOLERANTIE VERHOGEN: ALCOHOL - NICOTINE Alcohol: vermijd veelvuldig gebruik ‒ Maximum 2 E dag ‒ Minstens 2 alcoholvrije dagen per week ‒ Maximum 10 E per week Aanbevelingen WHO Roken reduceert slaap met 30 min Craving tijdens de nacht ↑ neus- en keelcongestie (snurken!) ↓ O 2 opname Stop of verminder roken!

TIPS BIJ SLAAPPROBLEMEN TENGEVOLGE VAN SHIFTWORK Strategieën om slapen te vergemakkelijken: Algemeen: donker maken, maskertjes, oordopjes, … Basisslaap + dutje van 2 u juist voor je gaat werken Caffeïne juidt voor de shift Strategieën om wakker te blijven tijdens de shift (caffeïne, licht op de werkvloer, muziek, …) Doe indien mogelijk op het werk dutjes van een half uur tijdens de pauzes + drink juist voor het dutje een koffie om slaperigheid na het dutje te vermijden Lichtblootstelling tijdens werk, maar deze gradueel verminderen als je stopt Zonnebril dragen wanneer men op het werk naar huis vertrekt

HR-BELEID OP MAAT VAN DE ARTS OVERZICHT MOGELIJKE PREVENTIEVE MAATREGELEN OP ZIEKENHUISNIVEAU (Prof. Vermeir) Wat op individueel niveau? Gezonde levensstijl: Aandachtspunten en thema’s onder andere vooropgesteld door Vlaams instituut Gezond Leven: • slaap • voeding • beweging • tabak • geestelijke gezondheidsbevordering • alcohol en drugs (VAD, Vlaams expertisecentrum Alcohol en andere Drugs) • …

HR-BELEID OP MAAT VAN DE ARTS Geestelijke gezondheidsbevordering • Goede geestelijke gezondheid als basis voor gezondheid • • Er zijn 3 componenten die het mentaal welbevinden beïnvloeden • • "There is no health without mental health, " zegt de WHO. Goed in je vel zitten is belangrijk voor iedereen. Wie zich mentaal goed voelt kan zijn talenten ontplooien, gaat beter om met de dagelijkse stress en belangrijke levensgebeurtenissen, kan productief en vruchtbaar werken, en draagt meer bij aan de gemeenschap (WHO). Emotioneel welbevinden • levenstevredenheid en de mate waarin positieve gevoelens (geluksgevoel, plezier …) aanwezig zijn en negatieve gevoelens afwezig Zelfrealisatie • doel hebben in het leven, autonomie, zelfacceptatie, persoonlijke groei, positieve relaties en omgevingsbeheersing. Sociaal welbevinden • positieve visie op andere mensen, geloof in maatschappelijke vooruitgang, de maatschappij begrijpen, erin participeren en er zich thuis in voelen Wanneer mensen een hoge mate van emotioneel, psychisch en sociaal welbevinden ervaren spreken we van ‘openbloeien’ (flourishing).

HR-BELEID OP MAAT VAN DE ARTS Geestelijke gezondheidsbevordering WAT IS VEERKRACHT? het vermogen aan te passen aan stress en tegenslag en mogelijks sterker uit te komen niet enkel ‘terugveren’ naar de oorspronkelijke positie, maar ook doorgroeivermogen Uit onderzoek blijkt: Ingrijpende of levensbedreigende gebeurtenissen (traumatische life-events) geven: ‒ pijn en ongemak ‒ soms ook positieve verandering (=groeien als mens)

HR-BELEID OP MAAT VAN DE ARTS Geestelijke gezondheidsbevordering Werken aan VEERKRACHT? Energiegevers en vreters in balans houden Werken aan een optimistische/positieve ingesteldheid Leren aanvaarden en loslaten Waardering uiten Af en toe comfortzone verlaten Investeren in relaties Oog hebben voor goede nachtrust Assertief communiceren Leven naar waarden en doelen Gezond eten en bewegen

HR-BELEID OP MAAT VAN DE ARTS Artsen in opleiding: Geestelijke gezondheid? Bevraging HAi. O’s (Atrtchine-Kachi, Masterproef KUL, 2016) : • N=478 (alle Vlaamse universiteiten): • 29, 8% risico op BO • 8, 1% klinische tekenen van BO • 13, 7% depressief • 27, 3% nervositas of angstig • 16% dacht ooit aan stoppen met geneeskunde of veranderen van richting • Stage en specialisatie: geïdentificeerd als stressvolle fase binnen de carrière van arts • Student: geen klinische verantwoordelijkheden • Stagiair en AIO: duidelijke klinische verantwoordelijkheid • Overgang kan leiden tot verminderd zelfvertrouwen • Daar bovenop: werken in shiften, lange werkdagen, hoge werklast, tijdsdruk, slechte slaapgewoontes, hoge prestatieverwachtingen, veeleisende patiënten, persoonlijke angst over eigen competentie, veranderende rollen op de werkvloer • Regelmatige confrontatie met lijden, angst, falen en de dood, moeilijke omgang met patiënten, familie, ander medisch personeel Website: ARTS IN NOOD 34

HR-BELEID OP MAAT VAN DE ARTS Artsen in opleiding: Geestelijke gezondheid? Bevraging HAi. O’s (Atrtchine-Kachi, Masterproef KUL, 2016) : • N=478 (alle Vlaamse universiteiten): • 30, 6% zoekt geen professionele hulp bij gevoel van opgebrand zijn • 3, 1% durft geen professionele hulp te zoeken • 8, 6% heeft geen tijd om hulp te zoeken • 17, 3% heeft al hulp gevraagd • 65, 3% zegt geen hulp nodig te hebben • Mentaliteit om geen hulp te zoeken! • Belang van reeds vroeg in de opleiding: • zich bewust worden van de uitdagingen van hun beroep en de daaraan verbonden mogelijke psychische problematieken, • de problematiek bij zichzelf leren (h)erkennen • het een normale zaak vinden onder elkaar te praten over hun problemen, zonder stigmatisering • gemakkelijk de stap naar professionele hulp zetten indien nodig. Website: ARTS IN NOOD 35

HR-BELEID OP MAAT VAN DE ARTS Artsen in opleiding: Geestelijke gezondheid? WAT IS EEN BURN-OUT? • Een tot chroniciteit neigende overspanning als gevolg van langdurige, escalerende problemen met betrekking tot de rol van het werk • Energiestoornis die werkgerelateerd is en 3 deelaspecten heeft : • Emotionele/mentale uitputting (EM) : men voelt zich volledig “op” • Depersonalisatie (DP) : een afstandelijke, cynische houding ten opzichte van mensen voor wie men werkt • Verminderde persoonlijke bekwaamheid (PB) : een gevoel onvoldoende competent te zijn om het werk nog naar behoren uit te voeren ‘Ik wil wel, maar ik kan niet (meer)’ “Burnout is a syndrome of emotional exhaustion, depersonalization, and reduced personal accomplishment that can occur among individuals who work with people in some capacity“ (Maslach & Jackson, 1986, p 1 in Schaufeli, 1990, p 44) Website: ARTS IN NOOD 36

HR-BELEID OP MAAT VAN DE ARTS Artsen in opleiding: Geestelijke gezondheid? PREVALENTIE BURN-OUT? • geen studies beschikbaar bij huisartsen in België • studie uit 2010 in opdracht van de Federale Overheidsdienst Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg: burn-out bij de Belgische beroepsbevolking 0, 8 % • Een onderzoek naar burn-out en bevlogenheid bij artsen en verpleegkundigen in Belgische ziekenhuizen (Vandenbroeck et al. KUL 2012): • 17, 8 % van de artsen risico op burn-out loopt (hoge EM, én hoge DP of lage PB) • 5, 4 % effectief burn-out heeft (hoge EM én hoge DP én lage PB) • 39, 9 % emotioneel uitgeput • 27, 9 % last met depersonalisatie • 15, 3 % verminderde persoonlijke bekwaamheid 37

HR-BELEID OP MAAT VAN DE ARTS Artsen in opleiding: Geestelijke gezondheid? BURN-OUT? MOGELIJKE OORZAKEN BIJ ARTSEN? • Te hoge werkdruk : dagelijks te veel patiënten zien, administratieve overlast, lange werkdagen, onvoldoende pauzes inbouwen tijdens het werk • Onvoldoende slaap : piekeren, wachtdienst hebben, … • Onvoldoende beweging en ontspanning • Gebrek aan energie-gevende activiteiten buiten het werk • Geen of te weinig vakantie inbouwen • Psychologische/emotionele belasting : zieke patiënten, samenwerking met collega’s die niet vlot, … • Slechte werk/privé balans • Gebrek aan personeel en middelen 38

HR-BELEID OP MAAT VAN DE ARTS Artsen in opleiding: Geestelijke gezondheid? BURN-OUT? SIGNALEN? • • • Chronische vermoeidheid Concentratieverlies Haperend geheugen Werkgerelateerde angst(aanvallen) Niet meer kunnen ontspannen Veel piekeren Besluiteloosheid Snel geërgerd zijn Verminderd zelfvertrouwen Uitstelgedrag …. 39

HR-BELEID OP MAAT VAN DE ARTS Artsen in opleiding: Geestelijke gezondheid? BURN-OUT? VALKUILEN VOOR ARTSEN? • Lange tijd ontkenning voor zichzelf : ‘doorgaan tot men écht niet meer kan’ • Specifiek voor artsen : • Het is moeilijker om symptomen bij zichzelf te zien dan bij een patiënt • Te groot patiënten bestand: • Te lange werkdagen • Niet willen afbouwen/delen om verschillende redenen : • Financieel • Angst voor reactie van patiënten • Plichtsbewustzijn • Niet onderdoen voor collega’s, … • Altijd blijven voortdoen om patiënten niet in de steek te laten • Geen of te weinig vakantie/rust durven nemen • Eigen werkorganisatie niet aanpassen aan veranderende vereisten van job • ‘Ik doe mijn werk graag, dan kan ik toch geen burn-out krijgen’ 40

HR-BELEID OP MAAT VAN DE ARTS Artsen in opleiding: Geestelijke gezondheid? BURN-OUT? VERMIJDEN? • Open staan voor het zien van symptomen bij zichzelf • Collega-arts raadplegen op regelmatige basis • Bij signalen, niet te lang wachten! • Bij snel ingrijpen sneller herstel van lichamelijk en mentaal evenwicht • Bij overschrijden van point-of-no-return gaat letterlijk plots ‘het licht uit’ met grotere en verreikender langetermijngevolgen voor zichzelf en impact op de job 41

HR-BELEID OP MAAT VAN DE ARTS Artsen in opleiding: Geestelijke gezondheid? BURN-OUT? MOGELIJK BEHANDELPLAN? • De eerste en belangrijkste raad ervaren collega-arts te raadplegen (vb. vertrouwensartsen van ARTS IN NOOD) • Kijkt objectiever naar de feiten, geen ‘blinde vlekken’ • In geval van arbeidsongeschiktheid, overleg over opvang patiënten • Kijken/zoeken naar structurele maatregelen mogelijk zijn om werk opnieuw draagbaar en werkbaar te maken • Luisterend oor en kan u begeleiden t. e. m. het opnieuw opnemen van het werk • Indien nodig doorverwijzen naar andere gespecialiseerde hulpverleners (psychologen, …) • Persoonlijke begeleiding op maat! Een burn-outherstelproces: een zeer persoonlijk intensief bewustwordings-, individualisatie- en groeiproces. 42

HR-BELEID OP MAAT VAN DE ARTS Artsen in opleiding: Geestelijke gezondheid? BURN-OUT? MOGELIJK BEHANDELPLAN ALS MEN EEN BURN-OUT HEEFT? • Cognitief herstel • • • creatief bezig zijn : knutselen, tekenen, kleuren, schilderen, potten bakken, breien, … psycho-educatie : inzicht krijgen in de problemen, leren begrijpen, opnieuw controle en grip krijgen (zelf)acceptatie en mildheid : mindfulness en andere mentale ontspanningsoefeningen niet-helpende gedachten herkaderen en vervangen door positieve helpende gedachten mindfulness : in het hier en nu zijn en moeilijke gevoelens leren accepteren als deel van het leven, zonder te oordelen het in kaart brengen van kernkwaliteiten van arts, als mens en als professional. • Gedragsverandering • Arts uitnodigen en stimuleren om na te gaan hoe situatie er zal uitzien wanneer de problemen opgelost zijn en te onderzoeken of er al momenten zijn die, al is het maar een beetje, lijken op de gewenste situatie. Het gaat er vervolgens om dit effectieve gedrag uit te breiden en vaker te leren toepassen. Hierbij kunnen o. a. volgende zaken horen : • eigen grenzen leren (her)kennen en bewaken ; ‘neen’ leren zeggen • zelfrespect leren • waarden, levensdoelen en prioriteiten herbekijken • (gedeeltelijke) heroriëntering van beroepswerkzaamheden op grond van belangrijk gedefinieerde levensdoelen 43

HR-BELEID OP MAAT VAN DE ARTS Artsen in opleiding: Geestelijke gezondheid? BURN-OUT? MOGELIJK BEHANDELPLAN ALS MEN EEN BURN-OUT HEEFT? • Sociaal systeem herbekijken • Gezin, vrienden, collega’s, patiënten, … • Screening van werkorganisatie met behulp van derden/collega’s/human resourcesafdeling om efficiëntie te verhogen en nodige aanpassingen implementeren • Manier van werken/communiceren binnen het team (afdeling, groepspraktijk, wachtkring, …) herbekijken • Vrijgekomen tijd invullen met energiegevende activiteiten • Re-integratie na voldoende lichamelijk en mentaal herstel. Enkel als u er zich ZELF volledig klaar voor voelt ; dus niet onder druk van omstandigheden, patiënten, collega’s, vrienden en familie, … • Langzaam opbouwen, grenzen bewaken en waken over nieuwe signalen van burn-out !! • (opnieuw) contact opnemen met collega’s en re-integratie doorpraten; nagaan hoe er kan samengewerkt worden en kijken op welke manier dossiers/patiënten terug kunnen overgedragen worden en op welk ritme. • Oplijsten van risicofactoren en signalen • Verder laten opvolgen/begeleiden door vertrouwenspersoon nadat alles weer op de rails staat en volledig ‘burn-outvrij’ is • Bijkomende opleidingen volgen ter ondersteuning/heroriëntatie • Een onderzoek naar burn-out en bevlogenheid bij artsen en verpleegkundigen in Belgische ziekenhuizen (Vandenbroeck et al. KUL 2012): Een onderzoek naar burn-out en bevlogenheid bij artsen en verpleegkundigen in Belgische ziekenhuizen (Vandenbroeck et al. KUL 2012) 44

HR-BELEID OP MAAT VAN DE ARTS Artsen in opleiding: Geestelijke gezondheid? SECOND VICTIM? • Incident bij zorg voor of behandeling van patiënt: niet alleen patiënt is slachtoffer maar zorgverlener wordt geconfronteerd met gevolgen van incident: so called “second victim”. PREVALENTIE • Schatting: 1/2 van hulpverleners ≥ 1 x in carrière ‘second victim’. Website: Arts in Nood 46

HR-BELEID OP MAAT VAN DE ARTS Artsen in opleiding: Geestelijke gezondheid? WAT IS EEN VERSLAVING? • Verslaving is een toestand waarin een persoon fysiek en/of mentaal van een gewoonte of stof afhankelijk is, zodanig dat hij/zij deze gewoonte of stof niet, of heel moeilijk los kan laten. Het gedrag van de persoon is voornamelijk gericht op het verkrijgen en innemen van het middel, of het handelen naar de gewoonte, ten koste van de meeste andere activiteiten. Als het lichaam deze stof of gewoonte dan moet loslaten kunnen er ernstige ontwenningsverschijnselen optreden bij deze persoon. • 3 verschillende categorieën psychoactieve middelen, namelijk: • stimulerende middelen als cocaïne, amfetamine, nicotine • kalmerende middelen: alcohol, benzodiazepines, opiaten • bewustzijnsveranderende of geestverruimende middelen: LSD, cannabis, …. Een verslaving die vaak onopgemerkt blijft is verslaving aan medicatie Website: Arts in Nood 47

HR-BELEID OP MAAT VAN DE ARTS Artsen in opleiding: Geestelijke gezondheid? VERSLAVING PREVALENTIE • Geen exacte cijfers over verslavingsproblematiek bij artsen in België • Schatting 15% eens in loopbaan geconfronteerd met middelengebonden probleem, correleert met prevalentie bij algemene bevolking (Toney-Butler and Siela. Recognizing Alcohol and Drug Impairment in the Workplace, Ball State University, July 30, 2019) • Alcohol > medicatie > illegale drugs • 1 op 5 specialisten ouder dan 55 jaar: alcoholprobleem (bevraging Geert Dom, 2012) • 1 op 3 huisartsen risicodrinker (proefschrift Freya Saes, VUB) MOGELIJKE OORZAKEN? • zware werkdruk • eenvoudige toegang tot medicijnen • Eenzaamheid • grote psychische belasting van beroep Website: Arts in Nood 48

HR-BELEID OP MAAT VAN DE ARTS Artsen in opleiding: Geestelijke gezondheid? VERSLAVING WAT ZIJN DE VALKUILEN VOOR ARTSEN? • • • ‘zelfmedicatie’ voor chronische stress en voldoen aan hoge verwachtingen van patiënten Vaak minimalisering of ontkenning Vaak overidentificatie met werk en desinvestering in gezinsleven en zelfzorg Angst om naar collega-arts te stappen voor hulp uit vrees voor statusverlies Vaak pas laattijdige herkenning door buitenwereld: vaak progressief verloop met pas herkenning in gevorderd stadium met reeds negatieve impact op functioneren • Schroom om met verslaafde collega te praten uit collegialiteit • Angst voor strafmaatregelen (schorsing orde, ontslag uit ziekenhuis, …) • Overgeproportioneerd bij anesthesisten, pijnartsen, spoedartsen en psychiaters Website: Arts in Nood 49

HR-BELEID OP MAAT VAN DE ARTS OVERKOEPELENDE SENSIBILISATIECAMPAGNES § § § Gezonde levensstijl Zelfzorg Nieuw evenwicht, professioneel engagement / privéleven Realistische beeldvorming van beroep van arts (naar artsen en naar patiënten toe) Bespreekbaar maken van burnout, klinische incidenten en zwaarte van de job Met dank aan Prof. Dr. L. Godderis, KULeuven

HR-BELEID OP MAAT VAN DE ARTS OVERZICHT MOGELIJKE PREVENTIEVE MAATREGELEN OP ZIEKENHUISNIVEAU 1. Bevlogenheid bevorderen Determinanten van bevlogenheid zijn vaardigheidsbenutting en autonomie. Deze 2 factoren moeten we optimaliseren nood aan modern personeelsbeleid § Aandacht geven aan een goede persoon-jobfit § Implementeren van functiedifferentiatie § Voeren van functioneringsgesprekken § Introduceren van carrièreplanning § Bieden van doorgroeiperspectieven § Duidelijke afbakenen van bevoegdheden en verantwoordelijkheden. § Arts betrekken in het beleid

HR-BELEID OP MAAT VAN DE ARTS OVERZICHT MOGELIJKE PREVENTIEVE MAATREGELEN OP ZIEKENHUISNIVEAU 2. Burnout Bepalende determinanten van burnout zijn werkdruk, rolconflict, emotionele belasting en sociale steun van collega’s. § Beperking van het aantal consecutieve werkuren (toepassen van wetgeving) § Uitwerken van een adequate wervingsstrategie, zowel gericht op aanwerving als op behoud van artsen § Zorgen voor voldoende administratieve ondersteuning § Herbekijken van werktijden en werkduur, zowel op vlak van voorspelbaarheid en flexibiliteit, als op vlak van begrenzing § Voorzien in aangepaste opleiding, gekoppeld aan de noden van de individuele arts, maar ook algemene opleiding, zoals bijvoorbeeld time- en stressmanagement, gezonde slaaphygiëne.

HR-BELEID OP MAAT VAN DE ARTS OVERZICHT MOGELIJKE PREVENTIEVE MAATREGELEN OP ZIEKENHUISNIVEAU § Invoeren van leeftijdsbewust personeelsbeleid met senior- en juniorfuncties § Opzetten van zorgpaden per patiëntengroep met duidelijke beschrijving van rollen en taken § Opmaken van een overkoepelend mentorbeleid voor ASO’s

HR-BELEID OP MAAT VAN DE ARTS OVERZICHT MOGELIJK BELEID VOOR HET VERLICHTEN VAN DE EMOTIONELE BELASTING EN HET BEVORDEREN VAN DE SOCIALE STEUN VAN COLLEGA’S § Invoeren van een mentor- en coaching systeem § Invoeren van een time-out ruimte per dienst § Invoeren van een centraal agressie / ongewenst gedragmeldpunt § Invoeren van een specifiek onafhankelijk meldpunt voor ASO’s § Bieden van discrete psychosociale ondersteuning § Verkleinen van de afstand tussen artsen en andere zorgverstrekkers § Bevorderen van teamvergadering en informele momenten § Invoeren van intervisies over de afdelingen heen § Creëren van een opvangstructuur na betrokkenheid bij klinische incidenten

Imagine life as a game in which you are juggling some five balls in the air. They are Work, Family, Health, Friends and Spirit and you’re keeping all of these in the air. You will soon understand that Work is a rubber ball. If you drop it, it will bounce back. But the other four balls – Family, Health, Friends and Spirit – are made of glass. If you drop one of these, they will be irrevocably scuffed, marked, nicked, damaged or even shattered. They will never be the same. You must understand that and strive for it. Work efficiently during working hours and leave on time. Give the required time to your family, friends and have proper rest. Value has a value only if its value is valued 55