BEBEKLK DNEMNDE GELM DERS Bilisel Geliim zellikleri Do

BEBEKLİK DÖNEMİNDE GELİŞİM DERSİ Bilişsel Gelişim Özellikleri Doç. Dr. Müdriye YILDIZ BIÇAKÇI

BİLİŞSEL GELİŞİM ü Biliş; içsel zihin sürecini tanımlamaktadır ve zihin içindeki birçok şeyi kapsayan geniş bir terimdir. Dil gelişimi de bunların içerisindedir. 1

BİLİŞSEL GELİŞİM üBebeklerin düşünme ve öğrenme biçimleri, kendilerinden daha büyük çocuklardan ve yetişkinlerden farklılık göstermektedir. üBebeklerin bilişsel gelişimlerini araştırırken, onlara düşünceleri hakkında sorular soramayacağımız için araştırmacılar bebeklerin bilişsel gelişimlerini, bebeğin davranışlarını, bilişsel yeteneklerini ve değişimlerini gözlemleyerek çıkarsamışlardır. 2

BİLİŞSEL GELİŞİM ü Değişim gerçekten çok önemlidir. Aşağıda anlatılan yaşantı, bebeklerin zihinsel gelişiminin neden etkileyici ve önemli olduğunu görülmesini sağlayacaktır. ‘Dört aylık Ceren halka şeklindeki oyuncağını elinden düşürdüğünde şaşırmış bir şekilde parmaklarına bakıyordu. Başını çevirerek, kardeşinin düşen oyuncağına bakan bir yaşındaki Begüm, oturduğu yerden elindeki oyuncağın uzun sapını kullanarak uzaktaki halkayı çubuğa geçirdi ve halkayı aldı. Ceren düşen halkasını unutmuştu. Begüm ise düşerken ses çıkaran halkayı bulmak için etrafa bakınmış, gördüğünde oyuncağının sapını kullanarak amaçlı bir davranışta bulunmuş ve halkaya ulaşabilmiştir. ’ 3

BİLİŞSEL GELİŞİM Bilişsel gelişimin temeli nörolojik gelişme ve olgunlaşmayla bağlantılıdır. Beyin gerekli olan ve olmayan nöral bağlantıları bir çeşit ‘budama’ sürecinden geçirir. Erken deneyimler, nörolojik gelişim için anahtardır. Bilindiği gibi beyin gelişimi döllenmeden kısa süre sonra başlayarak ergenlik boyunca da devam etmesine rağmen beyin gelişiminin ve gelişim alanlarının en hızlı olduğu dönem ilk birkaç yılı kapsamaktadır 4

BİLİŞSEL GELİŞİM Bebeğin bilişsel gelişim süreci belirli basamaklar doğrultusunda ilerlemekte olup bilişsel gelişimi anlamak öncelikle bilişsel gelişim ile ilgili kavramları ve bilişsel gelişim kuramlarını incelemek ile mümkün olabilmektedir. Bu nedenle öncelikle bilişsel gelişim ile ilgili kavramlara yer verilmiştir. 5

BİLİŞSEL GELİŞİM Bebeklik ve İlk Çocukluk Döneminde Bilişsel Gelişim İle İlgili Kavramlar Bebeklik dönemindeki diğer bilişsel yetenekler üç alt başlıkta incelenecektir. Bunlar; 1. Bellek 2. Dikkat 3. Taklit 6

Bebeklik ve İlk Çocukluk Döneminde Bilişsel Gelişim İle İlgili Kavramlar Bellek Bebeklerin düşünce süreci, ortamın ve materyallerin tanıdık olup bebek tarafından anlamlandırıldığı sürece birçok durumun bellekte tutabileceği şeklinde işlemektedir. Erken deneyimlerin çocukların belleklerinde uzun bir süre kaldığı düşünülmektedir. Bu doğrultuda bebeklere sunulan zengin bir çevre olanağının ve bakım veren ki- şilerin sundukları deneyimler önem kazanmaktadır. Bebeklerin bellekleri onların bir sonraki bilişsel yetenekleri ile de ilişkilidir. 7

Bebeklik ve İlk Çocukluk Döneminde Bilişsel Gelişim İle İlgili Kavramlar Dikkat Ø Dikkat, bellek ile ilişkilendirilebilecek bir yetidir. Bebeklerde bilişsel yeteneklerin diğer birçok boyutunda olduğu gibi dikkat de yaş- la birlikte hem sürede hem de seçicilikte ileri düzeylere ulaşır. Ø Nesnelere yönelip dikkat eden ve nesnelerin sadece bir tek özelliğine değil farklı özelliklerine de dikkatini yöneltebilen bebeklerin bilgiyi daha hızlı işlemlediği gözlemlenmiştir. 8

Bebeklik ve İlk Çocukluk Döneminde Bilişsel Gelişim İle İlgili Kavramlar Taklit 'Çerkez bir anne bebeği ile katıldığı geleneksel çerkez düğünlerinden birinde dans eder. Bu sırada bebeğinin de elinden tutar ve şarkı söyleyerek dans ederler. Bebek başka bir zaman benzer müzik duyduğunda düğünde annesinin yaptığı hareketlerin aynısını tekrar eder ve çevresindekiler şaşırır. ’ Anne bebeğiyle dans ederek onun taklit etme becerisini teşvik eder. Dans ederken bebek annesinin hareketlerini ve mimiklerini taklit eder. Bu dönemde görülen taklit ertelenmiş taklit olup, daha sonraki süreçte bebeklerde gözlenir. 9

Bebeklik ve İlk Çocukluk Döneminde Bilişsel Gelişim İle İlgili Kavramlar Taklit Yapılan araştırmalar çok küçük bebeklerin bile anne babalarının yüz ifadelerini taklit edebildiğini göstermektedir. Buna ek olarak geciktirilmiş taklide ilişkin Piaget‘ nin on sekiz, yirmi dört aya kadar bebeklerin seçici olarak bilgi depolayamadığı ve alıştırma olmaksızın bir eylemin tekrar edilemeyeceği yönündeki düşünceleri de sorgulanmıştır. 10

Bebeklik ve İlk Çocukluk Döneminde Bilişsel Gelişim İle İlgili Kavramlar Taklit Bebeklerin altı haftalıkken bile geciktirilmiş taklide yönelik alıştırmalar yaptıkları bilinmektedir. Bu açıdan bakıldığında Piaget’ nin öne sürdüğü bellekte tutma becerileri zaman süreci açısından evre gelişimi nden ziyade sürekli bir beceri gibi görünmektedir. 11

Piaget’nin Bilişsel Gelişim Kuramı ile İlgili Kavramlar Piaget’ ye göre gelişim, kalıtım ve çevrenin etkileşiminin bir sonucudur. Piaget, bilişsel gelişimi, biyolojik ilkelerle açıklamıştır. Aşağıda Piaget’nin bilişsel gelişim kuramını anlamak için kuramın dayandığı bilişsel yapılar açıklanmıştır. 12

Piaget’nin Bilişsel Gelişim Kuramı ile İlgili Kavramlar Şema, bireyin çevresindekileri tanımak için zihninde oluşturduğu algı çerçevesi ya da örgütlenmiş davranış ya da düşünce örüntüsü olarak da ifade edilir. Basit anlamıyla dünyayı ve ilişkileri anlamada kullanılan bilgidir. Organize olmuş davranış kalıpları olan şemalar, aynı zamanda bebek için öğrenmeyi sağlayan araçlardır. 13

Piaget’nin Bilişsel Gelişim Kuramı ile İlgili Kavramlar Şemalar çocuğun algı dayanağının nitelik ve içerik açısından gelişmesine bağlı olarak değişir. Örneğin, üç yaşındaki bir çocuğa oyuncak küpler verildiğinde, onları üste koyarak kule yapar ya da yana dizerek farklı şekiller üretir. Bebeklerin ellerine verilen nesneyi ağızlarına götürdükleri gözlenir. Dolayısıyla aynı küpler bir bebeğin önüne koyulacak olursa, bebeğin yapacağı hareket onlardan birini alıp ağzına götürme olacaktır. Bunun nedeni, bebeklerin dünyayı keşfetme biçimlerinin emme ve ağız yoluyla olmasıdır. 14

Piaget’nin Bilişsel Gelişim Kuramı ile İlgili Kavramlar Örgütleme (Organizasyon) Şemaların gelişimine rehberlik eden ve bebeğin birbirinden farklı şemaları birleştirdiği ve kaynaştırdığı süreç örgütlemedir. Örgütlemede, bebekler daha önceki şemalarını kullanırlar. Yeni doğan ellerine bir nesne dokunduğunda onu görebilir ya da tutabilir. Buradaki görme ya da tutma koordineli bir görme ya da tutma eylemi değildir. Ancak koordinesiz olan birkaç yakalama ve emme etkinliğinden sonra bebek istediği nesneyi yakalayıp emme davranışı gösterebilir. Böylece düzensiz etkinliklerden organize etkinliklerine doğru bir ilerleme görülür 15

Piaget’nin Bilişsel Gelişim Kuramı ile İlgili Kavramlar Uyum Sağlama (Adaptasyon) Uyum, belli bir uyaran grubuna organizmanın düzenli ve tutarlı tepkiler geliştirme yeterliliği olarak tanımlanabilir. Piaget’e göre insanlar doğumdan itibaren çevrelerine uyum sağlama sürecindedirler. Piaget’e göre insanlar doğumdan itibaren çevrelerine uyum sağlarlar. Uyum yaşam boyu devam etmektedir ve kuşkusuz tüm canlılar için var olan bir özelliktir. Uyum sağlamanın, özümleme ve uyma olarak iki alt işlevi bulunur. Özümleme ve uyma, şemaların oluşum ve gelişimlerini açıklar. 16

Piaget’nin Bilişsel Gelişim Kuramı ile İlgili Kavramlar Özümleme İnsanların kendi dünyalarındaki olayları anlamak için özellikle yeni tanıdığı bir nesneyi kendinde var olan şema ile açıklamasıdır. Özümlemede bebekler ve çocuklar daha önceki şemalarını kullanarak yeni deneyimlerini kendisinde var olan bilişsel yapılara uydurmaktadır. Aşağıdaki örnek özümleme kavramını anlamamıza yardımcı olacaktır. 'Aşıları için kendisine bir merkezde iğne yapılan Defne, iğne yapılırken ağlamış sonrasında sakinleşmiştir. Odaya sonradan giren başka bir hemşire tarafından yanağının okşanmasıyla tekrar şiddetli bir ağlama davranışı göstermiş ve uzun uğraşlarla sakinleşmiştir. Bir hemşirenin kendisine iğne yapmasından sonra hemşirelerin kötü olduğuna inanan Defne, yanağının başka bir hemşire tarafından okşanmasını, canını yakmaya yönelik bir davranış olarak yorumlamıştır. ’ 17

Piaget’nin Bilişsel Gelişim Kuramı ile İlgili Kavramlar Uyum Piaget’nin yeni fikir ve bilgilere yer açabilmek amacı ile insanların hali hazırda bildiklerini değiştirmelerini içeren öğrenme süreci için kullandığı terimdir. En genel anlamıyla uyum, yeni duruma göre yeni bir şema oluşturmadır. Öğrenme için hem özümlemeye hem de uyumsamaya ihtiyaç duyulmaktadır. Birey yeni bir duruma tepki vermek için kendisinde var olan şemaları değiştirmesi gerektiğinde uyum ortaya çıkmaktadır. 18

Piaget’nin Bilişsel Gelişim Kuramı ile İlgili Kavramlar Uyum Piaget’nin kuramında uyum, gelişimsel değişimin anahtarı niteliğindedir. Uyum yoluyla düşünceler örgütlenir, beceriler gelişir ve stratejiler değişir. 19

Piaget’nin Bilişsel Gelişim Kuramı ile İlgili Kavramlar Dengeleme Özümleme ve uyumsama süreçlerinin birbiriyle etkileşimleri sonucunda ortaya çıkan dinamik bir dengeye ulaşma sürecidir. Dengeleme bir anlamda organizmanın bilişsel yapılarını dengede tutmak için gösterdiği çaba olarak da nitelendirilebilir. Piaget’ e göre insanlar sürekli dengeye ulaşmak çabasındadır. Dengeleme süreci bireyin çevreye uyumunu ve dolayısıyla dengeye ulaşmasını sağlamaktadır. 20

Piaget’nin Bilişsel Gelişim Kuramı ile İlgili Kavramlar Dengeleme Bununla birlikte denge durağan değildir ve dengesizlik durumunda özümleme ve uymanın devreye girmesiyle dengesizlik giderilmiş ve yeni bir denge durumu sağlanmış olur. 21

Piaget’e göre Bebeklik ve İlk Çocukluk Döneminde Bilişsel Gelişim Bu bölümde duyu motor dönem geniş olarak ele alınarak, kitabın geneli ilk çocukluğa değinmesi nedeniyle işlem öncesi dönem kısaca açıklanacaktır. 22

Piaget’e göre Bebeklik ve İlk Çocukluk Döneminde Bilişsel Gelişim Duyu- Motor Dönem (0 -2 yaş) Piaget bebekte düşüncenin fiziksel eylemden ayrı var olamayacağını savunur ve doğumdan iki yaşına kadarki süreçte düşünmenin duyu organlarını kullanarak eylemleri fiziksel olarak sonuçlandırmanın bir sonucu olarak görür. Bu gelişimsel süreç duyu-motor dönem olarak adlandırılır. Piaget’ in ilk dönemi olan duyu- motor dönemde bebeğin düşünceleri onun fiziksel aktivitelerine dayalıdır. Örneğin, bebek biberonu tanıdığında ona bakar ve uzanır. Bu durum bebeğin çevresini duyuları ve motor aktiviteleri ile algıladığını gösterir. 23

Piaget’e göre Bebeklik ve İlk Çocukluk Döneminde Bilişsel Gelişim Duyu- Motor Dönem (0 -2 yaş) Piaget bilişin bu ünitesini tanımlamada bilginin en temel birimi ve ilkel bir zihinsel yapı olarak tanımladığı şema terimini kullanır Duyu ve hareket şeması terimini örnekleyecek olursak; ‘emme’, ‘kavrama’ gibi refleksler, ‘bakma’, ‘duyma’ gibi duyu hareketleri birer şema örneği olarak verilebilir. Yenidoğanın dudağına dokunulduğunda emmeye başlar, avucuna parmakla dokunulduğunda yakalar. Bu refleksler çocuğun ilk bilişsel şemalarıdır. 24

Piaget’e göre Bebeklik ve İlk Çocukluk Döneminde Bilişsel Gelişim Duyu- Motor Dönem (0 -2 yaş) Çocuk büyüdükçe deneyimleri de artar ve böylece edindiği bilgileri daha karmaşık yollarla işleyebilir. Örneğin, ilk üç ayda bebeğin gülümsemesi istemsiz kas hareketi iken, bu dönemin sonunda amaçlı ve bilinçli gülme görülür. Duyu- motor dönem doğumdan iki yaşına kadar devam eder. Bebekler bu süreçte yeteneklerini organize eder, duyularını ve algılarını koordine etmek için fiziksel hareketlerini geliştirirler. 25

Piaget’e göre Bebeklik ve İlk Çocukluk Döneminde Bilişsel Gelişim Duyu- Motor Dönem (0 -2 yaş) ‘Dört aylık olan Elifnaz’ a ilk kez gördüğü içi boncuklarla dolu bir çıngırak gösterilmiştir. Elifnaz henüz çok kısa olan yaşamsal deneyimleri ile çıngırağı yakalamak için uzanmıştır. Uzanma ve yakalama onun şimdiden belirli ölçülerde kazandığı duyu-hareket şemalarıdır. Elifnaz sonradan çıngırağı gördüğünde uzanma ve yakalama şemalarını da geliştirebilmek için farklı eylemlerde bulunur. Çıngırağı sallamaya ve vurmaya başlar. Uzanma eylemi ile sonucu arasındaki ilişkiyi anlar ve bu ilişki hakkında bilgi kazanmış olur. Bu deneyimlerin tamamı, bir sonraki evreye doğru aşamalı bir şekilde ilerlemede zihinde temel görevi görür. ’ 26

Piaget’e göre Bebeklik ve İlk Çocukluk Döneminde Bilişsel Gelişim Duyu- Motor Dönem (0 -2 yaş) Ø Duyu- motor dönem doğumdan iki yaşına kadar devam eder. Bebekler bu süreçte yeteneklerini organize eder, duyularını ve algılarını koordine etmek için fiziksel hareketlerini geliştirirler. Ø Piaget’ ye göre bebekler duyu- motor eylemlerle ifadeye dönüşen bir zeka türü ortaya koyarlar. Bu nedenle Piaget bebeklikte bilişsel gelişimi duyu- motor dönemi olarak nitelendirmektedir. 27

Piaget’e göre Bebeklik ve İlk Çocukluk Döneminde Bilişsel Gelişim Duyu- Motor Dönem (0 -2 yaş) Bu dönemi Piaget bebeklerin her aşamada biraz daha gelişerek, niteliksel bir değişim gösterdiği altı alt aşamaya ayırmıştır. • Refleksler aşaması (0 -1 Ay) • İlk Alışkanlıklar ve Birinci Döngüsel Tepkiler Aşaması (1 -4 Ay) • İkinci Döngüsel Tepkiler Aşaması (4 -8 Ay) • İkinci Döngüsel Tepkiler ve Amaca Yönelik Davranışlar (8 -12 Ay) • Üçüncü Döngüsel Tepkiler, Yenilik ve Merak Aşaması (12 -18 Ay) • Zihinsel Kombinasyonlar ve Problem Çözme Aşaması (18 -24 Ay) 28

Duyu- Motor Dönem 1 -Refleksler Aşaması (0 -1 Ay) Doğumdan birinci aya kadar bebeğin reflekslerini kullandığı, bilişsel ve davranışsal olarak daha kısıtlı bir aşamadır. Bebek bu süreçte refleksleri yardımıyla dünyaya uyum sağlamaya çalışır. Refleksler zaman içerisinde daha da özelleşir ve organize olur. Emme refleksi çok güçlüdür ve bebek beslenebilmek için bu refleksi çevreye adapte eder. Örneğin yeni doğmuş bir bebek annenin sütünü alabilmek ya da biberondan beslenebilmek için emme refleksini adapte eder. 29

Duyu- Motor Dönem İlk alışkanlıklar ve birinci döngüsel tepkiler aşaması (1 -4 ay) Birinci ve dördüncü aylar, duyu-motor dönemin ikinci alt aşaması olan birinci döngüsel tepkileri içermektedir. Döngüsellik, bebeğin bedenini kullanarak tesadüfen ürettiği ve haz aldığı bir eylemi tekrarlamasından kaynaklanır. Bebek çeşitli hareketlerinden memnun kalırsa hareketi tekrarlar. Örneğin, ellerini ve ayaklarını sallayarak yaptığı hareketin heyecan verici duyumlarını fark eden bir bebek bu hareketi yapmaya devam eder. 30

Duyu- Motor Dönem İlk alışkanlıklar ve birinci döngüsel tepkiler aşaması (1 -4 ay) ‘Üç aylık Deniz refleksif olarak saçını tuttu ve çekti. Bu eylem onun yeterince ilgisini çekmiş olacak ki saçını çekmeye devam etti. Bu eylem onun canını yakmaya başladığında annesi saçını tutan elini gevşetip müdahale etti. ’ Bu alt aşamada, bebeklerin henüz neyin neden olduğu ile ilgili bir çıkarsamaları yoktur. Eylemler ve bu eylemleri oluşturan duyumsamalarla birlikte meydana gelmektedir. 31

Duyu- Motor Dönem İkinci döngüsel tepkiler aşaması (4 -8 ay): Bebeklerin bilişsel gelişiminin üçüncü alt aşamasını dört ile sekizinci aylar arasında ikinci döngüsel tepkiler oluşturmaktadır. Bu aşamadaki döngüsellik daha çok nesne merkezlidir ve herhangi bir objeye odaklanabilir. Bir bebeğin eline geçirdiği nesneleri sürekli birbirine vurması da bu alt aşamada en sık gözlenen döngüsel tepkilerden biridir. 32

Duyu- Motor Dönem İkinci döngüsel tepkiler aşaması (4 -8 ay): Bebek; oyuncakları, kıyafetleri anne ya da babasından herhangi birini içeren eylemleri tekrar eder. ‘Dört buçuk aylık Kerem yattığı yerden yatağının üzerinde asılı olan mobile uzanarak mobil parçalarının birbirine çarptığını görmüş ve çıkan ses ilgisini çekmiştir. Bu çarpma ve ses çıkarma durumundan hoşnut olan Kerem, bu hareketi sesi duymak için sürekli tekrarlamıştır. ’ 33

Duyu- Motor Dönem İkinci döngüsel tepkilerin koordinasyonu ve amaca yönelik davranışlar (8 -12 ay) Bebeğin bilişsel gelişim sürecinde sekiz ile on ikinci aylar arasında önemli değişiklikler kaydedilmektedir. Bu aşamada bebek daha önce yapmadığı bir tür eylem geliştirir. Bu da ikincil döngüsel tepkilerin koordinasyonudur. Daha önceden edindiği birçok şemayı birleştirir ve daha da önemlisi bebek ilk kez belirli eylemlerin belirli sonuçları olduğunu anlayabilir. Davranışları bir amaca yöneliktir. 34

Duyu- Motor Dönem İkinci döngüsel tepkilerin koordinasyonu ve amaca yönelik davranışlar (8 -12 ay) Sekizinci aydan sonra bebekler problemleri çözme konusunda neden sonuç ilişkisini açıkça anladığını gösterecek eylemlerde bulunur. Örneğin oyuncağı bir battaniyenin altına gizlenmiş sekiz, on iki ay arasındaki bir bebek oyuncağının halen var olduğunu bilir ve battaniyeyi çekip oyuncağa ulaşmak için çaba gösterir. 35

Duyu- Motor Dönem İkinci döngüsel tepkilerin koordinasyonu ve amaca yönelik davranışlar (8 -12 ay) Ancak oyuncak, battaniyenin altından alınıp yastığın arkasına konulduğunda bebek oyuncağını ilk saklanan battaniyenin altında arayacaktır. Bu durum Piaget’ in bilişsel gelişim dönemleri içinde bebeğin en önemli başarılarından biri olarak görülen nesne devamlılığı kavramının ilk ve gelişmekte olan kısmını göstermektedir. 36

Duyu- Motor Dönem Üçüncü döngüsel tepkiler, yenilik, merak aşaması (12 -18 ay): On iki ve on sekizinci aylar arası, giderek artan yeni eylemlerin ve deneyimlerin arttığı bir alt aşamadır. Bu aşamada yürüme davranışının kazanılması, araştırma özgürlüğü yaratır ve bebeğe amaca ulaşmada yeni stratejiler deneme imkanı sunar. Bebek işe yaramayan eski yöntemlerini daha aktif bir şekilde deneme yanılma yoluyla bulduğu yeni şeylerle değiştirir. Yeni araçlar keşfetme arzusu duyar. Bebek ilk defa yenilikle bu denli ilgilenmektedir. 37

Duyu- Motor Dönem Üçüncü döngüsel tepkiler, yenilik, merak aşaması (12 -18 ay): ‘On altı aylık Deniz, annesi odadan çıktıktan sonra annesinin ardından kapıya doğru adımlayarak bir müddet durup kapıya baktı. Kapalı olan kapıya doğru birkaç adım attı ve kapıyı elleriyle ittiğinde aynı anda yere düşüp oturdu. Deniz doğruldu ve tekrar kapıya doğru ellerini uzatıp kapıyı ittiğinde kapının açıldığını öğrendi ve kapıyı iterek açtı. Kapının arkasına geçip iterek kapının kapanışını izledi. ’ Bu örnekte, nedensel düşünme konusunda ilerleme olduğu görülmektedir. Ayrıca bu aşamada nesne devamlılığı konusunda da belirli ilerlemeler yaşanmaktadır. Ancak eylem ve sonuçlarını ayırt etmede giderek daha da becerikli hale gelen bebekte, yine de bu konularda hala karmaşa yaşayabilmektedir. 38

Duyu- Motor Dönem Zihinsel kombinasyonlar ve problem çözme aşaması (18 -24 ay): Altıncı ve son duyu-motor dönem alt aşamasında çocuklar zihinsel imgeleri kullanma yoluna giderler. Bu aşamada çocuk eyleme geçmeden önce problemi inceler ve deneme yanılma ile daha az uğraşır. Probleme çözüm bulduğu sürece zihinsel kombinasyonlar yapabilir. Örneğin bir çocuk, annesinin çekmecesine kilitlediği nesneyi kilidi nasıl açtığını gözlemledikten sonra çekmece kilidini açıp nesneyi alabilir. 39

Duyu- Motor Dönem Zihinsel kombinasyonlar ve problem çözme aşaması (18 -24 ay): Yetişkin davranışlarını gözlemleyen çocuk birkaç gün önce gördüğü bir davranışı bile birkaç gün sonra taklit edebilir. Bu ertelenmiş taklittir. Bebeklik dönemi bilişsel yeteneklerinin anlatıldığı kısım içerisinde daha ayrıntılı olarak ele alınacaktır. On sekiz ve yirmi dördüncü aylarda nesne devamlılığı tam anlamıyla gelişir. Nesne devamlılığı, nesnenin görülmemesine karşın halen devam edip var olduğunu anlama olarak tanımlanabilir. 40

Duyu- Motor Dönem Zihinsel kombinasyonlar ve problem çözme aşaması (18 -24 ay): Nesnenin halen var olduğunun hatırlanması aynı zamanda kısa süreli belleğin çalıştığını ve belleğin gözlenen bir gerçeklik olmasa da bilginin var olduğuna dayanarak ortaya konduğunu gösterir. Bu dönemde bebekler saklanmış bir nesnenin bütün olası saklama yerlerini araştırır, hatta oyuncağı ve ya herhangi bir nesneyi kendisi saklayarak karşılık verir. 41

Duyu- Motor Dönem Zihinsel kombinasyonlar ve problem çözme aşaması (18 -24 ay): Nesne sürekliliğinin aşamalı olarak gelişmesi zihinsel akıl yürütmenin başlamasına ve gelişmesine de eşlik eder. Bebekler bir nesnenin ve kişinin ayrı ve değişik özellikleri olduğunu fark eder ve çevreleriyle başarılı bir şekilde etkileşime girme becerilerini arttıran ifade edici dil becerilerinin de gelişmesi diğer tüm kazanımlara eşlik eder. 42

Duyu- Motor Dönem Zihinsel kombinasyonlar ve problem çözme aşaması (18 -24 ay): Her ne kadar son gelinen aşamaya kadar bebeklerin bilişsel gelişimlerinde pek çok ilerleme kaydedilmiş olsa da düşüncede henüz bazı sınırlılıklar olduğu bir gerçektir. Bu özelliklerden bir tanesi benmerkezcilik (egosantrizm), bu dönemde devam etmektedir. Çocuklar tek yönlü bir bakış açısına sahiptir ve başka bakış açılarının da olabileceğini anlayamamaktadır. Bazı uzmanlar çocuklardaki benmerkezciliği tüm dünyayı kendilerinin bir parçası olarak gördüklerini ileri sürerek ifade eder. 43

Duyu- Motor Dönem Zihinsel kombinasyonlar ve problem çözme aşaması (18 -24 ay): Gelişim bilimcileri Yirmiya & Shulman (1996), çocuğun benmerkezciliği ile zihin kuramı arasında korelasyon ilişkisi olduğunu ortaya koyan çalışmalar yapmışlardır Çocuk düşüncede de egosantriktir. Kendisine yöneltilen birçok sorunun cevabı onunla ilgilidir ve dünyadaki birçok şey onun için vardır. 44

İşlem Öncesi Dönem (2 -7 yaş) Piaget (1952) işlem öncesi düşünce olarak adlandırdığı okul öncesi dönem çocuklarının düşüncelerinin oldukça detaylı bir tanımlamasını yapmıştır. Bu kısımda sadece Piaget’nin hızlı zihinsel gelişimle nitelendirdiği işlem öncesi dönem alt aşamalarından biri olan sembolik fonksiyon üzerinde durulmuş ve bebeklikten ilk çocukluğa geçişte çocukların düşünme biçimlerinde ne gibi farklılıklar ve değişiklikler olduğu özetlenmiştir. 45

İşlem Öncesi Dönem (2 -7 yaş) Ø Benmerkezciliğin uzantısı olarak çocukların oyunları da paraleldir, tek başlarına oynarlar ve çocuklar oyunda monolog özelliği de gösterirler. Ø İşlem öncesi dönemin bu basamağında dünyayı zihinsel olarak ifade etmede sembolik düşünce yeteneği hakimdir. Piaget’ e göre okul öncesi yıllardaki en önemli ilerlemelerden biri sembolik düşüncenin edinimidir. Ø Sembolik düşünce mevcut olmayan şeylerin yerine sembollerin kullanıldığı bir düşünce biçimidir. Dil sembolik düşünceye güzel bir örnektir. 46

İşlem Öncesi Dönem (2 -7 yaş) Bebeklik döneminden ilk çocukluk yıllarına geçişte ifade yeteneğini kazanmış çocuk dili, nesnelerin ve olguların yerine geçen semboller olarak kullanır. Sembolik düşünce oyunda da meydana gelir. Üç yaşındaki Yağmur babasının telefonunu alarak annesini arıyormuş gibi yapar. Bir süre anneyle karşılıklı konuşuyormuş gibi davranır ve telefonu kapatarak farklı bir nesneyi oyununa katar. Yeni oyunda boş bir su kabı vardır. Bu kaptan süt içiyormuş gibi yapar ve bittiğinde mutfağa gidip boş kapta süt olduğunu ve onu kendisinin içip bitirdiğini annesine anlatmak için ‘bitti’ der. 47

İşlem Öncesi Dönem (2 -7 yaş) v Bu dönemde animizm ile canlılara cansız gibi davranma görülmektedir. Aninizm, cansız nesnelere canlılık özellikleri yükleme özelliği görülür. Örneğin, bir çocuk oyuncak bebekle canlıymış gibi konuşur. v Bu özelliğin bir uzantısı olarak çocuklarda canlılara cansız gibi davranma özelliği çocuğun oyuncak köpeğine nasıl davranıyorsa gerçek köpeğe de öyle davranması şeklinde gözlenir. Hayvanların canlı olduklarını ve canlarının acıyabileceğini düşünemez. v Bunların yanında çocuk, bir nesneye baktığında bir özelliği algılayabilir, diğer özellikler çocuğun dikkatini çekmez. 48

İşlem Öncesi Dönem (2 -7 yaş) v Bu dönemde görülen bu özellik, odaklaşma olarak ifade edilir. Örneğin, önüne konulmuş olan nesneleri sadece uzun kısa diye tek özelliğine göre ayırır. v Bu dönemde çocuklarda tek yönlü mantık yürütme ve özelden özele akıl yürütme görülmektedir. Çocuklar tümdengelim ve tümevarım kullanamazlar. Sadece genele dokunmadan özelden özele akıl yürütmeyi kullanırlar. v Örneğin, her gün kahvaltıda yumurta yiyen bir çocuk, yumurta olmadığı zaman kahvaltı yapmadığını söyler. 49

Piaget’nin Bebeklik ve İlk Çocukluk Dönemi Bilişsel Gelişime İlişkin Görüşleri Ø Bebeklerin bilişsel gelişimlerine ilişkin en tanımlama İsviçreli biyolog Jean Piaget (1952) yapılmıştır. Piaget biyoloji eğitimi almış ve kazandırdığı terimlerin çoğunu doğrudan biyolojiden iyi bilinen tarafından psikolojiye aktarmıştır. Ø Jean Piaget ilk kavram gelişimini inceleme yolunu açmıştır ve onun bebeklikteki nesne kavramı konusundaki yaptığı çalışmaları da daha sonraki dönemlerde gerçekleşen araştırmalara temel oluşturmuştur. 50

Piaget’nin Bebeklik ve İlk Çocukluk Dönemi Bilişsel Gelişime İlişkin Görüşleri Ø Jean Piaget çalışmalarını yürütürken üç çocuğunu son derece dikkatli bir şekilde gözlemlemiş ve büyük çocukların küçüklere göre çevreleri, soruları vb. daha farklı algıladıklarını, çocukların içinde yaşadıkları dünyayı öğrenmelerinde pasif değil aktif olduklarını ifade etmiştir. Ø Jean Piaget’e göre bebeklerin düşünme tarzları yetişkinlerin içsel ve yansıtıcı düşünsel süreçlerinden oldukça farklıdır. Bebekler yetişkinlerde olan tasarlama, çıkarımda bulunma, analiz etme, hayal kurma becerilerine karşın sadece eylemde bulunurlar. 51

Piaget’nin Bebeklik ve İlk Çocukluk Dönemi Bilişsel Gelişime İlişkin Görüşleri Ø Bilinçli etkinlikler, bir bebeğin hangi davranışların ne tür tepkilere neden olabileceğini öğrendiğinde başlamaktadır. Dokuz aylık olan Can herhangi bir başka neden yokken annesinin sesini duyduğunda ağlamaya başlamaktadır. Annesi onu kucağına aldığında ağlama davranışı yok olmaktadır. Can, önceki deneyimlerinden ağlama davranışına genel tepkinin annesinin onu kucağına alıp sarılması olduğunu öğrenmiştir. Bu durum Can’ın sebepsonuç ile ilgili ilk deneyimlerinden birini oluşturur. 52

Piaget’nin Bebeklik ve İlk Çocukluk Dönemi Bilişsel Gelişime İlişkin Görüşleri Jean Piaget’ e göre gelişim, öğrenmeden önce gelmektedir ve bilişsel beceriler için gelişimsel sıra çoğunlukla değişmemektedir. Bilişsel gelişim insanlara soyut ve somut olarak nedenleri öğrenmelerini, mantıklı düşünmelerini, etrafındakilerle ilgili bilgileri örgütlemeyi sağlamaktadır. Bu da bilişsel gelişim sürecinin, bebeklikten yetişkinliğe kadar bireyin çevreyi, dünyayı anlama, düşünme yollarının daha kompleks ve etkili hale gelme süreci olduğunu gösterir. 53

Piaget’nin Bebeklik ve İlk Çocukluk Dönemi Bilişsel Gelişime İlişkin Görüşleri Ø Jean Piaget bebeklikten ilk çocukluk yıllarına geçişi hızlı bir zihinsel gelişimle nitelendirmektedir. ØBu dönemde çocuğun kendi bakış açısı ile dünyayı algıladığına ve düşünce süreçlerinin çekmektedir. genellikle somut olduğuna dikkat ØPiaget ilk çocukluk yıllarında mevcut olmayan bir nesneyi veya kişiyi temsil etmede sözcük, sembol ve varlığın zihinsel olarak ifade etme yeteneğinin geliştiğini ve çocuğun bu semboller yardımıyla yalnızca yakın çevresiyle değil, geçmiş olaylarla da ilgilendiğini belirterek sembolik düşüncenin önemi üzerinde durmaktadır 54

Piaget’nin Duyu-Motor Gelişim Dönemine İlişkin Çok Yönlü Bakış Açısı ile Eleştirisi ü Piaget’ nin duyu- motor gelişim döneminde bebeklerin davranışlarındaki değişiklikler ve bilişsel süreçlerine ilişkin açıklamalar oldukça kabul görmüştür. Yıllar içerisinde kuram, defalarca farklı araştırmacılar tarafından test edilmiş ve önemli sayıda bilim insanı, becerilerin Piaget’ nin belirlediği sıra ile kazanıldığını gözlemlemiştir. ü Ancak bazı gelişim psikologları Piaget’ i geliştirdiği açıklamalar, test yöntemi ve elde ettiği sonuçlar açısından sorgulamışlardır. Bu araştırmacılar bebeklerin, Piaget’ nin açıkladığı yeteneklerden daha fazlasına sahip olduğunu düşünmüşlerdir. 55

Piaget’nin Duyu-Motor Gelişim Dönemine İlişkin Çok Yönlü Bakış Açısı ile Eleştirisi ü Piaget’ nin kuramında açıkladığı nesne devamlılığına ilişkin görüşleri ve nesne devamlılığı kavramını test etme yöntemi ile ilgili farklı bakış açıları bulunmaktadır. ü Bazı araştırmacılar bebeklerin nesneleri saklandığı yerde aramamalarını, nesne devamlılığı ile değil bellek sürelerinin yetersiz olmasıyla ilişkilendirmiştir. ü Nesne devamlılığını, bebeklerin Piaget’ nin kuramında yer alan yaş aralıklarından daha önce kazandığına ilişkin araştırmalar da yapılmış ve bu doğrultuda Piaget, yaptığı gözlemler ve az sayıda örneklemle doğal ortamlarda yaptığı çalışmaların sınırlılıkları açısından eleştirilmiştir. 56

Piaget’nin Duyu-Motor Gelişim Dönemine İlişkin Çok Yönlü Bakış Açısı ile Eleştirisi ü Piaget’nin ilk çocukluk yıllarında çocukların zihinsel süreçlerine dair düşünceleri değerlendirildiğinde, tüm kültürlerden çocukların, işlem öncesi düşüncenin temel özelliklerini gösterdiği; bununla beraber bir kültürel gruptan diğerine Piaget’nin geliştirdiği belirli ödevlerdeki performanslarda küçük farklılıklar bulunduğu bilinmektedir. üAyrıca Piaget’nin okul öncesi dönem çocuklarının zihinsel yeteneklerini hafife aldığı yönünde bazı araştırma bulguları da mevcuttur 57

Piaget’nin Duyu-Motor Gelişim Dönemine İlişkin Çok Yönlü Bakış Açısı ile Eleştirisi ü Bilişsel yeteneklerin gelişim hızına yönelik yapılan eleştirilere rağmen Piaget’ nin bilişsel becerilerin nasıl ve hangi sırada ortaya çıktığına ilişkin açıklamaları bebeklerdeki bilişsel gelişime ilişkin yapılmış en yetkin açıklama olarak hala geçerliliğini korumaktadır. üPiaget’ nin çalışmaları diğer gelişim teorisyenlerinin de çalışmalarının temelini oluşturmuştur. Jerome Bruner bunlardan bir tanesidir. 58

Piaget’nin Duyu-Motor Gelişim Dönemine İlişkin Çok Yönlü Bakış Açısı ile Eleştirisi ü Son dönemde yapılan çalışmalarla, Piaget’ in duyu- motor dönemle ilgili düşüncelerini öğrenme ve düşünmeyle alakalı insan gelişiminin ilerleyen yıllarına da genellemek mümkün olabilmektedir. ü Duyuları harekete geçiren motor hareketlerin, entelektüel gelişim sürecinde önemli bir rol oynadığı düşünülmekte ve öğrenme sürecinde nörolojik gelişimi uyararak bilişsel fonksiyonları geliştirdiği bilinmektedir. 59

Piaget’nin Duyu-Motor Gelişim Dönemine İlişkin Çok Yönlü Bakış Açısı ile Eleştirisi ü Nörobilim alanında yapılan araştırmalardan elde edilen son bulgulara göre de öğrenme için; dokunma, hareket ve jestlerin önemli olduğu ortaya konmaktadır. 60

Vygotsky’e Göre (Sosyo-Kültürel Kuramı) Bebeklik ve İlk Çocukluk Döneminde Bilişsel Gelişim q Psikolog ve Rus bilim adamı olan Lev Vygotsky (1896 - 1934) en göze çarpan sosyo-kültürel kuramcılardan birisidir. Çalışmaları eğitim alanında oldukça ilgi gören Lev Vygotsky’ nin yaşam öyküsü de oldukça ilginçtir. q Eski Sovyetler Birliği’nde yetişen yazarın en önemli çalışmaları, on yıllık bir süre içinde yazılmıştır. q Vygotsky, otuz sekiz yaşında tüberkülozdan yaşamını yitirmiş ve bilim adamının eserleri, uzun bir süre Sovyet Hükümeti tarafından baskı altında tutulmuştur. 61

Vygotsky’e Göre (Sosyo-Kültürel Kuramı) Bebeklik ve İlk Çocukluk Döneminde Bilişsel Gelişim q Bu süre, 1960’ların başına kadar sürmüş yazarın eserlerinin İngilizce çevirisi yapılamamıştır. Oysa Lev Vygotsky yakın tarihte ortaya konan fikirleri ile çocuk gelişimi üzerinde iz bırakmış ve önemli etkiler yaratmıştır. q Pek çok alanda Piaget ile görüşleri paralellik gösteren Vygotsky eylemler aracılığıyla bebeklerin bilgi yapılandırdığını ileri sürmektedir. 62

Vygotsky’e Göre (Sosyo-Kültürel Kuramı) Bebeklik ve İlk Çocukluk Döneminde Bilişsel Gelişim q Vygotsky, Piaget’nin öngördüğü üzere bebeklerin ve çocukların bir takım zihinsel süreçlerden geçtiğini kabul etmektedir. Ancak onun kuramının Piaget’ninkinden temel bir farkı vardır; Vygotsky; dil, sosyal etkileşim, toplum ve kültür gibi dış etkilere bilişsel gelişim içerisinde daha çok önem vermektedir. q Vygotsky yaşamın ilk yıllarında bebeklerin birbirinden farklı ve bağımsız iki zihinsel etkinlikle ilgilendiklerini ifade etmektedir. Bunlardan ilki sözel olmayan düşünmedir. 63

Vygotsky’e Göre (Sosyo-Kültürel Kuramı) Bebeklik ve İlk Çocukluk Döneminde Bilişsel Gelişim q Bu düşünce, bebeklerin dili kullanmadan obje, nesne ve olayları gözlemledikleri erken zihinsel aktivitenin bir formudur. Örneğin bebeğin çıngırağını sallayarak yere vurması ve dikkatini çıngıraktan çıkan sese vermesi gibi… q İkinci zihinsel etkinlik, bebeklerin kelime veya kalıpların anlamlarını tam olarak düşünmeden çıkarttıkları bir erken dönem dil formu olan kavramsal olmayan konuşmadır. Bebeklerin agulaması ya da bir çocuğun ezbere bir şarkı okuması bu duruma örnek olarak verilebilir. 64

Vygotsky’e Göre (Sosyo-Kültürel Kuramı) Bebeklik ve İlk Çocukluk Döneminde Bilişsel Gelişim q Vygotsky’ e göre dil ve düşünce başlangıçta ayrı süreçlerdir. Zihinsel gelişim dil ve düşüncenin birlikte devreye girmesini gerektirir. q Vygotsky, bilişsel gelişimin, ebeveynlerin, öğretmenlerin ve yetişkinler dâhil olmak üzere daha becerikli ve uzmanlaşmış insanların çocuklarla kurdukları etkileşim sonucu geliştiğini ileri sürmüştür. 65

Vygotsky’e Göre (Sosyo-Kültürel Kuramı) Bebeklik ve İlk Çocukluk Döneminde Bilişsel Gelişim q Vygotsky’ye göre, yetişkinin, çocuğun bilgiyi içselleştirmesine ve bilgiyi kazanmasına destek olabilmesi için iki önemli nokta bulunur q Bu noktalardan biri, çocuğun herhangi bir yetişkinin desteği olmaksızın, bağımsız olarak kendine sağlayabileceği gelişim düzeyini belirlemektir. 66

Vygotsky’e Göre (Sosyo-Kültürel Kuramı) Bebeklik ve İlk Çocukluk Döneminde Bilişsel Gelişim q Diğeri ise; bir yetişkinin rehberliğinde çalıştığında gösterebileceği potansiyel gelişim düzeyini belirlemektedir. Bu ikisi arasındaki fark, çocuğun “gelişmeye açık alan”ı olarak ifade edilir. q Çocuğun yakınsal (yakınsak) gelişim alanının etkili olarak kullanılmasında öğretmen, diğer yetişkinler ve diğer çocuklar, önemli katkılarda bulunurlar. 67

Bruner’e Göre Bebeklik ve İlk Çocukluk Dönemi Bilişsel Gelişim § Jerome Bruner(1966) özellikle algı ve düşünce üzerine çalışmış bir psikologtur. Piaget ve Vygotsky’den büyük ölçüde etkilenmiş ve bilişsel gelişim kavramını evrensel bir bakış açısıyla incelemiştir. § Bruner, bilişsel gelişim için sistemli bir öğretici-öğrenici etkileşimin gerekli olduğunu vurgulamış ve öğrenme sürecinde anne, baba, eğitimci ve toplumun diğer üyelerinin desteğinin gerekliliğini belirtmiştir. 68

Bruner’e Göre Bebeklik ve İlk Çocukluk Dönemi Bilişsel Gelişim Bruner, bilişsel gelişimi eylemsel, imgesel ve sembolik evre olmak üzere üç evreye ayırarak incelemiştir. Bu bölümde bebeklerin bilişsel gelişimlerine ilişkin Piaget’nin de duyu-motor dönemine karşılık gelen eylemsel evre incelenecektir. 69

Bruner’e Göre Bebeklik ve İlk Çocukluk Dönemi Bilişsel Gelişim Eylemsel evre § Doğumdan başlayarak bir buçuk yaşına kadar geçen süreyi kapsamaktadır. Bilişsel gelişimde ilk aşama eylemsel dönemdir. § Çocuk, bu dönemde çevreyi eylemlerle anlar; nesnelerle doğrudan ilişki kurar ve nesnelerin anlamı çocukların onlarla ne yaptığına bağlıdır, çevresindeki nesnelerle ilgili yaşantıyı onlara dokunarak, vurarak, ısırarak, hareket ettirerek kazanır. 70

Bruner’e Göre Bebeklik ve İlk Çocukluk Dönemi Bilişsel Gelişim Eylemsel evre Onlar için nesneler bazı eylemler yaptıkları şeylerdir. Örneğin, kaşık yemek yediği; bisiklet, bindiği birer nesnedir. Çocuk yaparak ve deneyerek öğrendiği için bu evreye eylemlerle temsil evresi de denilebilir. Bu evrede çocuklar, onların gösterdiği eylemler ile çevreyi tanımaya çalışırlar. Bunun yanında yetişkinler de bu eylemler çerçevesinde, onlarla iletişime girerler. Bu evrede tepkiler uyarıcıdan bağımsız değildir. 71

Kaynaklar Yıldız Bıçakçı, M. (Editör), Bebeklik ve İlk Çocukluk Döneminde (0 -36 Ay) Gelişim, Duyuların Gelişimi ve Desteklenmesi, Eğiten Kitap, Ankara, 2015.