Barok Schilderkunst Overgang van Renaissance naar Barok Manierisme

Barok Schilderkunst

Overgang van Renaissance naar Barok: Manierisme

Manierisme in de schilderkunst: • Werd aanvankelijk aangeduid als ‘overdrijven van Renaissance-truucjes’ Weinig waardering. • Pas na 1920 (expressionisme) herwaardering van manieristische kunst.

Manierisme in de schilderkunst: • Kenmerken: • Speciale effecten, contrasten en lichtspelingen • Afwijken van (Renaissance) normen, regels en maten ter benadrukking van eigen opvattingen/expressie • Voorliefde voor ingewikkelde technieken en constructies

Manierisme in de schilderkunst: • Voorbeelden: • • El Greco (Domenikos Theotokopoulos, geboren op Kreta) Veronese (Paolo Caliari, geboren in Verona) Titiaan Tintoretto

Christus aan het kruis, aanbeden door schenkers El Greco, 1585 -1590 • Kronkelend lichaam van Christus • Expressionistische achtergrond

Doop van Christus 1597 -1600 • Figuren worden langgerekter, vreemde proporties • Onnatuurlijk kleurgebruik

Doop van Christus 1608 -1614 • Steeds minder proportie • Vreemde draaiingen in het lichaam • Onnatuurlijk kleurgebruik

Paolo Veronese: ‘De bruiloft van Kanaän’, 1562 -1563 (Louvre, Parijs)

In ‘De bruiloft van Kanaän’ wordt het verhaal verteld…

…waarin Jezus water in wijn verandert, omdat er te weinig wijn is voor alle gasten.

Het bijbelse verhaal speelt zich af in een op dat moment hedendaags tafereel…

…namelijk op een 16 e eeuwse, Venetiaanse bruiloft!

Het schilderij is enorm groot, namelijk 6, 5 bij 10 meter…

…zulke grote schilderijen maakte Veronese vaak.

Er staan heel veel mensen op het schilderij afgebeeld.

De aanwezigheid van veel personen was ook een kenmerk van Veronese!

Detail Veronese (Kanaän) 16 e eeuwse schilders zijn als muzikanten afgebeeld: • Veronese (altviool, wit gekleed) • Titiaan • Tintoretto

Detail Veronese: • Fel en oplichtend kleurgebruik… • Voorliefde voor kostbare stoffen…

Manierisme en Veronese: • Fel kleurgebruik… • Bijbelse taferelen binnen de hedendaagse context plaatsen • Combinatie van klassieke gewaden en rijke stoffen

Veronese: Avondmaal bij Emmaus (1559)

Veronese: Avondmaal bij Emmaus (1559) Nadat Jezus is herrezen, voegt hij zich bij twee discipelen, die op weg zijn naar Emmaus.

Veronese: Avondmaal bij Emmaus (1559) Detail: Op een zeker moment slaat Jezus zijn ogen op naar de hemel, om het brood te zegenen…

Veronese: Avondmaal bij Emmaus (1559) …en door die specifieke handeling wordt hij herkend door twee van zijn discipelen!

Veronese: Avondmaal bij Emmaus (1559) Opvallend: lokatie en de aanwezigheid van de Venetiaanse familie…

Veronese: Avondmaal bij Emmaus (1559) …die niet onder de indruk lijkt?

Veronese: Avondmaal bij Emmaus (1559) …en een soort (aardse) figurantenrol lijkt te vervullen binnen een schijnbaar geënsceneerd tafereel

Barok, maatschappelijk: • Na de reformatie in 1517 (Luther), breekt een slechte periode aan voor de Roomse kerk • Steeds meer mensen kiezen de kant van de reformatie • De Roomse kerk bekijkt zijn eigen bestuurlijke zaken kritisch (concilie) en beschouwt zichzelf uiteindelijk als gezuiverd en vernieuwd. (contrareformatie). • Om uiting te geven aan herwonnen levenskracht worden veel kerken, in een uitbundige stijl gebouwd. Deze stijl noemen we Barok. • Deze uitbundigheid zien we ook terug binnen de schilderkunst en de beeldhouwkunst (waren vaak geintegreerd met elkaar)

Barok in de schilderkunst: Kenmerken van de Barokke schilderkunst: • Beweging (dynamiek, diagonalen, assymetrie) • Gevoel (gebaren, uitdrukkingen, licht/donker, dramatiek) • Luchtige toets • Verschillen in uitingsvorm (Italië, Frankrijk, Nederlanden) • Italië: kerk als voornaamste opdrachtgever • Frankrijk: geen grote dynamiek, meer rust en evenwicht • Zuidelijke Nederlanden: katholiek, wel kerk als opdrachtgever • Noordelijke Nederlanden: particulier afzetgebied, meer genrestukken en landschappen (ook met een zekere rust)

Caravaggio: De Emmausgangers, 1601 Barok

• Dynamiek • Asymetrie • Gebaren • Uitdrukkingen • Dramatiek door heftig licht/donker contrast • ‘Echte’ mensen…

Heftig licht/donker contrast: Claire-obscure. Vooral het gezicht van Jezus is aangelicht

Detail: discipelen maken heftige gebaren, verbazing is op hun gezichten af te lezen…

De waard heeft weinig expressie op het gezicht. Hij ziet het visioen dan ook niet…

• Ook Christus wordt als gewoon persoon weergegeven • De aanlichting van zijn gezicht benadrukt het visioen • Afbeelden zonder baard was in deze tijd niet zo gewoon • Hier: onderscheid tussen Christus en discipelen. Christus is jong, heeft het eeuwige leven

Ander onderscheidend detail: ronde schaduw van de waard op de muur (nimbus)

Caravaggio: Jongen gebeten door een hagedis, ca. 1600 • • Dynamiek Diagonaal Claire-obscure Expressie • Karakterstudie

Rembrandt: Schooljongen aan zijn lessenaar, 1655 • Claire-obscure • Expressie • Karakterstudie

Twee jongens, aan het begin van hun volwassenheid…

• Claire-obscure met strakke begrenzing • Claire-obscure met minder strakke begrenzing, toets is luchtiger

In “het offer van Abraham” (Caravaggio, 1603) wordt het verhaal verteld van Abraham…

. . die zijn zoon wil offeren om zijn trouw aan God te bewijzen! Net voordat het zover is…

Grijpt God, via een engel, in. Vervolgens offert Abraham een ram, zie rechtsonder…

Het offer van Abraham, Rembrandt (1635) • Lichtbundel op Isaac, net als bij Caravaggio • Sterk licht/donker contrast • Beeld wordt ‘in de beweging’ gevangen (bij Caravaggio meer een ‘verstilling’ van de actie • Detail: Er is geen ram te zien

Het offer van Abraham, Rembrandt (1636) • Rembrandt doet het nog eens over • Dit keer wel een ram in beeld

De ‘nachtwacht’, Rembrandt van Rijn, 1642

heet eigenlijk “De compagnie van Frans Banning Cocq en Willem van Ruytenburgh”

Het was een schuttersstuk, een portret van een groep schutters

Schutters moesten de stad beschermen tegen oproer, net zoals deze ‘Kloveniers’.

Het licht valt op de belangrijkste personen, de kapitein en de luitenant

Detail: • Meisje als levende mascotte, een kip hangt met de ‘klauwener’ aan haar riem

• Asymmetrisch • Dynamiek door afwisseling van licht en donker • Dynamiek door vastlegging in de actie • Dynamiek door wirwar van wapens en vaandels

De anatomische les van Dr. Nicolaes Tulp, Rembrandt, 1632

Gemaakt in opdracht van het chirurgijnsgilde

Detail: Dr. Tulp laat de werking van de armspier aan zijn studenten zien…

Detail: reactie is d. m. v. expressie op gezichten duidelijk zichtbaar…

Gebruikelijke Noord-Nederlandse Barok: • Protestants, dus geen religieuze voorstellingen • Veel landschappen (voor het eerst als zelfstandig onderwerp) • Genreschilderkunst • Binnenhuistaferelen (het gewone dagelijkse leven) • Stillevens

Winterlandschap, Avercamp, ca. 1615

Gezicht op Delft, Vermeer, 1661

Stilleven, Willem Claez Heda, 1634 (stofuitdrukking, monochroom)

Franse Barok Bijvoorbeeld: Nicolas Poussin, de herders van Arcadië, 1650 -1655

Poussin (Franse barok): • Classicistische idealen • Minder dynamiek • Evenwicht in compositie

Zuidelijke Nederlanden Bijvoorbeeld: Rubens (1621 -25) Maria de Medici landt in Marseille • ‘protest’ tegen de ideale lichaamsproporties uit de Renaissance • Dynamiek • Felle, lichte kleuren • ‘pracht en praal’ situatie, omgeven door mythologische figuren (zoals Neptunus en Fama)

Beeldhouwkunst • Beweging: Dynamiek, diagonalen, assymetrie; • Gevoel: Gebaren, uitdrukkingen, dramatiek, licht/donkercontrast; • Integratie: Bouwkunst, schilderkunst en beeldhouwkunst als geheel.

Venus (1570) Vincenzo Danti • Elegantie • Dynamiek • Openheid

Apollo en Daphne (1624) Bernini (1598 -1680) • Materiaal: marmer. • Suggestie van beweging. • Sterk licht/donkercontrast.

Apollo en Daphne (detail) Bernini (1598 -1680) Dramatische/expressieve gezichtsuitdrukkingen

Barok/Beeldhouwkunst Extase van de H. Theresia (1646 -1652) Bernini (1598 -1680) • Materiaal: Marmer • Schilderkunst, beeldhouwkunst en architectuur als geheel, • Theatraal, lichtval • Openheid, dynamiek • Sensualiteit • Overdaad

Barok/Beeldhouwkunst Extase van de H. Theresia van Avila (1646 -1652) Detail • Contrast • Expressie

Bouwkunst Algemeen: • Nadruk op het verticale, verschillende verdiepingen worden d. m. v. pilasters van grond tot kroonlijst met elkaar verbonde; • Koepels werden op grote trommels geplaatst; • En gevels van gebouwen waren als het ware ‘golvend’ (dynamiek). • Maar let op: nuanceverschillen per land!

Nadruk op het verticale, verschillende verdiepingen worden d. m. v. pilasters van grond tot kroonlijst met elkaar verbonden… Val de grâce (1645) Francois Mansart (1598 -1666)