AZE 201AE 201EZ 201 ERKEN OCUKLUKTA ZEL ETM

AZE 201/AÖE 201/ÖEZ 201 ERKEN ÇOCUKLUKTA ÖZEL EĞİTİM (EÇÖE) Doç. Dr. HATİCE BAKKALOĞLU

2 DERSİN İÇERİĞİ BÖLÜM I: EÇÖE’DE TEMEL KONULAR BÖLÜM II: YASAL DÜZENLEMELER BÖLÜM III: ERKEN ÇOCUKLUKTA GELİŞİMİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER BÖLÜM IV: EÇÖE’DE HİZMET VERİLEN GRUPLAR BÖLÜM V: EÇÖE’DE DEĞERLENDİRME ve PLANLAMA BÖLÜM VI: EÇÖE’DE HİZMET SUNMA MODELLERİ BÖLÜM VII: EÇÖE’DE AİLE KATILIMI ve İŞBİRLİĞİ BÖLÜM VIII: TÜRKİYEDE’Kİ EÇÖE UYGULAMALARI ve SONUÇLARI Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

BÖLÜM VIII: TÜRKİYEDE’Kİ EÇÖE UYGULAMALARI ve SONUÇLARI 3 1. AÇEV 2. PORTAGE 3. KAEEP 4. BİA 5. OÇİDEP 6. ETEÇOM Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

5 Tarihçe Prof. Dr. Sevda Bekman, Prof. Dr. Çiğdem Kağıtçıbaşı ve Prof. Dr. Diane Sunar tarafından 1982 -1986 yıllarında Boğaziçi Üniversitesi'nde okul öncesi çocukların eğitimine yönelik yürütülen bir araştırma sonucunda Türkiye'de bu konudaki çalışmaların çok yetersiz olduğu, birçok çocuğun erken çocukluk döneminde eğitim alamadığını görülmüştür. Bu ihtiyacı karşılamak amacıyla araştırmayı yürüten akademisyenler alternatif bir ev merkezli okul öncesi eğitim programı olan Anne Çocuk Eğitim Programı (AÇEP) geliştirilmiş ve uygulanmaya başlamışlardır. Proje olarak yürütülen çalışmalar 1993 yılında Anne Çocuk Eğitim Vakfı (AÇEV) adıyla kurumsal bir yapı haline gelmiştir. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

6 1993 Anne Çocuk Eğitim Vakfı (AÇEV) resmi olarak kuruldu Anne Çocuk Eğitim Programı (AÇEP)’nın AÇEV çatısı altında MEB ile işbirliğinde 25 hafta olarak ilk uygulamaları yapılmaya başlandı. AÇEP kapsamında Sosyal Hizmetler Çocuk Esirgeme Kurumu (SHÇEK) ile de işbirliği yapıldı ve program toplum merkezlerinde sosyal hizmet uzmanları tarafından da uygulanmaya başlandı. AÇEP’in yaygınlaşması ile ilgili olarak Milli Eğitim Bakanlığı ile Yaygın Eğitim Projesi kapsamında Dünya Bankası’ndan destek alınmaya başlandı. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

7 Anne Çocuk Eğitim Programı (AÇEP) Okula gidemeyen çocukların ev ortamlarında ihtiyaçlarının giderilmesinde, gelişiminin desteklenmesinde annenin büyük rolünün olduğu düşüncesiyle yola çıkılmıştır. 5 yaşından itibaren okul öncesi eğitim hizmeti almamış çocuklar ve annelerine yönelik hazırlanmış bilimsel dayanaklı bir programdır. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

8 AMAÇ: Ev merkezli bir program geliştirmek Erken çocukluk hizmetlerinden yararlanamayan, bulundukları çevrenin özelliklerinden dolayı «risk altında» olduğu düşünülen çocuklara ihtiyaçları olan desteği veren ve düşük maliyeti olan bir program hazırlama. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

9 AÇEP’in Gelişim Aşaması AÇEP’in genel kavramsal ve teorik çerçevesi 1982’de geliştirilen Erken Destek Projesi ile çizilmiştir. Erken Destek Projesi hem kurum hem de ev merkezli eğitimin etkilerini irdeleyen bir çalışmadır. Destek programında Ø Çocukların sosyal ve kişisel gelişimlerini desteklemeye yardımcı «Anne Eğitim Programı» Ø Bilişsel Gelişimi Destekleme Programın başlangıcından 4 yıl sonra kısa vadedeki etkileri, 6 yıl sonra da uzun vadedeki etkileri araştırılmış ve olumlu sonuçlar elde edilmiştir. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

10 Tüm destek planlarının ortak noktası olan, çocukların okul hayatına başarılı bir şekilde geçiş yapmasını sağlamak amacıyla gelişim alanlarını desteklemek, uzun vadede okul başarısını sağlamak ve okul hayatında uyumsuzluk yaşamamasını amaçlamak AÇEP’in de amaçlarındandır. Felsefi açıdan temeli; çevrenin sunduğu deneyimlerin çocuktan bağımsız olgular olarak görülemeyeceği düşüncesine dayanmaktadır. Bu düşünceden yola çıkarak program, hem çocuğa hem de çevresine eşit derecede önem vermektedir. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

11 Programın İşleyişi Çocuğun gelişiminde anne-babanın rolünü arttırmak. Çocuğa yönelik iletişim ve davranışların tutarlılığını artırmak annenin duygusal anlamda kendini güvende hissetmesini ve özsaygıyı artırmak Programın değişik unsurlarını yürütmek için 3 farklı yaklaşım belirlenmiştir. Zihinsel Eğitim Anne Destek Üreme Sağlığı ve Aile Programı Planlaması Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

12 Zihin Eğitimi Programı 1991 yılında bir ekip tarafından geliştirildi ve 1995’te tekrar gözden geçirildi. Temel amacı; çocuğun okulöncesi sözel ve sayısal becerilerini harekete geçirerek onu okula hazırlamak. 25 çalışma formu vardır. Bu çalışma formları her hafta için annelerin çocuklarıyla her gün yapacakları alıştırmaları içerir. Yapılan alıştırmalar her gün yaklaşık 15 -20 dk’dır. Alıştırmalar çalışma formalarının sayıları ilerledikçe zorlaşır. Alıştırmalar çoğunlukla el-göz koordinasyonu, duyusal ayrım yeteneği, okulöncesi sözel (harflerin tanınması, harflerin seslerinin tanınması) ve sayısal beceriler (rakamlarının tanınması, toplama-çıkarma), dil gelişimi, sınıflandırma, sıralama, kavram oluşumu (yön, boyut, mekan) renk ve biçimlerin öğrenilmesi, problem çözme becerileri ve genel yetenek alanlarına yöneliktir. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

13 Çalışma formlarına ek olarak 8 resimli hikaye kitabı kullanılır. Bu kitaplarda dinleyerek anlama, sözel ifade, kelime haznesi, soru- cevap etkinliklerinin gelişimi hedeflenmiştir. Okuma yazma bilgisinin sağlanmasında alıştırma materyallerinin kullanılma etkinliklerinde anne-çocuk etkileşiminin etkili olduğu düşünüldüğünden, yetişkinlerle birlikte kitap okuma etkinlikleri yer almaktadır. Bu etkileşimler destekleyici diyaloglar olma özelliğindedir. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

14 Anne Destek Programı 1982’de geliştirilmiş ve 1995’te tekrar gözden geçirilerek düzenlenmiştir. Temel amaç; annenin çocuğun bilişsel, sosyal ve duygusal gelişimine duyarlılığını artırmak , anneye çocuğun gelişimini destekleyici bir ev ortamı hazırlamasında yardımcı olmak ve tutarlı ve olumlu anne-çocuk etkileşimi için desteklemektir. Programda, çocuk sağlığı, beslenme, bilişsel, sosyal ve fiziksel alanlardaki gelişimsel özellikler, yaratıcı oyun etkinlikleri, oyunun önemi, disiplin, olumsuz davranışları değiştirme yöntemleri, anneçocuk etkileşimi ve iletişimi, duyguları ifade etme, dinleme ve eşle olan ilişkiyi de içeren insan ilişkileri konularına yer verilmiştir. Toplantılar ve grup tartışmaları düzenlenmektedir. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

15 Üreme Sağlığı ve Aile Planlaması Programı 1993’te bu alanda etkili kurumlarla işbirliği içerisinde geliştirildi. 23 ayrı konuyu içermektedir. İlk bölüm üreme sağlığının önemi ve onu etkileyen faktörlerin anlatıldığı 14 konudan oluşmaktadır. Diğer 9 bölüm ise aile planlamasına yönelik farklı yöntemlerin sunulduğu ikinci bölümü oluşturmaktadır. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

16 Programın Sonuçları Annelere verilen destek eğitime katılanlar ile katılmayanlar arasında önemli farklar bulunmuştur. Bilişsel, sosyal, duygusal gelişim alanlarında yapılan ölçümlere bakıldığında programa katılan çocuklar katılmayanlardan daha başarılı bulunmuştur. Esas farklılık anne- çocuk ilişkilerinde gözlenmiştir. Programa katılan anneler çocukların gelişim alanlarına daha duyarlı, çocuklarıyla daha fazla sözel ilişki kuruyor ve onların başarılarına yönelik daha fazla beklentiye sahipler. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

17 Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

Portage Nedir? 18 Portage modeli altı yaşa kadar normal gelişim gösteren, risk altında olan, tanısı konmuş, özel eğitime gereksinimi olan ve korunmaya gereksinim duyan çocukların gelişimlerini desteklemeye yönelik olarak, aileler için hazırlanmış, ev ziyaretleriyle gerçekleştirilen bir programdır. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

Hizmet Modeli 19 Portage Modeli’nin dünya çapında kabul görmesinin temel sebebi uyarana ihtiyacı olan çocuğa ebeveyni ya da temel bakıcısı tarafından eğitim sağlanmasıdır. Bu çalışmalar orijinal Portage modelinde ev ortamında, bir uzman denetiminde yapılır. Hizmet modelinde görev alan bir kişi ise ev ziyareti yapan eğitimciyi her hafta denetleyen uzmandır. Son olarak bir idari heyet ( değerlendirme grubu ) Portage Kurumunun uygulamalarını yılda 3 kez toplanarak değerlendirir. Orijinal Portage hizmet modelinde devlet tarafından kurulan yerel Portage ünitelerine atanan uzman ve ev eğitimcileri bulundukları bölgede oturan gelişme geriliği veya uyaran eksikliği bulunan 0 -6 yaş arası çocuğa sahip ailelere ücretsiz hizmet verir. Portage Modeli yıllar içerisinde pek çok dünya ülkesine yayılmış ve gittiği ülkenin sosyo-ekonomik durumuna, kültürel değer yargılarına göre şekillenerek ev, okul öncesi eğitim kurumu, özel eğitim kurumu, anne-çocuk sağlık merkezi gibi farklı ortamlarda kullanılır hale gelmiştir. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

Portage’ın Amaçları 20 Çocuk haklarına dair sözleşmenin hayata geçirilmesini desteklemek Aile içinde ve evin etrafındaki çevrede günlük yaşama tam katılımı sağlamak Kaliteli yaşam sunmak Okulöncesi eğitimden yararlanamayan ve elverişsiz koşullarda yaşayan çocukların gelişimsel açıdan gereksinimlerini belirlemek ve eğitim programlarıyla desteklemek Normal gelişim gösteren, özel eğitime gereksinim duyan, sosyal-kültürel dezavantajlara sahip, tehlike altında bulunan çocukların gelişimsel düzeylerini belirleyerek gelişimsel gereksinimlerini eğitim programlarıyla desteklemek Çocukların gelişimlerini (bilişsel, motor, dil, sosyal-duygusal, özbakım) en üst seviyeye çıkarmak Eve dayalı eğitim programlarının uygulanmasını sağlamak ve yaygınlaştırmak Anne babaların eğitmen olarak rollerini güçlendirmek Anne babalara çocuk gelişimi ve eğitimi ile ilgili bilgiler sunmak Uygun ev ortamının düzenlenmesi için anne babaları bilgilendirmek Anne babaların çocuklarının bireysel özelliklerine uygun beklentilerde olmalarını sağlamak Anne-babanın, çocuğun eğitim programında ihtiyacı olan materyalleri maddi açıdan en az masrafla karşılamasını sağlamak Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU Materyaller konusunda aileyi bilgilendirmek

Portage Modeli 21 Bu modelin dört temel ilkesi bulunmaktadır: Ø Anne-baba-çocuk etkileşimi eğitim sürecinin temelini oluşturmaktadır. Ø Eğitime aile rehberlik etmektedir. Ø Ailenin günlük yaşamı içinde yaptıkları aile yaşamını yansıtır ve ev ortamını oluşturur. Ø Yapılan gözlemler anne baba ve eğitimci arasındaki görüşmelerde alınacak kararların temelini oluşturur. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

Portage Modelinin Temel Bileşenleri 22 Portage Modeli'nin kendi içinde birbirini tamamlayan 6 temel bileşeni bulunmaktadır. 1. Tanımlama Aşaması: Program hakkında toplumsal açıdan yoğun bir bilgilendirmenin yapılması gerekmektedir. Çünkü modeli uygulayacak kurum/kişi kendi hizmet kitlesine, finans kaynaklarının gereklerine, hizmet vereceği aile sayısına bağlı olarak ölçütlerini belirlemelidir. Dolayısıyla Portage Modeli'nin ilk aşaması modelin tanımlanmasını gerektirmektedir. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

23 2. Ekolojik Değerlendirme Aşaması: Bu aşamada çocuk ve ailenin kendine özgü güçlü yanları ve gereksinimleri belirlenmeye çalışılmaktadır. Değerlendirme aşaması, aile yapılan informal görüşmeleri, gözlemleri içermektedir. Bunların yanı sıra değerlendirme aşamasında araçların ve gelişimsel kontrol listelerinin kullanılması gerekmektedir. Genel olarak gelişimsel açıdan desteğe gereksinim duyan çocukların aileleri kendilerini yalnız ve çaresiz hissedebilmektedirler. Yapılan bu değerlendirme, ailenin toplum desteğini aldığını hissetmesini sağlamaktadır. Toplumun bu desteği ailelerin, geleceğe yönelik umutları ve motivasyonları açısından oldukça önemlidir. Portage modelinde olduğu gibi ekolojik değerlendirme sürecinde ailenin yanında olmak, programda ailenin aktif rol almasına yardımcı olmakta ve programdaki varlıklarının sağladığı yararların sonuçlarını görmelerine fırsat sağlamaktadır. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

24 3. Ekolojik Planlama Aşaması: Gelişim destek çalışmalarında bir hizmet planı oluşturulması ve bu hizmet planının birden fazla birime hizmeti söz konusu ise planın bir bütün olarak ele alınması gerekmektedir. Portage modelinin planlama aşamasında çalışmalar, Bireysel Aile Hizmet Planı (BAHP), Bireysel Eğitim Planı (BEP), Aile Eylem Planı (AEP) veya programa özgü oluşturulabilecek yeni bir plan ile yürütülmektedir. Ekolojik planlama aşaması aynı zamanda gelişim destek çalışmaları kapsamında hazırlanan tüm planları, hedefleri dikkate alarak bir dizi stratejiyi içermektedir. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

25 4. Ekolojik Destek: Portage modeli çerçevesinde bireysel planda tanımlanan özel gereksinimleri gidermeyi hedefleyen stratejileri planlamak ve uygulamak için anne-baba/bakıcının varsa fizyoterapist, konuşma terapisti vb. meslek elemanlarının ev ziyaretçileri ile birlikte çalışması gerekmektedir. Portage Erken Çocukluk Dönemi Eğitim Programı (PEÇDEP) uygulayıcısının ilk ev ziyareti ile program başlamaktadır. Ev ziyaretlerinin sıklığı ve süresi programdan programa değişmektedir. Genellikle bir-bir buçuk saat süren haftalık ziyaretleri içermektedir. Ev ziyaretçisi çocuk gelişimi alanında çalışan profesyonelleri içermektedir. PEÇDEP kapsamında programın planlı işleyişi açısından ev ziyaretinde izlenmesi gereken yol oldukça önemlidir. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

26 5. Devam Eden İşlerin Desteklenmesi: Ev ziyaretçisi yaptığı bir ziyaretten diğer ziyarete kadar olan sürede hedefleri ve strateji belirlemede aile birlikte çalışmaktadır. 6. Değerlendirme ve Danışmanlık: Planlanan ve uygulanan Bireysel Aile Hizmet Planı (BAHP), Bireysel Eğitim Planı (BEP), Aile Eylem Planı (AEP) kayıtları gözden geçirilerek sonuçların raporlaştırılması gerekmektedir. Programa ilişkin danışmanlık süreci ise haftalık ekip (çocuğun gelişimini desteklemek amacıyla oluşturulan ekip (çocuk gelişimci, fizyoterapist gibi alan uzmanları) toplantılarını, ev ziyaretlerini, bireysel aile görüşmelerini kapsamaktadır. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

Portage Ekibi 27 Portage ev ziyaretçileri ailelerle ve çocukla çalışmada geniş deneyime sahiptir. Portage ekibinde kimler yer alabilir: Ø Öğretmenler Ø Konuşma ve iş uğraşı terapistleri Ø Anaokulu öğretmenleri Ø Sağlık alanında ev ziyareti yapanlar Ø Hemşireler Ø Sosyal hizmet uzmanları Ø Anne-babalar Ø Bu deneyime sahip olmak isteyen gönüllüler • Bu hizmeti sağlayacak kişiler Ulusal Portage Birliği tarafından ek eğitimler alırlar. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

Portage Nasıl Çalışır? 28 Aile eğitimli Portage ev ziyaretçisi tarafından evde haftalık olarak ziyaret edilir. Anne babalar ev ziyaretçisiyle çocuklarının bireysel olarak yapabildikleri, yapmadıkları ve destek gereksinimlerine ilişkin gözlem ve görüşlerini paylaşır. Portage ziyaretleri başladığında gelişimsel kontrol listelerinin kullanımı, oyun temelli değerlendirmeler gelecek planlamalar için çocuğun güçlü ve zayıf özelliklerini belirlemek için yapılmaktadır. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

Portage Modelinin Özellikleri 29 Ø Düzenli ev ziyaretleri yapılır. Ø Aile içinde küçük çocuklar için oyun, iletişim, ilişkiler ve öğrenme gelişimi desteklenir. Ø Topluma çocuk-ailenin katılımı ve kaynaştırma desteklenir. Ø Ortaklıkta ailenin liderlik rolü almasıyla aile içinde anne-babayla birlikte çalışılır. Ailelerin onlar için neyin önemli olduğunu fark etmelerine öğrenme ve katılım için amaçlar planlamalarına yardım edilir. Çocuğun gelişim kaydı ve ailede olan diğer sorunların kaydı tutulur. Destek gerektiğinde çocuğun ve ailenin gereksinimlerine esnek olarak cevap verilir. Ev ziyaretçisi çalıştığı ailenin adına düzenli ekip toplantılarıyla desteklenir. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

Portage Eğitim Malzemeleri 30 Portage eğitim malzemeleri dört parçadan oluşur. 1. Portage Gelişim Ölçeği, 2. Erken Eğitim Rehberi Etkinlik Önerileri Kitabı (kart kataloğu), 3. Kullanım Kılavuzu 4. Ev Ödevleri Formu Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

31 1. PORTAGE GELİŞİM ÖLÇEĞİ: 0 -6 yaş çocuklarının gelişimini değerlendiren Bebek Uyarımı, Sosyal, Dil, Özbakım, Bilişsel ve Fiziksel gelişim bölümlerinden oluşan renk kodlaması olan ölçektir. Amerikan Modeline göre ölçekte toplam 580 tane madde mevcuttur. Çocuğun becerilerinin ölçek aracıyla değerlendirmesi sırasında eğitimci ve aile beraber çocuk ile oynar, davranışlarını gözlemler ve ölçeğe kaydeder. Uygulamalar sırasında kullanılan sabit bir malzeme veya oyuncak seti mevcut değildir. Amaç çocuğu doğal ortamında değerlendirilecek hedefe yönelik ev içi malzemeler ile etkileşim kurarken gözlemlemektir. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

32 2. PORTAGE ERKEN EĞİTİM REHBERİ ETKİNLİK ÖNERİLERİ KİTABI (KART KATALOĞU): Gelişim ölçeğinin her bölümündeki maddelere yönelik uygulama önerileri verir ve ölçek ile aynı renklerle kodlanmıştır. Ailelerin ve uygulamaya yeni başlayan eğitimcilerin kullanımına uygundur. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

33 3. KULLANIM KILAVUZU: Bu kılavuz eğitim malzemelerinin kullanım şeklini detaylı olarak anlatır. 4. EV ÖDEVLERİ: Aileye yardımcı olması için öğretilecek davranışın, uygulama şeklinin ve sıklığının yazıldığı kağıtlardır. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

34 Bu orijinal malzemelerine ek olarak farklı gelişimsel ihtiyaçları olan çocuklar için Portage malzemeleri de geliştirilmiştir. Ev ziyaretlerinde öncelikle çocuğun ailesi ile beraber Portage Gelişim Ölçeği doldurulur. Ölçeğin tamamlanması için çocuğun gelişme seviyesine ve ailenin durumuna göre 4 ile 6 ziyaret veya bireysel çalışma yapılır. Burada özellikle üzerinde durulan nokta çocuğun kazanması istenen becerileri saptayabilmek için mevcut yapabildiklerinin kaydedilmesidir. Ölçek tamamen çocuğun yapabildiklerine önem verir ve aşama kazanılacak beceriler üzerinde çalışılır. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

Türkiye’deki Kullanımı 35 Portage Gelişim Ölçeği 1990’lı yıllardan bu yana Türkiye’de çocukların becerilerinin değerlendirilmesi amacıyla eğitim kurumları, hastane ve üniversitelerde kullanılmaktadır. Ancak orijinal Portage Modeli’nin öngördüğü şekilde etkinlik planlaması ve anne-baba destekli ev eğitimi uygulamaları kısıtlı olarak uygulanmaktadır. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

KÜÇÜK ADIMLAR ERKEN EĞİTİM PROGRAMI (KAEEP)

37 1. Küçük Adımlar Erken Eğitim Programı (KAEEP) Ülkemizde 1996 yılından beri uygulanmakta olan KAEEP, 0 -4 yaş arasındaki gelişimsel geriliği olan çocuklar ve ailelerine yönelik, eve dayalı olarak yürütülen bir erken eğitim programıdır. Avustralya’da geliştirilen KAEEP’nın telif haklarını alan Zihinsel Engellilere Destek Derneği programın Türkiye’de yürütülmesi amacıyla Ankara, Gazi, Anadolu ve İstanbul üniversiteleri ile bir anlaşma yapmıştır. Programda kullanılan kitap seti Anadolu Üniversitesi öğretim üyelerince Türkçe’ye çevrilmiştir. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

2. KAEEP’nin amacı 38 KAEEP, gelişimsel geriliği olan ya da bu riski taşıyan çocukların toplumsal yaşama olabildiğince bağımsız ya da en az bağımlı şekilde katılmalarını sağlamayı amaçlamaktadır. KAEEP’nda ailelerin; 1. çocuklarının gelişimini desteklemeleri, 2. ailelerin öğretme becerilerini kazanmaları, 3. çocuklarının gelişimlerini değerlendirmeleri, 4. değerlendirme sonuçlarına göre bireysel eğitim programı hazırlamaları, 5. gerektiğinde bireysel eğitim programında uyarlamalar yapmaları, 6. programda yer alan eğitim materyallerini kullanmaları, 7. çocukları için uygun eğitim ortamı hazırlamaları, 8. olası problem davranışları ortadan kaldırmaya yönelik becerilerini geliştirmeleri konusunda desteklenmeleri hedeflenmektedir. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

3. KAEEP katılımcıları 39 Gelişimsel gerilik tanısı alan ve gelişim geriliği riski taşıyan çocuklar ile bu çocukların anne ve babaları katılmıştır. Bu çocuklar programa, çeşitli üniversite ve devlet hastanelerinin çocuk nörolojisi, sosyal pediatri, genetik ve ilgili diğer bölümleri tarafından gönderilmişlerdir. 1996 -1999 yılları arasında yürütülen programa toplam 78 çocuk katılmıştır. Ø 1996 -1997 yılında 23 çocuk, Ø 1997 -1998 yılında 39 çocuk, Ø 1998 -1999 yılında 16 çocuk. Tüm grubun % 79. 5’i (n=62) programa Ankara içinden, % 20. 5’i (n= 16) ise Ankara dışından katılmıştır. Programa katılan çocukların yaşları 0 -48 ay arasında değişmektedir. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

4. KAEEP’ye katılan çocukların özellikleri 40 Programa katılan; Ø 50 çocuğun Down sendromu Ø 12 çocuğun serebral paralizi Ø 8 çocuğun bilinmeyen nedenlerle gelişim geriliği Ø 5 çocuğun Rett sendromu ya da otizm Ø 3 çocuğun organik ya da sosyo-kültürel etmenlere bağlı olarak gelişim geriliği riski Program süresince; Ø 9 çocuk çeşitli nedenlerle (taşınma, çocuğun hastalanması, vb. ) programdan ayrılmış Ø 8 çocuk sağlık nedenleriyle yaşamını kaybetmiş Çocuklar; Ø Daha önce hiçbir eğitim programına katılmamış olmaları Ø Program süresince başka bir kurumdan eğitim almamaları koşulu Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU ile programa kabul edilmişlerdir.

5. KAEEP’de kullanılan materyaller 41 KAEEP, sekiz kitaptan oluşmaktadır: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Küçük Adımlara Giriş Çocuğunuzun Programı İletişim Becerileri Büyük Kas Becerileri Küçük Kas Becerileri Alıcı Dil Becerileri Kişisel ve Toplumsal Beceriler Gelişim Becerileri Envanteri Bu kitaplar, anne babaların temel öğretim ilkelerini öğrenmelerini ve en doğru şekilde uygulayabilmelerini hedeflemektedir. Ailelere, dernek tarafından program süresince kullanabilecekleri oyuncak setleri verilmiştir. Ayrıca Özel Eğitim Birimi’nde yer alan oyuncak Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU kütüphanesindeki materyallerden de faydalanmaları sağlanmıştır.

6. KAEEP’nin uygulanması 42 A. Aile rehberlerinin eğitimi B. Program öncesi değerlendirmeler C. Anne baba eğitimi D. Programın yürütülmesi E. Aylık toplantılar F. Ev ziyaretleri G. Program sonrası değerlendirmeler Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

A. Aile rehberlerinin eğitimi 43 Aile rehberleri, programda gönüllü olarak çalışan Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi öğrencilerinden oluşmaktadır. Aile rehberlerinin yetiştirilmesine yönelik ilk eğitim programı, Haziran 1996 döneminde gerçekleştirilmiş, 1997 ve 1998 yaz dönemlerinde de devam edilmiştir. Üç yıl süresince toplam 40 aile rehberi yetiştirilmiştir. Aile rehberi adayları 50 saatlik kuramsal ve uygulamalı eğitim programına katılmışlardır. Bu program, KAEEP’nı yürüten üç öğretim elemanı ve aile rehberi koordinatörü olarak çalışan üç yüksek lisans öğrencisi tarafından yürütülmüştür. Aile rehberleri evlere gitmeye başladıklarında, ilk iki hafta anne babalar ile birlikte çocuğun değerlendirmesini yapmışlar ve aile rehberi koordinatörleri ile birlikte çocuğun bireysel eğitim programını hazırlamışlardır. Ev ziyaretlerinde anne babalara çocuklarına becerileri öğretirken ortam Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU düzenleme, hangi eğitim materyallerinin ve öğretim yöntemlerinin kullanılacağı gibi konularda model olmuşlardır.

B. Program öncesi değerlendirmeler 44 Anne babaların değerlendirilmesi: Anne ve babalar, Aile Gereksinimlerini Değerlendirme Ölçeği’ni doldurmuşlardır. Anne ve babalar, Aile Stres Değerlendirme Ölçeği’ni doldurmuşlardır. Anne ve babalar, Beck Depresyon Envanteri’ni doldurmuşlardır. Anne-çocuk ve baba-çocuk etkileşimlerini incelemek üzere 10’ar dakikalık video çekimleri yapılmıştır. Çocukların değerlendirilmesi: Çocukların gelişimleri Küçük Adımlar Gelişim Becerileri Envanteri ile değerlendirilmiştir. Envanter 0 -4 yaş çocukların gelişimsel düzeylerini değerlendirmek ve bireysel eğitim programını hazırlamak amacıyla kullanılan kontrol listelerinden oluşmaktadır. Envanterde büyük kas, küçük kas, alıcı dil ve kişisel toplumsal beceriler Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU olmak üzere dört alanda beceriler, yaş düzeyleri temel alınarak sıralanmıştır.

C. Anne baba eğitimi 45 Ön değerlendirme sürecinin tamamlanmasının ardından anne baba eğitimi çalışmaları başlatılmıştır. Anne babalarla eve dayalı uygulamalar öncesinde bir eğitim programı uygulanmıştır. Anne baba eğitimi beş hafta süresince haftada bir gün 2/3 saat olarak yürütülmüştür. Öncelikle erken eğitim programlarının amacı ve bu programların çocuk, anne baba açısından yararları konusunda bilgi verilmiştir. Daha sonra KAEEP’na ilişkin sekiz kitap tanıtılmıştır ve nasıl kullanacağı açıklanmıştır. Eğitimin son günü aile rehberleri toplantıya davet edilerek çalışacakları aileler ile tanıştırılmıştır. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

D. Programın yürütülmesi 46 a. Ev merkezli (Ankara içi) erken eğitim programın yürütülmesi b. Kurum ve ev merkezli (Ankara dışı) erken eğitim programın yürütülmesi Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

a. Ev merkezli (Ankara içi) erken eğitim programın yürütülmesi 47 Aile eğitimin tamamlanmasından sonra aile rehberleri haftada bir gün iki saat olmak üzere aile belirledikleri gün ve saatte ev ziyaretlerine başlamışlardır. Bu ziyaretlerde aile rehberleri anne-babalarla birlikte, çocukların değerlendirmelerini yapmışlar, bireysel eğitim programlarını hazırlanmış ve programda yer alan becerileri çocuklarına nasıl kazandıracakları konusunda ailelere rehberlik etmişlerdir. Bu ziyaretlerde olabildiğince anne ve babanın birlikte evde bulunmaları istenmiştir. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

b. Kurum ve ev merkezli (Ankara dışı) erken eğitim programın yürütülmesi 48 Çocukların değerlendirmeleri tamamlandıktan sonra, bir aile rehberi koordinatörü programı ailelere tanıtmış ve sorularını yanıtlamıştır. Daha sonra değerlendirme sonuçlarına göre anne baba ile birlikte çocuğun bireysel eğitim programını hazırlamış, programda yer alan becerilerin nasıl öğretileceğini ailelere uygulamalı olarak göstermiştir. Bu ilk görüşmenin ardından anne babaya iki ay sonrasına randevu vermiştir. Daha sonraki görüşmelerde çocuğu yeniden değerlendirerek öğrendiği becerileri programdan çıkarmış, yerine yeni beceriler eklemiş, bu becerilerin çocuğa nasıl öğretileceğini anne babalara göstermiş ve sonraki randevularını vermiştir. Yıl sonunda da çocukları tekrar değerlendirmiştir. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

E. Aylık toplantılar 49 Aileler ile yapılan aylık toplantılar: Bu toplantılarda programın evde uygulanması sırasında yaşanan güçlükler ve çocuklarda meydana gelen değişimlerin paylaşılmasının yanı sıra anne babaların bilgilendirilmesine (diş sağlığı, beslenme, genetik, vb. konularında) yer verilmiştir. Aile rehberleri ile aylık toplantılar: Aile rehberi koordinatörlerinin aile rehberleri ile yaptıkları bu toplantılarda, programda ortaya çıkan güçlükler, çocukları kaydettikleri ilerlemeler ve bireysel eğitim programları üzerinde çalışılmıştır. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

F. Ev ziyaretleri 50 Program süresince aile rehberi koordinatörleri programa katılan her aileyi en az bir kez olmak üzere evlerinde ziyaret etmiştir. Bu ziyaretlerde aile rehberi ile anne babanın çalışmaları izlenmiş ve aile rehberlerine geribildirim verilmiştir. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

G. Program sonrası değerlendirmeler 51 Anne babaların değerlendirilmesi: Anne ve babalar, Aile Gereksinimlerini Değerlendirme Ölçeği’ni doldurmuşlardır. Anne ve babalar, Aile Stres Değerlendirme Ölçeği’ni doldurmuşlardır. Anne ve babalar, Beck Depresyon Envanteri’ni doldurmuşlardır. Anne-çocuk ve baba-çocuk etkileşimlerini incelemek üzere 10’ar dakikalık video çekimleri yapılmıştır. Çocukların değerlendirilmesi: Çocukların gelişimleri Küçük Adımlar Gelişim Becerileri Envanteri ile tekrar değerlendirilmiştir. Çocukların son değerlendirmelerinin alınmasının ardından, ailelerin uygulayacakları yaz programı hazırlanmış, bu programlar yazılı olarak ailelere verilmiş ve her bir becerinin Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU nasıl çalışılacağı gösterilmiştir.

7. KAEEP’nin sonuçları 52 A. Gelişimsel geriliği olan çocukların gelişimleri B. Anne babaların gereksinimleri C. Anne babaların stres ve depresyon düzeyleri D. Programın sonuçlarını yordayan değişkenler E. Anne-çocuk ve baba-çocuk etkileşimi Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

A. Gelişimsel geriliği olan çocukların gelişimleri Bülbin Sucuoğlu, Hatice Ceber-Bakkaloğlu, Pınar Özenmiş, Yeşim 53 Kaygusuz (1998) KAEEP’nin çocukların gelişimleri üzerindeki etkisine aşağıdaki değişkenler temel alınarak bakılmıştır: a. gelişim geriliğinin düzeyi b. eğitime başlama yaşı c. annelerin eğitim düzeyi d. programın yoğunluğu Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

a. KAEEP, hafif ve ağır derecede gelişimsel geriliği olan çocukların gelişimleri üzerinde etkili midir? 54 Programın hem hafif hem de ağır derecede gelişimsel geriliği olan çocukların gelişimleri üzerinde etkili olduğu bulunmuştur. Hafif derecede gelişimsel geriliği olan çocukların gelişimlerinin ağır derecede gelişimsel geriliği olan çocuklara göre daha fazla olduğu bulunmuştur. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

b. KAEEP’nın etkisi gelişim geriliğinin derecesi ve eğitime başlama yaşına göre farklılaşmakta mıdır? 55 Çocukların gelişim geriliğinin derecesinin son test puanları üzerinde etkili bir değişken olduğu bulunmuştur. Buna karşın eğitime başlama yaşının son test puanları üzerinde etkili bir değişken olmadığı görülmüştür. Gelişim geriliğinin derecesi ile yaşın ortak etkisinin de son test puanları üzerinde anlamlı bir değişken olmadığı görülmüştür. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

c. KAEEP’nın etkisi annelerin eğitim düzeyine göre farklılaşmakta mıdır? 56 Annelerin eğitim düzeyinin toplam gelişim ve dört gelişim alanı son test puanları üzerinde etkili bir değişken olmadığı görülmüştür. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

57 d. KAEEP’nın sonuçları üzerinde programın yoğunluğu etkili midir? Farklı yoğunlukta (Ankara içi ve Ankara dışı) programa katılan iki grubun toplam gelişim ve 4 gelişim alanı puan ortalamaları arasında anlamlı bir fark olmadığı görülmüştür. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

B. Anne babaların gereksinimleri 58 Bülbin Sucuoğlu (1998) Anne babaların gereksinimlerini belirlemek amacıyla Aile Gereksinimlerini Belirleme Aracı ile toplanan veriler analiz edildiğinde; Ø program öncesinde anne ve babaların en temel gereksinimlerinin bilgi gereksinimi ve duygusal destek gereksinimi olduğu, Ø program sonunda anne babaların bilgi gereksinimlerinde ve duygusal destek gereksinimlerinde belirgin bir azalma olduğu görülmüştür. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

C. Anne babaların stres ve depresyon düzeyleri 59 Sevgi Küçüker (1999) Aile Stres Değerlendirme Ölçeği (ASDÖ) ile elde edilen veriler analiz edildiğinde; Ø gelişimsel geriliği olan çocukların anneleri ile babalarının stres düzeyleri arasında ASDÖ’nin karamsarlık ve çocuğun özellikleri boyutlarında ön ölçüm puanları arasında anlamlı bir fark olduğu görülürken, çocuğun işlevlerindeki sınırlılıklar ve aile problemleri boyutlarında anlamlı bir fark olmadığı görülmüştür. Anne ve babaların KAEEP’na katılmalarının stres düzeyleri üzerindeki etkisine bakıldığında; Ø Ø annelerin KAEEP’na katılmalarının stres düzeyleri üzerinde anlamlı bir etkisi olmadığı bulunmuştur. babaların KAEEP’na katılmalarının yalnızca çocuğun özellikleri boyutunda stres düzeyleri üzerinde anlamlı bir etkisi olduğu, ölçeğin diğer boyutları ve toplam puanlarında anlamlı bir etkisi olmadığı bulunmuştur. Beck Depresyon Envanteri (BDE) ile elde edilen veriler analiz edildiğinde; Ø annelerin depresyon düzeylerinin babaların depresyon düzeylerinden daha yüksek olduğu bulunmuştur. Anne ve babaların KAEEP’na katılmalarının depresyon düzeyleri üzerindeki etkisine bakıldığında; Ø hem annelerin hem de babaların program sonrasında depresyon düzeylerinde Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU anlamlı bir azalma olduğu bulunmuştur.

D. Programın sonuçlarını yordayan faktörler 60 Bülbin Sucuoğlu, Şener Büyüköztürk, Hatice Bakkaloğlu (2003) KAEEP’nın etkisini yordayan çocuğa ilişkin faktörler (gelişimsel yaş, takvim yaşı, cinsiyet, gelişim geriliğinin derecesi, gelişim geriliğinin türü) incelendiğinde; Ø Gelişim geriliğinin derecesi ile türünün toplam gelişim ve büyük kas gelişimine ilişkin kazancı yordadığı, Ø Gelişim geriliği derecesinin küçük kas, alıcı dil ve kişisel toplumsal alanlardaki gelişimi yordadığı bulunmuştur. KAEEP’nın etkisini yordayan anneye ilişkin faktörler (yaş, iş, eğitim düzeyi, gelir düzeyi, çocuk sayısı) incelendiğinde; Ø Anneye ait faktörlerden hiçbirisinin çocukların gelişimsel kazançlarını yordamadığı bulunmuştur. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

E. Anne-çocuk ve baba-çocuk etkileşimi 61 Anne-çocuk ve baba-çocuk etkileşimlerini incelemek üzere 10’ar dakikalık video çekimleri yapılmıştır Bu çekimler daha sonra Anne-Bebek Etkileşim Gözlem Formu kullanılarak analiz edilmiştir. Bu veriler üzerinde iki çalışma yürütülmüştür: a. Normal gelişim gösteren çocuklarla gelişim geriliği olan çocukların anneleriyle etkileşimleri karşılaştırılmıştır. b. KAEEP öncesi ve sonrası anne-çocuk ve baba-çocuk etkileşiminin karşılaştırılmıştır. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

62 a. NÇ ile GGÇ anneleriyle etkileşiminin karşılaştırılması Hatice Bakkaloğlu-Ceber, Bülbin Sucuoğlu (2000) Normal gelişim gösteren (NÇ) 15 çocuk ile gelişim geriliği olan (GGÇ) 15 çocuğun anne-bebek etkileşimsel davranış sıklıkları karşılaştırılmıştır. GGÇ’ların, NÇ’lara göre; Ø daha az etkileşim başlatma, tepki verme, etkileşim sürdürme ve etkileşimli oyun oynama davranışı Ø daha fazla tepki vermeme, olumsuz tepki verme ve istenmedik davranışlar sergiledikleri bulunmuştur. GGÇ annelerinin, NÇ annelerine göre; Ø daha az tepki verme, ilgi ve uygun oyuncak seçme davranışı Ø daha fazla etkileşim başlatma, olumlu duygu ve ısrar etme davranışı sergiledikleri bulunmuştur. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

b. KAEEP öncesi ve sonrası anne-çocuk ve baba-çocuk etkileşiminin karşılaştırılması 63 Sevgi Küçüker, Hatice Bakkaloğlu-Ceber, Bülbin Sucuoğlu (2001) 40 GGÇ ile annesinin ve 14 GGÇ ile babasının anne-çocuk ve babaçocuk etkileşimsel davranış sıklıkları program öncesinde ve sonrasında karşılaştırılmıştır. KAEEP sonrasında annelerin çocuklarıyla Ø etkileşim sürdürme ve öğretme davranışlarının sıklığında artma Ø ilgi ve uzak durma davranışlarının sıklığında azalma olduğu bulunmuştur. KAEEP sonrasında babaların çocuklarıyla Ø etkileşimlerinde her hangi bir değişiklik olmadığı bulunmuştur. KAEEP sonrasında çocukların anneleriyle Ø etkileşim başlatma, tepki verme ve etkileşim sürdürme davranışlarında artış olduğu gözlenmiştir. KAEEP sonrasında çocukların babalarıyla Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU Ø etkileşimlerinde her hangi bir değişiklik olmadığı gözlenmiştir.

BAŞARIYA İLK ADIM-BİA

BİA 65 Antisosyal davranışları önlemeye yönelik bir erken eğitim programıdır. Antisosyal davranış nedir? Öfke patlamaları, kurallara itaatsizlik, çalma davranışı, yalan söyleme davranışı, evden kaçma davranışı, çevresindekilerle iletişim eksikliği, duyarsızlık, dürtüsellik, saygısızlık, başkalarının alanlarına girme, saldırganlık gibi davranışlardır. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

66 PROGRAMIN TEMEL AMACI: Antisosyal davranışları gösterme riski olan çocuğa; arkadaşları ve öğretmeni ile olumlu ve uyumlu ilişkilerde bulunmayı öğretmek. ev Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU okul anne baba öğretmen rehber

67 YANİ: program anne, baba, öğretmen ve programı uygulayan bir rehberin ev ve okul ortamında işbirliği halinde aktif çalıştığı bir programdır. Temelde bir önleme programıdır. Problem davranış ortaya çıkmadan önce davranışı kontrol altına almayı hedefler. Aile işin içine katılır ve programın önemli bir unsurudur. Bu programda çocuklara olumlu davranışlar hem evde hem okul ortamında öğretilmektedir. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

68 BİA programının birbiriyle uyumlu olarak yürütülen 3 modülü vardır. 1 -Tarama/Tanılama Modülü: ØProgram, programın uygulanacağı antisosyal davranışlar gösterme riski altındaki çocukları tanılama için kullanılabilecek dört değişik tarama ve tanılama yöntemi sunmaktadır. ØBunlar “Öğretmen görüşüne dayalı ölçekler” ve “Öğretmen görüşü ve ayrıntılı gözlemleri içeren çokaşamalı değerlendirme yöntemlerini” içermektedir. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

69 2 -Sınıf Modülü: ØProgramın sınıf modülünde, çocuğun sınıf öğretmeni, sınıf arkadaşları ve programı uygulamada yardımcı olacak program rehberi yer almaktadır. ØProgram 30 işgünü (okul günü) içinde uygulanmaktadır. ØProgramın sınıf modülünde, problem davranışların sınıf ortamında kontrol altına alınması ve yerine olumlu davranışların kazandırılması hedeflenmektedir. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

70 Ø Bu amaçla, bu modülde sınıf öğretmeni bir yüzü KIRMIZI, diğer yüzü YEŞİL olan çocuğa davranışı ile ilgili görsel uyarı (geri bildirim) sağlayan bir kart kullanır. Ø Çocuk uygun davranışlar sergilerken kartın YEŞİL yüzü, uygun olmayan davranışlar için sözel veya fiziksel uyarı yerine kartın KIRMIZI yüzü çocuğa gösterilir. Ø Programda belirtilen süreler içerisinde uygun davranışlar kaydedilir ve programda belirtilen puan kazanıldığında çocuk ve sınıf ödüllendirilir. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

71 3 -Ev Modülü: Programın ev kısmı, programın on birinci gününde başlar. Anne-babanın çocukla birlikte günlük 15 -20 dakika oynayacakları etkinlikleri/oyunları içerir. Etkinlikler/oyunlar çocuğun sosyal becerilerini ve annebabanın çocuklarıyla kurdukları ilişkiler ile ilgili bilgi ve becerilerini geliştirmeye dayalı altı ayrı konuyu kapsar. Program danışmanı, programın ev kısmının uygulanmasından önce anne-baba ile görüşür ve programın ev kısmının evde nasıl uygulanacağını annebabaya açıklar. Ayrıca, anne-baba ile haftalık görüşmelerde bulunarak gerekli desteği sağlar. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

BİA Erken Eğitim Programının Aşamaları 72 A-Programa katılacak öğrencilerin belirlenmesi B-Öğrencinin ailesi, arkadaşları, öğretmenleri ve kendisi ile görüşme C-Programın sınıf modülünün uygulaması D-Programın ev modülünün uygulanması Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

73 A-Programa katılacak öğrencilerin belirlenmesi *** sınıfta antisosyal davranışlar gösterme riski taşıyan ve öğretmen tarafından belirlenen bir öğrenci belirlenir. *** riski taşıyan öğrenciyi belirlemek amacıyla öğretmen, programın sağladığı antisosyal davranışlara ilişkin derecelendirme ölçeklerini kullanır. *** değerlendirmeden en yüksek puanı alan yani, öğretmene göre en ciddi antisosyal davranışlar gösterme riski olan öğrenci programa dâhil edilir. *** gerekirse daha ayrıntılı sınıf içi/dışı doğal gözlemler de yapılabilir. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

74 B-Öğrencinin ebeveynleri, öğretmeni, kendisi ve sınıf arkadaşları ile görüşme *** çocuğun ebeveyni ve öğretmeni ile program rehberi, bir görüşme yapar. *** görüşmenin amacı programı anlatmak, ebeveynlerin ve öğretmenin programa gönüllü ve istekli katılımlarını sağlamak programdaki sorumluluklarını açıklamak, öğrenciye ve sınıfa ilişkin pekiştireçleri belirlemektir. *** gönüllü katılım esastır. *** daha sonra programa katılacak öğrenci ile görüşme yapar. *** öğrenciye kırmız-yeşil kart ile bir oyun oynanacağı söylenir ve bu oyunda kendisinin başrol oyuncusu olduğu belirtilir. *** daha sonra sınıfa bu oyun anlatılır. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

C-Programın sınıf modülünün uygulanması 75 *** programın sınıf modülü 30 işgünü (okul günü) sürer. *** program belli süreler ile uygulanır. *** süreler ilk başta 20 dakikadan başlayarak artar. *** programın sınıf modülünde bir tarafı KIRMIZI diğer tarafı YEŞİL olan bir kart kullanılır *** öğrenci, uygun davranışlar içerisindeyken kartın YEŞİL tarafı *** öğrenci uygun olmayan davranışlar içinde iken ise hemen kartın KIRMIZI tarafı gösterilir. *** uygulama süresi belli zaman aralıklarına bölünür. *** her süre sonunda çocuk doğru davranışı gösterirse 1 puan alır. *** günün sonunda yeterli puanı alan çocuk ödüllendirilir. *** ödüllendirme programın ilk günlerinde her gün yapılırken program uygulandıktan bir süre sonra 2 -3 günde bir yapılır ve daha sonra yapılmaz. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

D-Programın ev modülünün uygulanması 76 *** ev modülü programın 11. günü ile başlar. *** her hafta bir sosyal beceri hedeflenir. *** programın ev modülüne geçilmeden önce program rehberi, ev ziyareti yaparak ev modülünün nasıl gerçekleştirileceğini evde ebeveynlere anlatır. *** öğrenciye kazandırılması hedeflenen altı değişik konuda etkinlikler yer alır. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

OTİSTİK ÇOCUKLAR İÇİN DAVRANIŞSAL EĞİTİM PROGRAMI (OÇİDEP)

78 OÇİDEP Nedir? OÇİDEP, Lovaas (2003) temelinde geliştirilen, otistik çocuklara yoğun, kesintisiz, birebir davranışsal erken eğitim sunmayı amaçlayan bir erken ve yoğun davranışsal eğitim programıdır (EYDE). EYDE’nin özellikleri; §Erkenlik: Hedef 0 -8 yaş arası çocuklardır. Eğitime en geç 4 yaşında başlanmasını önerir. §Yoğunluk: Haftada en az 20 saat eğitimi önerir. §Davranışsallık: UDA’ya dayalı olup otizmin tüm yetersizlik alanlarına yönelik kapsamlı bir davranışsal müfredat izlenir. §Kesintisizlik: Eğitimin kesintiye uğramaması önemlidir. Bu nedenle haftada en az 5 gün, yılda 12 ay eğitim önerilir. §Bireysellik: En az altı ay bire-bir eğitim önerilir. Çocuğun özellikleri doğrultusunda aşamalı olarak grup eğitimine geçilir. OÇİDEP’te amaç çocuğu yaratılan öğretim ortamlarında eğlendirerek eğitmektir. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

79 OÇİDEP a. Çocukların kendi evlerinde yürütülür. b. Doktoralı koordinatör ve danışmanlar tarafından yönlendirilip izlenir, eğitimciler tarafından yürütülür. c. Her çocukla haftada en az 20 saat bire-bir yürütülür. d. Altı ay içerisinde oyun arkadaşlığı, grup eğitimi, okul öncesi kaynaştırma gibi ek eğitimler ve akran etkileşimine yönelik düzenlemelere de yer verilmeye başlanır. e. Bir veya iki haftalık aralıklarla danışma toplantıları yapılarak önceki haftaların çalışmaları gözden geçirilir, sonraki haftalar planlanır ve yaşanan sorunlara çözüm önerileri getirilir. f. Ölçüt 5/5’ tir ve günlük değerlendirmeler yapılır. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

80 OÇİDEP kapsamında yer alan öğretim alanları 1. Taklit Becerileri: tek basamaklı taklit, yüz hareketlerinin taklidi, iki basamaklı taklit, gömülü taklit. 2. Eşleme ve Sınıflama 3. Oyun 4. Alıcı Dil 5. Adına Tepki verme 6. İfade Edici Dil 7. Ortak Dikkat 8. Tuvalet Becerileri 9. Soyunma- Giyinme Becerileri 10. Beslenme Becerileri 11. Blok Dizaynı 12. Adı Söylenen Nesneyi ve Eylemi Belirleme 13. İşitilen Sesin Kaynağını Söyleme 14. El Becerileri Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU 15. Kavramlar ( Renk, şekil, zıtlık)

81 OÇİDEP’te kullanılan en temel davranışsal süreçler a. Olumlu Pekiştirme b. Ayrımlı Pekiştirme c. Güdüsel İşlemler d. Uyaran Kontrolü e. Öğretimsel Uyarlamalar f. Kalıcılık ve Genelleme Çalışmaları Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

82 OÇİDEP nerede ve ne zaman geliştirildi? OÇİDEP, 2006 yılında Anadolu Üniversitesi Engelliler Araştırma Enstitüsü Gelişimsel yetersizlik Uygulama Birimi’nde başlatılmış olan bir EYDE programıdır. Lovaas (2003) programına dayalı olarak ve ABD’deki WEAP merkezinde yapılan uygulama gözlemlerinden esinlenerek geliştirilmiştir. *Lovaas, Uygulamalı Davranış Analizi prensiplerini kullanarak öğretim müfredatı ve öğretme teknikleri geliştirmiştir. Lovaas Tekniği, Ayrık Deneme Öğretimi (ADÖ) ya da Erken Yoğun Davranışsal Eğitim olarak da bilinmektedir. Ayrık Deneme Öğretimleri, UDA ilkelerine dayalı bir tekniktir. Lovaas Programı gelişimsel geriliği olan ve/veya otizmli çocuklar için terapi olarak Ivar Lovaas tarafından California Üniversitesinde geliştirilmiştir. Lovaas, ayrık denemeleri göz kontağı kurmak gibi çok basit becerilerden sosyal beceri, dil gibi çok karmaşık becerileri kapsayan geniş bir yelpazeyi kapsayan becerileri gelişimsel geriliği olan çocuklara öğretmek için kullanmıştır. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

83 OÇİDEP Uygulamaları Öğretim masa başında, yanlışsız öğretim yöntemi formatı ile yürütülen ayrık denemeler ile birebir öğretim oturumları ve serbest oyunlardan oluşur. OÇİDEP uygulamalarında beceri yönergesi bir kez verilmelidir, yönerge verilirken çocuğun adı kullanılmamalıdır, her zaman aynı yönerge net bir şekilde verilmelidir. Çocukla çalışmaya başlamadan önce etkili pekiştireçler belirlenmelidir. Öğretim oturumlarında ise ilk zamanlarda 4 -5 denemeye yer verilerek zamanla bu sayı en fazla 25 -30 denemeye ulaşacak şekilde tasarlanabilir. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

84 ÖÇİDEP’in Planlanması Öğretim oturumları birer saatlik oturumlar halindedir ve şu şekilde planlanır; Bir saatin ilk 45 dk’sı derse, son 15 dk’sı teneffüse ayrılır. 45 dk’lık ders içerisinde çok sayıda ayrık denemelerle öğretim oturumu yürütülür; her öğretim oturumunda çok sayıda deneme yapılır; her öğretim oturumundan sonra kısa süreli bir oyun zamanı yer alır. 15 dk’lık teneffüslerde ilk zamanlarda çocuk tamamen serbest bırakılabilir; zamanla teneffüsler öğretim oturumlarında kazanılan becerilerin genellenmesine fırsat yaratacak şekilde tasarlanır. Hedef haftada en az 20 saat süreyle çocuğa ayrık denemelerle öğretime dayalı birebir eğitim sunmaktır. Hafta içi her gün 4 -6 saatlik eğitim planlanabilir. Hafta sonlarında da mutlaka kısa süreli genelleme çalışmaları da olsa eğitime zaman ayrılmalıdır. Eğitime eşleme becerilerinin öğretimi ile başlanır. Çocuk birkaç eşleme becerisini kazandıktan sonra taklit becerilerinin öğretimi de programa dahil edilir. Böylece bir ders saati içinde oturumlar çalışılan becerilere göre paylaştırılabilir. En geç birkaç ay içinde oyun becerileri ve alıcı dil becerileri de çalışılmaya başlanmalıdır. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

86 ETEÇOM, çocuk ile en fazla zaman geçiren kişileri ‘daha iyi bakan, bakınca gören ve gördüğüne inanan’ ‘daha iyi işiten, işitince duyan, ve duyduğuna uygun yanıtlar veren’ kişiler haline getirme yönünde farkındalık yaratan ve nitelikli etkileşime girmelerini sağlayan bir müfredattır. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

87 Çocuk gelişimine ve ebeveyn-çocuk gelişimi, ebeveynin yanıt vericiliği üzerine yıllardır yapılan çalışmalar temelinde ETEÇOM, ABD'de Prof. Gerald Mahoney ve Prof. James Mac. Donald tarafından 2007 yılında geliştirilmiştir. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

88 ETEÇOM, ilişki-temelli yaklaşıma dayalı bir programdır. Floortime, DIR, Denver Modeli ve ETEÇOM gibi ilişki temelli uygulamalar birincil bakıcının (ebeveyn ya da uzman/eğitimci) çocuğu ile etkileşiminin niteliğini geliştirmeyi ve dolayısı ile çocuğun gelişimini (bilişsel, sosyal-duygusal ve iletişim) desteklemeyi hedefler. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

89 ETEÇOM, ilişki-temelli yaklaşıma dayalı bir programdır. Birincil bakıcılara basit, pratik, uygulaması ve genellemesi kolay stratejileri kazandırmayı amaçlamaktadır. Yani aslında birincil bakıcılarda farkındalık yaratarak değişim sağlamaktadır. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

90 0 -6 yaş arasında olan, gelişimsel yetersizliği bulunan ya da gelişimi risk altında olan çocukların ebeveynlerine; çocuklarıyla etkileşim içinde oldukları günlük rutinleri sırasında kullanabilecekleri ve yüksek düzeyde yanıtlayıcı ebeveynler olmalarına yardımcı olacak stratejiler içeren; temelinde ebeveyn-çocuk etkileşimine dayalı olan bir erken çocukluk programıdır. ETEÇOM, oldukça sistematik, takibi ve uygulaması kolay bir programdır. Programın uygulamacı sertifikasını alan uzman/eğitimci ister kendisi çocuk ile uygulayabilir ister ise çocuğun birincil bakıcısı ile uygulayabilir. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

91 ETEÇOM'un etkiliği farklı yetersizliği olan ya da gelişimi risk altında olan 0 -6 yaş arasındaki çocuklar ve ebeveynleri ile ABD; Kore ve Türkiye'de sınanmış ve sınanmaya devam etmektedir. Bu çalışmalar temelinde günümüze kadar yapılan ETEÇOM çalışmaları Down Sendromu, Otistik bozukluk, Serebral Palsi, Zihinsel Yetersizlik, Gecikmiş Dil ve Konuşma, Nedeni belli olmayan Gelişimsel Gerilik, Pramatüre/Düşük Doğum Ağırlığı gibi farkı durumları olan çocuklar ve ebeveynleri üzerinde etkili olduğunu ortaya koymuştur. Ayrıca, ABD'de Ulusal Otizm Merkezi (National Autism Center)'nin 2009 yılında yayımlanan raporuna göre ilişki temelli uygulamalar (ETEÇOM-RT gibi) umut vadeden uygulamalar arasında yer almaktadır. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

92 ETEÇOM'un hedefi uzman/eğitimci ya da ebeveynin etkileşimsel davranışlarını geliştirerek, çocuğun bilişsel, iletişim ve sosyal duygusal gelişim alanlarında 16 temel davranışı kazanmasını ya da geliştirmesini sağlamaktır. ETEÇOM'da 16 temel davranışı kazandırmaya yönelik 66 öğretimsel strateji ebeveyne/uzmana/eğitimciye öğretilir. 66 strateji ile de ilişkili bilgi notları bu temel davranış ve stratejilerin mantığını açıklar. ETEÇOM haftada 1 -2 saatlik oturumlar şeklinde düzenlenir. Her oturumda 1 -2 strateji çalışılır. Yaklaşık 6 ay içerisinde programdaki stratejiler tamamlanır ve programda belirtildiği gibi uygulandığında çocuğun gelişimde anlamlı gelişmeler gözlenebilir. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

Gelişim Alanları (3) ve Temel Davranışlar(16) 93 Bilişsel 1. Sosyal Oyun 2. Etkileşim Başlatma 3. Araştırma 4. Problem Çözme 5. Pratik Yapma Sosyal-Duygusal 1. Güven 2. Empati Kurma 3. İş Birliği Yapma 4. Duygusal Düzenleme 5. Kendine Güven 6. Kontrol Etme Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU İletişim 1. Etkinliğe Katılım 2. Ortak Dikkat 3. Seslendirme 4. Amaçlı İletişim 5. Karşılıklı Konuşma/Sohbet

94 ETEÇOM formları ETEÇOM Öğretimsel Stratejileri: Çocuğun 16 temel davranışı kazanmasına ya da geliştirmesini destekleyici uzmanın/ebeveynin ya da eğitimcinin çocukla kullanacağı 66 öğretimsel strateji ve pratik öneriler ETEÇOM Bilgi Notları: 16 temel davranış, 66 strateji ile ilişkili ve bunların neden önemli olduğunu ebeveyne/uzmana/eğitimciye açıklayan 130 bilgi notu ve açıklamaları ETEÇOM Ev Ödevi: Oturumlarda öğretilen stratejilerin farklı ortam ve durumlarda nasıl kullanılabileceğine dair her oturum sonunda ebeveyn ile geliştirilen eylem planıdır. ETEÇOM Temel Davranış Seçici: Hangi temel davranışın seçileceğine karar vermede kullanılan ETEÇOM Temel Davranış Seçici Formu ETEÇOM Temel Davranış Profili: Çocuğun ilgili temel davranışta ilerlemesini değerlendirmeye yönelik geliştirilmiş ölçek ETEÇOM Oturum Kılavuzu: ETEÇOM oturumlarını düzenlemede dikkat edilecek noktaları ortaya koyan rehber ETEÇOM Oturum Planı: ETEÇOM oturumunun amaçlarını ve işleyişini düzenleyen uygulamacının oturumu yönetmesine yardım eden rehber plan ETEÇOM Planlama ve İzleme Formu: ETEÇOM stratejilerinin, tartışma noktalarının ve temel davranış profil puanlarının kaydedildiği ETEÇOM’un ve çocuğun ilerlemesinin izlendiği planlama ve izleme formu ETEÇOM Programının Uygulanması: ETEÇOM programının nasıl uygulanacağını aşama açıklayan bilgilendirici rehber. Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU

95 ETEÇOM’un aşamaları 1. Ebeveyn kaygılarını tanımlama ve onları gelişimsel alanlara göre sınıflandırma 2. İlk temel davranış olarak ‘SOSYAL OYUN’ seçmek 3. Çocukların gelişimsel ihtiyaçlarıyla en bağlantılı temel davranışları seçmek 4. Çocukların temel davranışlarındaki ilerlemeyi ölçmek 5. Müdahale oturumları için ETEÇOM stratejileri ve bilgi notları seçmek 6. Müdahale oturum planlarını doldurmak 7. Müdahale oturum planlarını uygulamak 8. Müdahale oturum etkinliklerini kayıt etmek Doç. Dr. Hatice BAKKALOĞLU