AT 202 ATATRK LKELER VE NKILAP TARH II

AİT 202 ATATÜRK İLKELERİ VE İNKILAP TARİHİ II TOBB ETÜ Dr. Yavuz Özgüldür

KONU BAŞLIKLARI • Siyasi Fırkalar ve Siyasal Olaylar • • Halk Fırkası • Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası • Serbest Cumhuriyet Fırkası Mustafa Kemal Paşa’ya Suikast Girişimi (İzmir Suikasti) • Menemen Olayı

SİYASİ FIRKALAR VE SİYASAL OLAYLAR HALK FIRKASI’NIN KURULMASI Nisan 1923’te seçimlerin yenilenmesi kararının alınması üzerine daha çok Müdafaa-i Hukuk Grubu (I. Grup) temsilcilerinin seçildiği yeni seçimler sonunda, II. TBMM, 1923 yılı Ağustosu’nda çalışmalarına başladı. Bundan yaklaşık bir ay sonra Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti ‘Halk Fırkası’ adıyla siyasi bir parti haline getirildi (9 Eylül 1923). Parti kurucuları Mustafa Kemal Paşa, Refik Saydam, Celâl Bayar, Sabit Sağıroğlu, Münir Hüsrev Göle, Cemil Uybadın, Kazım Hüsnü, Saffet Arıkan ve Zülfü Bey, ilk genel sekreter ise Recep Peker'di.

Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk siyasi partisi olma özelliğine sahip olan Halk Fırkası, Genel Başkan Mustafa Kemal Paşa’nın isteği doğrultusunda 10 Kasım 1924 tarihinde ismine “Cumhuriyet” kelimesi eklenmiş ve “Cumhuriyet Halk Fırkası” adını almıştır. 1935 yılında ise fırka yerine parti kelimesi kullanılmaya başlanmıştır.

Fırkanın 1927 yılında yaptığı İkinci Büyük Kongresi’nde Mustafa Kemal Paşa altı gün süren Büyük Nutku’nu okumuştur. Mustafa Kemal Paşa burada 19 Mayıs 1919 tarihinde Samsun’a ayak bastığı günden başlayarak Millî Mücadele’nin geçirdiği safhaları açıklayarak, Cumhuriyet’in kuruluşunu anlatmıştır. Nutkun sonunda da elde edilen bu başarıyı Türk gençliğine emanet ettiğini belirtmiştir.

Millî Mücadele’nin başından itibaren vatanın kurtuluşu için çalışmış bulunan ve daha sonra da Cumhuriyet Halk Fırkası içinde yer alan bazı kimseler zamanla fırkanın uygulamalarına muhalefet etmeye başladılar. Halifeliğin kaldırılmasına, Mustafa Kemal Paşa’nın yakın arkadaşlarından Rauf Bey, Adnan Bey (Adıvar), Refet Bey, Ali Fuat Paşa, Kâzım Karabekir ve Cafer Tayyar Paşa’lar olumsuz tepki göstermişlerdi.

TERAKKİPERVER CUMHURİYET FIRKASI 26 Ekim 1924 tarihinde Kâzım Karabekir Paşa ordu konusundaki raporlarının gereği gibi değerlendirilmediği iddiası ile bundan sonra sadece milletvekilliği yapacağını bildirerek ordu müfettişliği görevinden istifa etti. İstanbul ve Ankara basını bu istifa sonrası gelişmelerini bir muhalefet patisinin kurulacağının kesin işareti olarak yorumladılar. Kazım Karabekir’in istifasını 30 Ekim 1924 tarihinde Ali Fuat Paşa izlemiştir. Cumhuriyet Halk Fırkası’nda başlayan bu ayrılıklar 17 Kasım 1924 tarihinde yeni bir partinin yani Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın kurulmasına sebep olmuştur. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası başkanlığına Kâzım Karabekir Paşa, Genel Sekreterliğine Ali Fuat Paşa, Başkan yardımcılıklarına Dr. Adnan (Adıvar) ve Hüseyin Rauf Bey’ler, getirilmişti. Rüştü Paşa, İsmail Canbolat, Sabit (Sağıroğlu), Ahmet Şükrü, Ahmet Muhtar (Cilli), Halis Turgut, Necati (Kurtuluş), Faik (Günday) Beyler ise yönetim kurulunu oluşturmuştur. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkasına toplam 29 milletvekili katılmıştır.

Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın kurulmasıyla Türkiye Cumhuriyeti’nde ilk kez çok partili parlamento sistemine geçilmiş oluyordu. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, meclis içinde bir muhalefet partisi olarak doğmuştur. Partinin programında demokratik, liberal, düşünce ve inanca saygılı olunacağı öncelikle belirtilmişti. Bu prensipler ve söylemler partiyi bir anda inkılâp karşıtlarının ve dine dayalı devlet düzeni yanlılarının sığınağı haline getirmiştir. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası kurucuları böyle bir amaç gözetmemiş olmakla birlikte, siyasi ve sosyal çalkantılar partiyi bu noktaya sürüklemiş, bu da partinin sonunu hazırlamıştır.

Doğuda ortaya çıkan Şeyh Sait İsyanı nedeniyle Hıyanet-i Vataniye Kanunu’nun 1. Maddesine bir ekleme yapılmış, Hükümete 4 Mart 1925’te kabul edilen Takriri Sükûn Kanunu ile irticaa, isyana, ülkenin sosyal düzenini, huzurunu, iç güvenliğini bozmaya yönelik her türlü kuruluşu, girişimi ve yayını cumhurbaşkanının onayı ile yasaklama yetkisi verilmiş, biri Ankara’da, diğeri isyan bölgesinde faaliyet gösterecek olan iki İstiklal Mahkemesi kurulmuştur. Doğu İstiklal Mahkemesi 25 Mayıs 1925’te kendi bölgesindeki tüm Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası şubelerini kapattı. Ankara İstiklal Mahkemesi de dini siyasete alet ettikleri gerekçesiyle partinin bazı mensuplarını yargılayarak çeşitli cezalara çarptırmış, hükümette Takriri Sükûn Kanunu’nun 1. Maddesine dayanarak 3 Haziran 1925’te Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nı kapatmıştır.

MUSTAFA KEMAL PAŞA’YA SUİKAST GİRİŞİMİ (İZMİR SUİKASTİ) Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın kapatılmasından sonra Cumhuriyeti ve İnkılâpları ortadan kaldırmak isteyenler yeni bir çareye başvurdular; Mustafa Kemal Paşa bir suikast ile öldürülecekti. Suikastçiler aylar süren bir planlama ile Mustafa Kemal Paşa’yı ortadan kaldırmayı ve Hükûmeti devirmeyi düşünüyorlardı. Onlara göre yeni rejim Mustafa Kemal Paşa ile birlikte yaşıyordu. Eğer o öldürülürse rejimi istedikleri gibi değiştirebileceklerdi. Bu hain suikast planını yapanlar arasında Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası bazı ileri gelenleri ile eski İttihat ve Terakki Fırkası’na mensup kişiler vardı.

Mustafa Kemal Paşa 7 Mayıs 1926 tarihinde Anadolu’da bir yurt gezisine çıkmıştır. Suikastçılar, Mustafa Kemal Paşa’yı bu İzmir ziyareti sırasında öldürmek konusunda anlaştılar. Mustafa Kemal Paşa sokağa girdiği zaman Ziya Hurşit yanındaki bombaları Paşa’nın arabasına atacak ve kurşun sıkacaktı. Çıkan kargaşadan yararlanarak Çopur Hilmi’nin getirdiği arabaya binerek Karşıyaka semtine geçecek, buradan da Giritli Şevki’nin motoru ile Sakız Adası’na kaçılacaktı. Bütün tertibat buna göre alınmıştı. 16 Haziran günü, gelmesi beklenen tren bir gün gecikti. Bu geciken zamanda bir vicdan muhasebesine girişen Giritli Şevki, katıldığı bu komplonun memlekete getireceği felaketi düşünerek, İzmir Emniyet Müdürlüğüne gitmiş ve “Gazi Paşa, Kemeraltı caddesinden geçerken vurulacak” diye itirafta bulunmuştur. Bu itiraf üzerine suikastçılar, Mustafa Kemal Paşa İzmir’e gelmeden önce silahları ile birlikte tutuklanmışlardır.

SERBEST CUMHURİYET FIRKASI Mustafa Kemal Paşa, iktidarda bulunan Cumhuriyet Halk Fırkasını TBMM’de denetleyecek muhalif bir partinin olması gerektiğini savunuyordu. Ona göre Cumhuriyet rejimi fikirlerin çatışması, görüşlerin tartışılması ile sağlıklı olarak yerleşir ve gelişirdi. Mustafa Kemal Paşa, yakın çalışma arkadaşı Ali Fethi Bey(Okyar)’e yeni bir siyasi parti kurup başına geçmesini teklif etti. Partiyi destekleyeceğini söyleyerek CHP’den ayrılan 15 milletvekilinin de kurulacak bu yeni partiye geçmesini sağladı. Mustafa Kemal Paşa’nın teklifine olumlu bakan Fethi Bey derhal çalışmalara başladı. Çalışmalarını tamamlaması ile de 12 Ağustos 1930 tarihinde Serbest Cumhuriyet Fırkası kurulmuş oldu.

Serbest Cumhuriyet Fırkası büyük bir hızla gelişerek büyüdü. 1930 yılında yapılan yerel seçimlere büyük bir patlama yaparak 502 yerde seçimi kazandı. Ancak, seçimlerde yolsuzluk yapıldığı gerekçesi ile 22 tanesi geçerli sayılmıştır. Fethi Bey’in bu dönemde yaptığı Batı Anadolu gezisi, irticai kesimin hükûmet, devrimler ve laiklik aleyhine gösteriler yapmasına vesile oldu. Bütün tedbirlere rağmen gerici düşünceler tehlikeli bir biçimde ortaya çıkmaya başladı. Fırka, üyelerini kontrol altına alamıyordu. Fethi Bey’in “Fırkanın Mustafa Kemal Paşa ile siyasi sahada karşıya gelebileceği anlaşılmış, bu sebeple feshine karar verilmiştir” açıklamasından sonra, 17 Kasım 1930 tarihinde İçişleri Bakanlığına bir dilekçe verilerek Serbest Cumhuriyet Fırkasının kendini kapatmasını sağlamıştır.

MENEMEN OLAYI Manisa’dan gelen ve Nakşibendi tarikatına bağlı Derviş Mehmet önderliğinde 6 kişilik asi bir grup Menemen Belediye Meydanı’nda yeşil bayrak açarak şeriat ilan etmeye çalışmışlardır. Durumu öğrenen jandarma komutanı, askeri birliklerden yardım istemiş, Menemen’de bulunan 43. Piyade Alay Komutanlığı Asteğmen Kubilay’ı gerici ayaklanmayı bastırmakla görevlendirmiştir. Kubilay olay yerine geldiğinde isyancıların açtığı ateşten yaralanmış ve isyancılardan Derviş Mehmet tarafından bir bağ bıçağı ile boğazı kesilerek şehit edilmiştir. Asteğmen Kubilay ile birlikte olay yerine gelen Hasan ve Şevki isimli bekçiler de asiler tarafından şehit edilmiştir. Olay yerine gelen askeri birliklerin, teslim olmaları yönündeki uyarılarını dinlemeyen ve kendilerine kurşun işlemediğini iddia eden asilere karşı açılan ateş ile Derviş Mehmet ve iki adamı olay yerinde öldürülmüş, diğerleri de kaçmaya çalışırken yakalanmışlardır.

İsyanın bastırılmasından sonra Suçlular Menemen Divan-ı Harbi örfisince ölüme mahkum edilen 34 kişinin idam edildiği olayda 41 kişi de çeşitli sürelerde hapse mahkum edilir (4 Şubat 1931). İsyanın bastırılmasından sonra bölgedeki sıkıyönetim kaldırılır. (26 Şubat 1931).