as 2 Ogist Kont i Herbert Spenser Graanska

Čas 2. Ogist Kont i Herbert Spenser

Građanska monarhija (1830 -1848) n n n “Julskom revolucijom” od 27 -29. jula 1830. svrgnut je Šarl X, nakon što je pokušao da suspenduje “Povelju”. Novi režim započinje liberalnom revizijom “Povelje” i izborom Luja-Filipa, vojvode od Orleana, za kralja “po milosti naroda”. Problem novog režima: proklamovana je sekularna država, katoličanstvu je oduzet status državne religije, ukinute su zaostale privilegije plemstva, ali je vlast postala oligarhijska – došla je u ruke bogatog građanstva koje je kontrolisalo i Dom predstavnika (visoki cenzus) i Dom perova (zahvaljujući diskrecionom pravu kralja da imenuje njegove članove). “Industrijska revolucija” u Francuskoj traje 1830 -1860. Novi režim ima široku opoziciju: bonapartisti i legitimisti na desnici i radikalni republikanci i socijalisti na levici. Na snazi je i dalje zabrana udruživanja – zbog toga bujaju tajna udruženja građanstva i podižu se prvi štrajkovi radnika.

Pojava proletarijata n n n Radništvo u fabrikama, koje se stvara usponom industrije, do ovog perioda je na margini svih političkih događanja. U ovom periodu počinje njegovo distanciranje od “industrijalaca” i klasna samoidentifikacija (kao “proletarijata”), uz pomoć štrajkova i uličnih sukoba (npr. Lionski ustanak tkača 1831) i babuvističkog učenja. Jednog od prvih proleterskih vođa, Ogista Blankija, na suđenju 1834. sudija je pitao: n n n Vaše zanimanje? Proleter. To nije nikakvo zanimanje! Kako, to nije zanimanje? To je zanimanje 30 miliona Francuza koji žive od svog rada i koji su bez ikakvih političkih prava. Pa dobro, neka bude. Pisaru, zapišite da je optuženi proleter. (. . . ) U Francuskoj postoji vladavina “ 100. 000 buržuja” koji pokreću “strašnu mašinu koja mrvi 25 miliona seljaka i 5 miliona radnika i siše im poslednju kap krvi”.

Ogist Kont (1798 -1857) n n n n Rođen u katoličkoj i monarhističkoj porodici. Studirao u liberalnoj atmosferi Politehničke škole u Parizu, odakle je izbačen 1816. Od 1817 -1824. lični je sekretar Sen-Simona. Sudelovao je u pisanju nekoliko Sen-Simonovih radova, a do raskida je dovelo Sen-Simonovo propuštanje da ga navede kao autora. Od 1836 -1846. predavao je na Politehničkoj školi u Parizu, a nakon toga su ga izdržavali učenici i poštovaoci 1848. osnovao je Pozitivističko društvo. 1851. pozdravio je državni udar Napoleona III Bonaparte. U poslednjim godinama života zagovarao je stvaranje “partije istinskog reda” u kojoj bi bile združene snage pozitivizma i katolicizma.

Spisi n n n Filozofska razmatranja o naukama i naučnicima (1825) Razmatranja o duhovnoj snazi (1826) Kurs pozitivne filozofije, 1 -6 (1832 -1842) Sistem pozitivne politike ili Rasprava o sociologiji koja uspostavlja religiju čovečanstva (1851 -1854) Subjektivni sistem ili Univerzalni sistem koncepcija svojstvenih normalnom stanju čovečanstva (1856)

Moralna kriza modernog društva n n n Uspon buržoazije u vreme vladavine Luja-Filipa izazvao je duboki revolt kod Konta. Dilema: revolucionarni haos je zlo, ali je zlo i postojeći poredak, koji se politički zasniva na parlamentarizmu, a ekonomski na kapitalizmu. Kontovo rešenje: potrebna je moralna obnova, koja bi omogućila rešavanja gorućih političkih i ekonomskih problema modernog društva. Industrijsko društvo je stvoreno, ali još nedostaje adekvatan industrijski moral, na osnovu kojeg bi to društvo bilo duhovno integrisano. Bogati moraju postati “moralni čuvari javnog kapitala”, a njihova prva dužnost je da obezbede školovanje i rad za sve.

Mesto sociologije u sistemu nauka n Šest osnovnih nauka: n n n n matematika astronomija fizika hemija fiziologija socijalna fizika (sociologija od 1840, tj. od 4. toma Kursa pozitivne filozofije) Podele u okviru fizike: n n nebeska fizika zemaljska fizika n n n organska fizika n n n mehanička zemaljska fizika hemijska zemaljska fizika biljna organska fizika životinjska organska fizika socijalna fizika

Pozitivnost sociologije n Pozitivna znanja kojima teži nauka su: n n n Socijalna fizika (sociologija) kao pozitivna nauka ispituje opšte i konstantne odnose određenih pojava sa: n n n realna (nisu proizvoljna), korisna (nisu jalova), izvesna (nisu podložna beskrajnim propitivanjima i osporavanjima), jasna (nisu maglovita). drugim pojavama koje koegzistiraju sa njima (zakoni koegzistencije), pojavama koje su im prethodile i koje im slede (zakoni sukcesije). U oba slučaja utvrđuju se korelativne, a ne determinističke zakonitosti: sociologija nikada ne prodire u “misteriju nastanka pojava” koje ispituje, niti u njihovu “suštinu”. Sociologija je agnostička duhovna disciplina: rasprave o “postanku” i “suštini stvari” su karakterisale teologiju i metafiziku, da bi ih naposletku obesmislile i kompromitovale. Tri metoda: posmatranje, eksperiment i komparativni metod (plus istorijski metod kao nastavak komparativnog metoda).

Koncepcija sociologije n Sociologija je nauka o društvenim činjenicama, koje se mogu proučavati: n n n Kao što je biologija nauka o organizaciji i životu, tako je i sociologija nauka o poretku i progresu. Društveni poredak uvek počiva na funkcionalnoj podeli rada. Društveni napredak, kojeg pokreće širenje podele rada, karakterišu: n n n kao deo društvenog poretka i kao deo društvenog napretka (progresa). povećana specijalizacija funkcija pojedinaca u društvu i savršenije prilagođavanje pojedinaca u društvu. Uprkos tome, Kont u svojoj teoriji polazi od stava da je porodica, a ne pojedinac osnovna ćelija društva – za sociologiju pojedinac je apstrakcija. Društveni napredak rezultira u sve univerzalnijem konsenzusu. Neredi i sukobi su patološke pojave, koje društvo skreću sa njegovog evolutivnog puta. Sociologija može da proučava društvo samo kao celinu, a to može samo kao jedinstvena nauka – protiv posebnih socioloških disciplina.

Faze društvenog napretka n n Ukupni društveni napredak ima tri komponente: 1) intelektualni napredak 2) delatni napredak n n putem osvajanja unutar države putem odbrane unutar kolektiviteta putem industrije unutar čovečanstva Vojno-teološka faza je trajala najduže (na Zapadu do 1300) i zato je u okviru nje potrebno razlikovati tri podfaze: n n vojno-teološki kritičko-metafizički industrijski 3) moralni napredak animizam (fetišizam), totemizam, monoteizam (zaključno sa katoličko-feudalnim prelaznim periodom). Kritičko-metafizička faza traje od 1300 -1800. i kulminira u Francuskoj revoluciji, a industrijska faza započinje 1800.

Stupnjevi industrijskog društva n Industrijsko društvo ima tri stupnja, zasnovana na osnovnim funkcijama čovečijeg moždanog sistema: n n Industrijsko društvo je globalno društvo, koje je: n n n crkva, zasnovana na intelektualnoj funkciji, grad, odnosno asocija gradova, zasnovana na voljnoj (delatnoj) funkciji, porodica, zasnovana na emotivnoj funkciji. sastavljeno od porodica, gradova i asocija gradova, prevazišlo potrebu za nacionalnom državom, integrisano uz pomoć internacionalne crkve pozitivističkih sveštenika. U industrijskom društvu okončava se istorijski prelaz od teokratije ka sociokratiji. Teokratija je sistem u kojem je svetovna vlast podređena duhovnoj, a sociokratija sistem u kojem su ove vlasti odvojene i koordinirane. Industrijska sociokratija počiva na tesnoj saradnji tri “klase”: n n n sveštenika-sociologa, koji usmeravaju mišljenje pripadnika društva, “praktičnih vođa”, koji usmeravaju delatnost pripadnika društva, žena, koje inspirišu najveću ljubav pripadnika društva.

Društvo i vlast n n “Društvo bez vlade jednako je nemoguće kao i vlada bez društva. ” Vlast nije nastala društvenim ugovorom – koncepciju društvenog ugovora Kont odbacuje baš kao i koncepciju prirodnog stanja. Vlast neće nestati ni u industrijskom društvu – samo metafizičari mogu da tvrde suprotno. Tri osnovne potrebe industrijskog društva za vlašću: n n n koordinacija sve specijalizovanijih funkcija unutar industrijskog društva, suzbijanje društvene dezintegracije kojoj vodi neobuzdan porast specijalizacije, osmišljavanje i sprovođenje reformi koje su primerene dostignutom nivou društvenog napretka. Kont implicitno usvaja Sen-Simonovu razliku između vladanja i upravljanja – društveni napredak vodi nadomeštavanju vladanja upravljanjem. Politika je podložna napretku kao i svaki drugi segment društva, ali što više postaje pozitivna to joj manje ostaje njenih autentičnih sadržaja. U industrijskom društvu vlast karakterišu jedino: n n n intelektualno vođstvo, društvena kontrola, moralno vođstvo (koje obuhvata ovlašćenje moralnog sankcionisanja).

Javno mnjenje n n n n Individualne slobode Kont podrazumeva, ali ne predviđa nikakve (pogotovo ne ustavne) garantije za njih. S obzirom da je akcenat Kont pomerio na moral, u centru njegovih razmatranja su dužnosti, a ne prava. Kont ne predviđa ni međusobnu kontrolu (duhovne i svetovne) vlasti, a pogotovo nedostaju mehanizmi za razrešavanje njihovih međusobnih sukoba – vera u “organski sklad”. U takvoj situaciji javnost predstavlja jedini mehanizam povratnog uticaja društva na nosioce (duhovne i svetovne) vlasti. Radnički klubovi, koji su počeli da niču 1848. dali su Kontu podsticaj da stvori i sopstveno Pozitivističko društvo. Sve su to po Kontu bili legitimni organi javnog mnjenja, koji su smerali “čvrstom savezu filozofa i proletera”. Kont je bio protivnik političkih partija – one nisu smele biti priznate ni kao nosioci vlasti, ni kao organi javnog mnjenja.

Engleska u prvoj polovini 19. veka n n n n Engleska u 19. vek ulazi kao već industrijalizovana zemlja. Tokom prve polovine 19. veka industrijalizacija teče najbrže u Engleskoj. U drugoj polovini 19. veka Englesku postepeno počinju da prestižu SAD i Nemačka. Ubrzana urbanizacija: u Engleskoj je do polovine 19. veka već otprilike polovina stanovništva živela u gradovima. Snažni privredni porast ojačava doktrinu ekonomskog liberalizma. Ekonomski liberalizam (princip neograničene slobode trgovine) usvajaju i vigovci i torijevci, iako ga ovi drugi spajaju sa mnogo konzervativnijim političkim programom, koji se ponajviše inspiriše Edmundom Berkom. Novu političku snagu predstavljaju demokratski (ili filozofski) radikali, koji razvijaju ideologiju utilitarizma: Džeremi Bentam i Džejms Mil. Džon Stjuart Mil započinje englesko-francusku ideološku sintezu: tradicija Bentama i Mila ukršta se sa tradicijom Tokvila i Konta. Mil zagovara: n n n razvoj viših zadovoljstva (vrlina) nauštrb nižih, napredovanje duha demokratskog egalitarizma nauštrb duha komercijalizma i afirmaciju altruizma koji će biti kompatibilan sa predstavničkom vladom.

Herbert Spenser (1820 -1903) n n n Završio je nekonformističku i slobodoumnu školu koju je vodio njegov otac Viljem Džordž Spenser i u kojoj su koreni Herbertovog antiautoritarizma. 1848 -1853. bio je kourednik časopisa Ekonomist, koji je propagirao neograničeno slobodnu trgovinu. 1858. Spenser je počeo da koncipira svoj sistem sintetičke filozofije, verovatno pod uticajem Kontovih dela Kurs pozitivne filozofije (1832 -1842) i Sistem pozitivne politike (1851 -1854). U 19. veku sociologija ne ulazi na univerzitete a Spenser je delovao kao slobodni mislilac. Ipak, od 1869. Spenser je bio toliko uticajan da je mogao da živi od autorskih honorara. Bio je protivnik svakog oblika militarizma, imperijalizma, državnog intervencionizma i svega što je ličilo na socijalistički paternalizam (“ropstvo”, kako je on govorio).

Dela n n n O pravoj sferi vlade (1842) Socijalna statika (1851) Teorija stanovništva (1852) Principi psihologije (1855) Obrazovanje (1861) Sistem sintetičke filozofije (u 10 tomova): n n n n n Prvi principi (1862) Principi biologije, I-II (1864, 1867) Principi psihologije, I-II (1870, 1880) Principi sociologije I-III (1875, 1879, 1885) Principi etike, I-II (1897) Studija sociologije (1873) Čovek protiv države (1884) Eseji, I-III (1891) Autobiografija, I-II (1904)

Osnovne ideje Spenserove sociologije n Spenserovu misao pokreću dve ključne protivrečnosti: n n n između organicizma i individualizma, između socijaldarvinizma i utilitarizma. Spenserova sociologija počiva na sledećim postulatima: n n n društvo je superorganizam (postulat organicizma), koji evoluira od neizdiferencirane homogenosti primitivnih zajednica (“hordi”) do izdiferencirane heterogenosti (“kompleksnih”) globalnih društava (postulat evolucionizma), tako da na svakom evolutivnom stupnju društvo njegovim članovima nameće imperativ adaptacije putem borbe za opstanak i saradnje (postulat socijaldarvinizma), da bi naposletku opstali samo oni najprilagođeniji industrijskom principu koordinirane specijalizacije funkcija društva (postulat industrijalizma) i liberalnom principu stabilnog uravnoteženja ponude i potražnje na tržištu (postulat liberalizma).

Organicizam n Osnovne organicističke premise Spenserove sociologije: n n n Uticaj Konta: društvo je (super)organizam, koje poseduje tu specifičnost što mu se individualni ljudski organizmi prilagođavaju putem morala. Moralno ispravno ponašanje individualnog organizma u društvenom organizmu jeste ono koje ispunjava tri kriterijuma n n sve u prirodi ima svoju svrhu (teleološki momenat), sve što živi u prirodi može se posmatrati kao organizam koji se razvija (naturalistički momenat), svaki društveni organizam koji se razvija nadovezuje se na odgovarajuće procese biološkog razvoja (biologistički momenat). kriterijum sopstvenog blagostanja, kriterijum blagostanja potomaka i kriterijum blagostanja “sugrađana”. Evolucija društvenog (super)organizma i “delova koji ga sačinjavaju” prolazi kroz tri stupnja razvoja moralne svesti: n n n strah od besa drugih (živih i mrtvih) koji izazivaju neki naši postupci, mešanje straha od drugih (živih i mrtvih) sa altruističkim sentima, formulisanje moralnih (“prirodnih”) normi, koje postaju impersonalne.

Evolucionizam n n Osnovni epistemološki stav evolucionizma: ne mogu se saznati uzroci, nego sledovi učinaka fenomena koji sačinjavaju evoluciju ili, obrnuto, disoluciju. Spenserova evolucionistička sociologija čvrsto se temeljila ne samo na biologiji, nego i na etnologiji – podaci o “primitivnim društvima” nužni su kako bi se utvrdila startna pozicija evolucije od horde, preko militarističkog do industrijskog društva. Evolucija teče od neizdiferencirane homogenosti primitivnih zajednica (“hordi”) do izdiferencirane heterogenosti (militarističkih i, naročito, industrijskih) društava. Horda – militarističko društvo – industrijsko društvo 1. lex talionis (strah od živih) 2. pravo mrtvih (strah od mrtvih) 3. sakralno pravo 4. vladarsko pravo 5. državno (“formulisano”) pravo 6. konsenzualno (“prirodno”) pravo n Na kraju evolutivnog razvoja stvoriće se “federacija najviših nacija”, koja će uspostaviti večni mir (inferiorne nacije će opstati u perifernim delovima sveta).

Socijaldarvinizam n Svaki moralni i pravni razvoj počiva na pravdi. Pravda znači: n n n n na početku svake evolucije – naprosto opstanak najprilagođenijih i izumiranje najmanje prilagođenih (pravda nejednakosti); na vrhuncu evolucije čovečanstva – Kantov kategorički imperativ, koji su već prihvatili utilitaristi, a koji glasi: svako je slobodan da čini ono što hoće ako na taj način ne ograničava slobodu nekoga drugoga (pravda jednakosti). Za razliku od Mila, koji je u spisu Utilitarizam (1863) negirao mogućnost za shvatanje pravde koje podrazumeva pomirenja utilitarizma i socijaldarvinizma, Spenser je tražio rešenje za ovo pomirenje. Rešenje se sastoji u tome što na svakom evolutivnom stupnju društvo iziskuje adaptaciju svojih članova putem uravnoteženja borbe za opstanak (egoizma) i saradnje (altruizma). Prirodna selekcija altruizma: suviše altruističke prirode gube život i ne stižu da ostave potomstvo. Prirodna selekcija egoizma: suviše egoističke prirode izazivaju smrt potomstva ili njegov neadekvatan razvoj, tako da prosečni egoizam narednih generacija slabi. Pojedinci koji nisu ni previše altruistični, ni previše egoistični najbolje se uklapaju u podelu rada jednog društva. U meri u kojoj u jednom društvu podela rada postaje diferenciranija saradnja među članovima društva preovladava, a borba za opstanak preostaje samo u odnosima prema drugim društvima.

Industrijalizam n n n Podela rada je univerzalna osnova svake saradnje ljudi. Kroz podelu rada ostvaruje se koordinirana specijalizacija funkcija društva, koju obavljaju njegovi članovi – u tome se sastoji industrijski princip. Evolucija vodi tome da: n n n podela rada postaje sve diferenciranija, društvene funkcije sve specijalizovanije, a koordinacija funkcija sve kompleksnija, sve više opstaju oni članovi društva koji su najprilagođeniji industrijskom principu koordinirane specijalizacije funkcija društva, dobiti svakog člana društva za pružene usluge postaju sve uravnomerenije (“neuravnomerenost” ostaje još samo kao patološka pojava). Industrija postoji i u militarističkim društvima: izgradnja industrijskog društva počinje tek kada se industrija poveže sa pravdom jednakosti. Kategorički imperativ industrijskog društva je da omogući svakom čoveku slobodu da zarađuje za svoj život tako što će zadovoljavati potrebe drugih – u tome se sastoji osnovni cilj uravnoteženja saradnje i borbe za opstanak ili uravnoteženja alturizma i egoizma. Uravnoteženje saradnje i borbe za opstanak na putu evolucije od militarističkog do industrijskog društva odvija se na tri nivoa: n na nivou odnosa između pojedinih rasa, klasa i etničkih grupa u okviru svakog pojedinačnog društva, na nivou odnosa između pojedinačnog društva sa drugim društvima, na nivou odnosa između pojedinačnog društva i njegove prirodne okoline.

Liberalizam n n Osnovni liberalni postulat: svaki pojedinac će moći da zarađuje za život zadovoljavajući potrebe drugih samo ako se potpuno uravnoteži ponuda i potražnja na tržištu. Samim tim, tržište je najoptimalniji mehanizam za uravnoteženje egoizma i altruizma. To je kompatibilno i sa utilitarističkim učenjem o postizanju sreće najvećeg broja pripadnika društva - Bentam je pri tom bio u pravu kada je tražio sreću za najveći broj pripadnika društva, ali je bio u zabludi kada je verovao da se ta sreća može obezbediti zakonom, odnosno delatnošću Parlamenta ili, najuopštenije govoreći, države. Svaka država, bilo da je u militarističkom (despotija) ili industrijskom društvu (demokratija), sastoji se iz tri elementa: n n n vođa savet predstavništvo Liberalni cilj je izgradnja “etičke države” koja potpuno štiti tržište. Parlament nema prava da zakonima interveniše u tržišne tokove n n zato što nijedna, pa ni demokratska vlast nema adekvatna znanja o tržišnim tokovima, tako da svaka njena intervencija završava u voluntarističkom nasilju. zato što u svakom parlamentu dominira građanstvo koje se drži principa limitiranog autoriteta (ranije je bilo limitirano plemstvo, a danas radništvo).