ANADOLU GER KLTR snrlar izilmeden duvarlar rlmeden Prof

ANADOLU GÖÇER KÜLTÜRÜ. . . sınırlar çizilmeden, duvarlar örülmeden. . . Prof. Dr. M. Muhtar Kutlu Ankara Üniversitesi DTCF Halkbilim Bölümü

GÖÇEBELİK (NOMADİZM) AVCI TOPLAYICI GÖÇEBELER PASTORAL NOMADİZM GÖÇEBE ÇOBANLIK DİGER GÖÇEBE GRUPLAR GÖÇEBE HAYVANCILIK TRANSHÜMANS Paleolitik. . . Neolitik (Üretim). . . . . Sanayi/Endüstriyel Toplumlar. . . …… Tarım/Yerleşik Yaşam Post Endüstriyel Toplumlar

GÖÇEBELİK / NOMADİZM AVCI TOPLAYICI GÖÇEBELİK “İLKEL” GÖÇEBE • Günümüzden 15. 000 10. 000 yıl öncesine kadar paleolitik dönemi karakterize eden yaşam biçimi • Avcı-toplayıcılarla çobanlar arasında onları tek bir başlık altında birleştirecek çok az ortak özellik vardır • Üretimden çok toplama/devşirmeye dayalı bir ekonomi • “ilkel refah toplumları” (M. Sahlins) • Yerleşik olmayan avcıtoplayıcılar “gezgin/gezginci” terimi ile, hareket halinde geniş alanlara yayılmış çobanlar ise “göçebe” terimi ile tanımlanabilirler PASTORAL NOMADİZM GÖÇEBE ÇOBANLIK GÖÇEBE HAYVANCILIK • Evcilleştirilmiş sürü hayvancılığı ve ürünlerine bağımlı, çevreye özelleşmiş bir uyum modeli (pastoralizm) TARIMCI GÖÇEBELİK (agro-pastoralizm) • İlk pastoral topluluklar 0 rtadoğu’da (geç neolitik) yerleşik topluluklardan ayrılmış “dağ çobanları” olmuştur. • Dünyanın 7 büyük pastoral alanında yoğun olarak toplanmışlardır • Ekonominin temeli olan hayvan türleri ekosistemin özelliklerine bağlı olarak çeşitlilik gösterir • Günümüz küresel dünya sistemi içinde marjinalleşen gruplar • Yerleşik hayvancılığın aksine hayvan sürülerinin periyodik olarak, esas oturma yerinden uzakta, yılın belirli bir kısmında yararlanılan otlaklara götürülmesi • Yarı göçebelik Tarımın ve göçebe hayvancılığın ekonomide oynadığı ağırlıklı role bağlı olarak bir uzlaşma modeli (küçük göçebe, göçer köylü) • Yaylacılık (yayla pastoralizmi) Kendine özgü ekolojik alanlarda tarımla uğraşan yerleşik köylülerin mevsimlik otlaklardan düzenli yararlanması DİĞER GÖÇEBE GRUPLAR • Ticari, alış-verişçi göçebeler • Göçebe etnik gruplar (Çingeneler) • Çağdaş sanayi toplumlarında göçebe işçiler • Mevsimlik göçebe tarım işçileri

GÖÇEBELİK TERMİNOLOJİ / TİPOLOJİ / TÜRLER VE SINIFLAMALAR PASTORALİZM Evcilleştirilmiş sürü hayvancılığı ve ürünlerine bağımlı çevreye özelleşmiş bir uyum modeli. Hayvanların mevsim koşulları ve besin gereksinimine göre geniş bir alana yayılan otlaklar arasında yaygın ve yatay bir devinim örüntüsü izleyen göçer çobanlık, genellikle bir sürüyü uzun süre besleme kapasitesinden yoksun (dağlık bölge, kuru iklim, tarım yoluyla desteklenemeyen nüfus) coğrafi alanlarda görülen bir uyarlanma stratejisidir. (yiyecek üretim modeli). Göçebe çoban toplumlar hayvan yetiştirmenin ve düzenli göç hareketinin temel olduğu toplumlardır. Göçebelik ve Çobanlık kavramları arasında fark yokmuşçasına kullanılsa bile analitik olarak farklı kavramlardır. Göçebelik düzenli göç hareketini vurgulamaktadır. Çobanlık ise bir geçim tarzını ifade eder. Bütün çobanlar göçebe değildir. Bütün göçebeler de çoban değildir.

TRANSHÜMANS (Transhumance/Transhumant) Batı Dillerinde “transhümans” terimiyle ifade edilen göçebe-hayvancı coğrafi hareketlilik, henüz Türkçede kendisine tam bir karşılık bulamamıştır. Bu terim, insanların hayvanlarla birlikte hareketini anlatır. Meraların kullanıma hazır hale gelmesiyle birlikte sürü halinde yaşayan hayvanların, insanlarla birlikte, değişik bölgeler arasındaki (genellikle dağlık yerler ile ovalar arasında) mevsimlik hareketlerini anlatan bir terim. Terim ilk ortaya çıktığında prehistorik avcı-toplayıcıların avları olan hayvan sürülerinin peşinden yer değiştirmesi için kullanılıyordu. Ancak daha sonra anlam genişlemesine uğradı ve tarım devriminden sonra insanların evcilleştirilmiş hayvanlarıyla birlikte otlaktan otlağa mevsimlik hareketi için kullanılmaya başlandı. Böylece terim, göçebehayvancı ya da göçebe-çoban (pastoral-nomadic) adı verilen toplulukların geçim etkinliğini anlatır hale geldi.

Göçebe-hayvancı ekonomi, yerleşik toplumun ardından çıkmıştır. Hayvan evcilleştirilmesinin bitki evcilleştirilmesinden çok daha geç tarihlerde gerçekleştiği bilinmektedir. Önce koyun, keçi gibi küçükbaş hayvanların, ardından çeşitli sığır türlerinin ve en son atlı-çoban ya da göçebe-çoban geçim etkinliğinin vazgeçilmez eşlikçisi olan at, eşek, deve gibi binek hayvanlarının evcilleştirilmesi gerçekleşmiştir. Genel olarak kabul edilen; transhümansa dayanan göçebeliğin İÖ. 1. binyılın ilk iki yüzyılında ortaya çıktığıdır. Bu tarihler Demir Çağı’na tekabül eder. İlk göçebeler Avrasya steplerinin batı bölümünde ortaya çıktılar (Kimmerler ve İskitler) ve her yöne yayıldılar. Yerleşik komşularıyla üst düzeyde sembiyotik ilişkiler geliştirdiler.

Göçebeler yerleşiklere özgü üretimi yapmadıkları için yerleşiklerle ticaret yapmak zorundaydılar. Sembiyotizmin temeli de buydu. Göçebe-hayvancı geçim biçiminin temel özellikleri bu çerçevede oluştu. Göçebe hayvancılar genişledikçe, hem bu sembiyotik ilişkilerin zorlamasıyla hem de yayıldıkları sahaların coğrafi özelliklerine bağlı olarak özel farklılaşmalar uğradılar. Göçebe-çobanlık ilkin yalnızca steplere ve suyu bol sahalara özgüydü. Hatta stepin büyüklüğü birçok sınırlılıklar getirmekteydi. Ancak yayılmaya bağlı olarak yüksek dağlık alanlar ve onları çevreleyen derin vadilerde ya da ovalarda gelişen yeni bir transhümans biçimi de yaygınlaşmaya başladı. Böylece Avrasya bozkırlarına özgü geniş steplere yayılan bir transhümansla (yatay), yüksek dağ yaylaları ile onlara yakın ovalar arasında cereyan eden dikey transhümans türleri ortaya çıktı.

Dikey transhümans hareketi, göçerlerin düşük rakımlı kışlaklar ile yüksek rakımlı yaylalar arasında iki yönlü hareketi içeren, genellikle Alp kuşağına özgü, Pireneler’den Alplere, (eski) Yugoslavya dağlarından Karpatlara, Rodoplara, Karadeniz dağlarına, Toros dağlarına ve oradan Kafkasya ile Zagroslar’a uzanan yüksek dağ kuşağıyla, bu dağların etrafını çevreleyen ovalar ve deniz kıyıları arasında hareket etmek şeklinde vuku bulan kısa mesafeli mevsimlik yer değiştirmeyi adlandırmak üzere kullanılan bir terimdir. Yatay transhümans ise daha geniş bir sahada, uzun-süreli ve döngüsel bir göç hareketini anlatır.