ADA TRK LEHELER Hazrland Kateryna Pernata Ulukberdi Pardaev
ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİ Hazırlandı: Kateryna Pernata Ulukberdi Pardaev
TÜRK LEHÇELERİNİN TASNİFİ � Tarihi, kronolojik olarak bakılacak olursa Kaşgarlı’dan sonra İ. N. Berezin 1848’de Türk Lehçelerinin tasnifinden bahsetmiştir. � Radloff daha sonraki dönemde Türk dillerinin tasnifiyle ilgili çalışmalar yapmıştır. � Ardından Kroş, Radlof’un çalışmalarını geliştirmiştir. � Daha sonra Samoyloviç, bunların yaptığı çalışmaları birleştirip geliştirmiş ve daha gelişmiş bir Türk lehçeleri tasnifi yapmıştır ki bu, Türk lehçelerinin tasnifi konusunda temel kabul edilmektedir. � 1926 -27 yıllarında Bekir Çobanzade yapılan tasnif çalışmalarının tahlilini yapmıştır.
TÜRK LEHÇELERİNİN TASNİFİ �Türk lehçelerinin tasnifiyle ilgilenen diğer bilim adamları Bogoraditsky, Rasanen, Kononov’dur. � 1953 yılında Reşit Rahmeti Arat, bütün tasnif denemelerini inceleyerek, dil özelliklerini ve tarihi-kavmicoğrafi esasları dikkate alarak, “Türk Şivelerinin Tasnifi” adlı makalesinde önemli bir tasnif ortaya koymuştur.
TÜRK LEHÇELERİNİN YÖNLERE GÖRE TASNİFİ 1. Güney Batı Grubu: Kafkasya, Azerbaycan, Türkmenistan, Anadolu ve Güney Kırım’da konuşulan lehçeler. 2. Kuzeybatı Grubu: İdil havzası, Sibirya, Kuzey Kafkasya, Kuzey Kırım, Batı Türkistan, Doğu Türkistan’ın bir kısmı, Altayların bir kısmı ve Afganistan’daki bazı ağızlar. 3. Güneydoğu Grubu: Doğu ve Batı Türkistan’ın bir kısmında konuşulan lehçeler. 4. Orta Grup: Hive ve çevresi 5. Kuzeydoğu Grubu: Altayların bir bölümü.
Güney-Batı Grubu �Türkiye Türkçesi �Gagavuzca �Azerice �Türkmence �Horasan Türkçesi
Gagauzca �Gagauz Türkçesi Oğuz grubunun en küçük kolunu oluşturur. Oğuzcanın en batıda kalan bu kolunu konuşanların büyük bir kısmı bugün Moldova cumhuriyetinin güneyinde ve Ukrayna’nın güneybatısında yaşarlar. Ayrıca Bulgaristan ve Dobruca’da ve Kafkaslarda da yaşayan Gagauz toplulukları vardır. Gagauzlar Hristiyan Türklerdendir.
Gagauzca �Gagauz Türkçesi Oğuz grubunun en küçük kolunu oluşturur. Oğuzcanın en batıda kalan bu kolunu konuşanların büyük bir kısmı bugün Moldova cumhuriyetinin güneyinde ve Ukrayna’nın güneybatısında yaşarlar. Ayrıca Bulgaristan ve Dobruca’da ve Kafkaslarda da yaşayan Gagauz toplulukları vardır. Gagauzlar Hristiyan Türklerdendir.
KOMİSYON (2010), Gagavuz Türkçesi Araştırmaları Bilgi Şöleni, Hazırlayan: Mustafa ARGUNŞAH-Adem TERZİ-Abdullah DURKUN, TDK Yayınları, Ankara. ÖZKAN, Nevzat (1996), Gagavuz Türkçesi Grameri: Giriş-Ses BillgisiŞekil Bilgisi-Cümle-Sözlük. Metin Örnekleri, TDK Yayınları, Ankara.
Azerbaycan Türkçesi �Azerbaycan Türkçesi, Azerbaycan cumhuriyeti, Ermenistan’da, Gürcistan ve en kalabalık olarak İran’da konuşulmaktadır (Tebriz ağzı, Kaşkay-Eynallu ağızları). Irak’ta konuşulan Kerkük Türkçesi de Azerbaycan Türkçesinin bir ağzı olarak kabul edilmelidir. 19. yüzyılın ikinci yarısında Rus işgaliyle ikiye bölünen Azerbaycan’ın tarihinde Türkmençay antlaşması (1828) ile yeni bir dönem başlamıştır. Kuzey Azerbaycan Rus hakimiyetine girerken, Güney Azerbaycan’da İran hakimiyeti altına girmiş, dolayısıyla Azerbaycan Türklüğü iki farklı fikrî ve kültürel, dini çevrede yaşamıştır. İslamın Şia geleneğine bağlı Güney Azerbaycanlılar bölgenin Lingua Franca’sı olan Farsçanın kuvvetli tesiri altında, İran kültürüyle içiçe yaşamaktadırlar.
�RIZAYEV, Anar (2005), Azerbaycan Türkçesinin Söz Varlığı, Hazırlayan: Arif ACALOĞLU, Akçağ Yayınları, Ankara. �KANOĞLU, İbrahim (1999), Azerbaycan Dialektoloji Lüğeti I. Cilt. A-L, TDK Yayınları, Ankara.
Türkmen Türkçesi �Türkmen Türkçesi öncelikle yoğunlukla Türkmenistan cumhuriyetinde, İran ve Afganistan’da konuşulmaktadır. Türkmen Türkçesinin bir ağzı olan Türühmen Kafkasya’da, Stavropol’dan Astrahan’a kadar olan yörelerde konuşuluyor. Oğuz grubu içinde eski Oğuz Türkçesinin özelliklerini en iyi korumuş olan lehçe ise Türkmencedir. Türkmenler köken olarak Oğuz boylarına dayanırlar. 11. yüzyıl Türk kaynaklarından itibaren Türkmen etnonimine kaynaklarda rastlanmaktadır.
Türkmen Türkçesi � 1917’den itibaren Sovyetler Birliği içinde yer alan Türkmenistan, 1991’de birliğin dağılmasıyla 27 Ekim 1991’de bağımsızlığını kazanmıştır. Başkenti Aşgabat olan Türkmenistan bugün bağımsız Türk cumhuriyetlerinden biridir. Azeriler gibi Türkmenler de bugün Latin yazısını kullanmaktadırlar. Türkmenler 1996’dan itibaren Latin yazısını kullanmaktadırlar. Türkmen Türkçesi, Türkçenin ses tarihi araştırmaları için son derece önemlidir. Ana Türkçenin aslî uzun ünlülerini Yakut ve Halaç lehçeleriyle birlikte sistemli olarak koruyan bir Türk lehçesidir.
�KARA, Mehmet (1998), Türkmen Türkçesi ve Türkmen Edebiyatı Üzerine Araştırmalar, Akçağ Yayınları, Ankara. �KARA, Mehmet (2001), Türkmence (Giriş Gramer - Metinler - Sözlükler), Akçağ Yayınları, Ankara. �KARA, Mehmet (2004), Türkmen Türkçesi - Türkiye Türkçesi Deyimler Sözlüğü, Çağlar Yayınları, İstanbul. �KARA, Mehmet (2012), Türkmen Türkçesi Grameri, Etkileşim Yayınları, İstanbul.
Horosan Türkçesi �Oğuz dünyasının doğu kolunda yer alan Horosan Türkçesi, İran’ın kuzey-doğusunda, Horosan bölgesinde konuşulur. Yakın zamana kadar bu Türk lehçesi ile ilgili fazla bir şey bilinmemekteydi. Bu lehçenin Türkmencenin bir ağzı olduğu düşünülüyordu. Ancak Alman Türkolog G. Doerfer’in alanda yaptığı önemli çalışmalarla (1969) Horosan Türkçesinin de Oğuz grubu içinde diğer lehçeler gibi eş değerde özelliklere sahip bir dil olduğu ortaya konmuştur. Horosan Türkçesi Türkmenceye benzemekle birlikte birçok özellikleriyle ondan ayrılır.
� • Doerfer, G. (1977), İran’daki Türk dilleri, TDAY-Belleten, Ankara. � • Doerfer, G. (1993), Chorasantürkisch, Wiesbaden. Heyet, Cevat (1998), “Horasan Türkçesi”, Kardeş Ağızlar. � • Barutcu Özönder, F. Sema (2002), İran ve Türkler, Kök Araştırmalar, IV/2 (Güz 2002). � • Tulu, Sultan (1994), “Horasan Türkçesi ile İlgili Folklor Çalışmaları”, Atatürk Ün. Türkiyat Araştırmaları Enst. Dergisi, 1, Erzurum. � • Tulu, Sultan (2009), Horasan Türklerinden Masallar ve Halk Hikayeleri, Kömen Yayınları (Bu tür başka derleme kitapları da bulunmaktadır. ) � • DOĞAN, Talip (2017), Horasan Türkçesi Metinleri, Palet Yayınları. � • DOĞAN, Talip (2019), Geşeng Ginle-Horasan Türkçesi Üzerine Bir İnceleme, Akçağ Yayınları.
Kuzey-Doğu Grubu �Yakutça (Sahaca) �Tuvaca �Hakasça �Altayca
Yakutça � Yakutlar Türk dünyasının en kuzey-doğu ucunda Rusya Federasyonuna bağlı Yakut Özerk cumhuriyetinde yaşar. Kendi cumhuriyetleri dışında Rusya’nın Magadan bölgesi ile Sahalin adasında da yaşayan küçük Yakut toplulukları vardır. Yakutlar kendilerini Saha (Saka) olarak adlandırırlar. Yakut ismi onlara yabancı literatürde verilen isimdir. 19. yüzyılların başlarına kadar Yakutçanın Türkçe olmadığı araştırmacılar arasında genel kabul gören bir görüştü. Ancak 19. yüzyıl sonlarında bilim adamları tarafından sahada yapılan dil araştırmalarıyla Yakutçanın Türk dilinin üst lehçelerinden biri olduğu gerçeğini ortaya konmuştur. Yakutça birçok arkaik özelliği ile Türk dilleri içinde önemli bir yer tutar. Türk dili tarihi araştırmaları içinde de önemli bir yeri vardır.
KİRİŞÇİOĞLU, M. Fatih (2002), Sahalar (Yakutlar) ve Saha Türkçesi, Türkler Ansiklopedisi, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara. VASILIEV, Yuriy (1995), Türkçe-Sahaca (Yakutça) Sözlük, TDK Yayınları, Ankara.
Tuvaca � Tuva Türkçesi, başlıca Rusya Federasyonuna bağlı Tuva otonom cumhuriyetinde (Başkent Kızıl), konuşulur. Ayrıca Moğolistan Halk cumhuriyetinde, Buryat Özerk cumhuriyetinde ve Çin’in Şincan eyaletinde küçük Tuva toplulukları vardır. Tuvalar kendilerine Tıva kiji ya da Tıvalar olarak adlandırırlar. Bilimsel literatürde Uryanhay, Soyot veya Soyon olarak da geçerler. Tuva adı, tarihteki T’opa adıyla ilişkili olmalıdır. Doğu Hun federasyonuna bağlı olan T’opalar Kuzey Çin’de 200 yıl süren T’opa-Wei devletini kurmuşlardır (4 -6. yy). � Tuvaların Tibet Budizmi (Lamaizm) ile Şamanizm karışığı bir dinleri vardır. Tuvaca da Eski Türkçenin arkaik özelliklerini taşıyan özellikli bir Türk lehçesidir. Tuvacanın ağzı Karagas (Tofa) diyalekti de özellikli bir lehçedir.
� ARIKOĞLU, Ekrem - Klara KUULAR (2003), Tuva Türkçesi Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara. � Koçoğlu Gündoğdu, Vildan (2018). Tuva Türkçesi Grameri, TDK Yay. , Ankara. � Tosun, İlker (2011), Tuva Türkçesinin Şekil Bilgisi, Trakya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Edirne. � İSHAKOV F. G. -PALMBVAN (2019), Tuva Dili ve Grameri, Bengü Yayınları, Ankara. � Anderson, G. D. ; Harrison, K. David (1999). Tyvan, Languages of the World, Materials 257, Lincom Europa
Hakasça �Hakas Türkçesi ve ağızları Rusya Federasyonuna bağlı Hakas Otonom Cumhuriyetinde (başkent Abakan), Yenisey, Abakan ve Çulım ırmaklarının orta mecrasında yaşayan halklarca konuşulur. Hakasçanın bir ağzı olan Şor Türkçesi Kemerova eyaletinde konuşulur. Hakasça konuşan Türklerin asıl çoğunluğunu Sagay-Beltir ve Kaç-Koybal-Kızıl ve Şor grupları oluşturur. Hakas yazı dili bu konuşulan bölgelerde 1944 yılına kadar bir yazı dili olan Şorcanın yerini almıştır.
�ARIKOĞLU, Ekrem (2011), Hakas Türkçesi Grameri, Bengü Yay. , Ankara. �GÜRSOY NASKALİ, Emine - Almagül İSİNAErdal ŞAHİN-Viktor BUTANAYEV (2007), Hakasça - Türkçe Sözlük, TDK Yayınları. Ankara.
Altayca �Kuzey-Doğu Sibirya Türk grubuna giren bir başka Türk lehçesi de Altay Türkçesidir. Altayca Rusya Federasyonuna bağlı Dağlık Altay cumhuriyetinde konuşulur. Altaycanın güney ağızları Oyrot, Telengit, Teleüt ve kuzey ağızları Tuba, Kumandı, Çalkandı’dır. Altayca Sovyet döneminde 1922’de yazı dili olmuştur. Altayca 1948’e kadar Oyrotça olarak adlandırılmıştır.
�GÜRSOY NASKALİ, Emine - Muvaffak DURANLI (1999), Altayca - Türkçe Sözlük, TDK Yayınları. Ankara. � GÜNER Dilek, Figen (2007). Altay Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri, Akçağ, Ankara.
Kuzey-Batı Grubu �Tatarca �Başkurtça �Kırgızca �Kazakça �Karakalpakça �Nogayca �Karaçay-Balkarca �Kumukça �Karayimce �Kırım Tatarcası
� Modern Türk dili alanında oldukça geniş bir coğrafyaya yayılmış olan Kıpçak lehçelerini coğrafî esasta üçe ayırabiliriz: � İdil-Ural bölgesinde konuşulan lehçeler, � Aral-Hazar gölleri arasında konuşulanlar � Hazar ve Karadeniz arasında (Kafkaslarda) konuşulan lehçeler. � İdil-Ural grubu içinde Tatar Türkçesi, en büyük sayıda Tataristan’da, sonra Başkurdistan, Bulgaristan, Kazakistan, Romanya, Çin, Türkiye, Finlandiya, Ukrayna, Kırgızistan, Azerbaycan, ABD, Tacikistan ve bazı Avrupa ülkelerinde, oldukça geniş bir coğrafyada konuşulmaktadır. Rusya dışında kalan Tatarlar oldukça geniş bir alana yayılmış ve büyük bir diaspora oluşturmuşlardır. � Tatarların bir kısmı 18. ve 19. yüzyıllarda İdil-Ural bölgesinden Batı Sibirya’ya göç etmişlerdir. Batı Sibirya ağızları, İrtiş vadisinde, Tobolsk, Tümen, Tomsk ve Barabada konuşulur. Bölgedeki Rusçanın etkisiyle Batı Sibirya lehçeleri üzerindeki Tatarca etkisi azalmıştır.
TATAR TÜRKÇESİ ÜZERÜNDE YAPILAN ÇALIŞMALAR �ALKAYA, E. (2008), Sibirya Tatar Türkçesi. Turkish Studies Yayınları, Ankara. �ALKAYA, E. (2013), Sibirya Tatar Türkçesi Ağızlarındaki -IşIn Zarf-Fiil Eki Üzerine. Prof. Dr. Leylâ Karahan Armağanı , Akçağ Yayınları, Ankara. �ALKAYA, E. (2014), Mişer Tatar Türkçesi, Kesit Yayınları, İstanbul. �ALKAYA, E. (2015), Mişer Tatar Türkleri ve Dilleri. Mustafa Argunşah (Haz. ), Mustafa Öztürk’e Armağan, Kesit Yayınları, İstanbul.
ALKAYA, E. (2014), Mişer Tatar Türkçesi, Kesit Yayınları, İstanbul. DAVLETŞİN, G. (2014), Türk Tatar Kültür Tarihi, Albina Tuzlu (Çev. ), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara. ALKAYA, E. (2008), Sibirya Tatar Türkçesi, Turkish Studies Yayınları, Ankara.
� ALKAYA, E. , KİRİLLOVA, Z. (2018), Kreşin Tatar Türkçesi (Dil, Tarih, Kültür), Kesit Yayınları, İstanbul. � ÇETİN, Ç. Z. (2009), Tatar Türklerinin Gelenek ve Görenekleri, Kültür Ajans Tanıtım ve Organizasyon, Ankara. � ÇETİN, Ç. Z. (2016), Alimcan İbrahimov’un Eserlerinde Tatar, Başkurt ve Kazak Türklerinin Kültürel Değerleri, Ercan Alkaya (Ed. ), Bengü Yayınları, Ankara. � ÇETİN, Ç. Z. (2018), XX. Yüzyıl Kazan Tatar Edebiyatı. Orhan Söylemez, Samet Azap (Ed. ), Türk Dünyası Çağdaş Edebiyatları El Kitabı, Kesit Yayınları, İstanbul. � ÇOBANZADE, B. (2014), Türk-Tatar Dil Bilimine Giriş, Fatih Numan Küçükballı, Ufuk Deniz Aşçı (Çev. ), Palet Yayınları. Konya. � DAVLETŞİN, G. (2014), Türk Tatar Kültür Tarihi, Albina Tuzlu (Çev. ), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara. � ERCİLASUN, A. B. (Ed. ). (1991 -1992), Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
Başkurt Türkçesi �İdil-Ural coğrafyası içinde Tatarlarla komşu olan Başkurtlar vardır. Tatarcaya çok yakın olan Başkurt Türkçesi, büyük çoğunlukla Başkurdistan’da konuşulur. Tatarlar için saydığımız oblastların bir bölümünde de yine Başkurtça konuşulduğu bilinmektedir. Tatarca ve Başkurtça, Kıpçak grubu içinde gösterdikleri dil özellikleri bakımından müstakil bir grup oluştururlar. Tataristan ve Başkurdistan bugün Rusya Federasyonuna bağlı otonom cumhuriyetlerdir.
BAŞKURT TÜRKÇESI İLE İLGİLİ KAYNAKLAR � ERSOY-YAZICI, H. (2012), Başkurt Türkçesi ve Türkiye Türkçesinde Yalancı Eş Değerler, Gazi Kitabevi, Ankara � ERSOY-YAZICI, H. (2014), Başkurt Türkçesinde Kip. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. � İBRAHİMOV, G. (1996), Türkçe Başkurtça Konuşma Kılavuzu, Türksoy Yayınları, Ankara. � ÖZŞAHİN, M. (2017), Başkurt Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. � NADERGULOV, M. , SALİHOV, A. (2009), Başkurt Şecereleri, Türksoy Yayınları, Ankara � ÖZYETKİN, M. , DÜNDAR, M. , KAMALOV, İ. (2008), Tarihten Bugüne Başkurtlar Tarih, Dil ve Kültür Üzerine İncelemeler. İstanbul: Ötüken Yayınları. (Kitaptaki bölümler ilgili bölümlerde ayrı verilmiştir). � RUDENKO, S. İ. (2001), Başkurtlar. (Çev. Roza-İklil Kurban), Kömen Yayınları, Konya. � TOGAN, Z. V. (2003), Başkurtların Tarihi, Türksoy Yayınları, Ankara.
BİKBAYEV, R. , İBRAHİMOV, G. (2004), Başkurt Halkının Milli Kahramanı ve Şairi Salavat Yulayev, Türksoy Yayınları, Ankara. NADERGULOV, M. , SALİHOV, A. (2009), Başkurt Şecereleri, Türksoy Yayınları, Ankara.
Kırgız Türkçesi � Kırgız Türkçesi, Kırgızistan Cumhuriyeti’nin devlet dili, dünyada sayısı üç milyondan fazla olduğu tespit edilen (1989) Kırgız Türklerinin konuştuğu dildir. Bu malumat, genelde toplu olarak Kırgızistan’da ve küçük gruplar halinde Çin Halk Cumhuriyeti, Özbekistan, Tacikistan, Kazakistan, Rusya Federasyonu, Türkiye ve Afganistan’da yaşayan Kırgızların dili esas alınarak verilmiştir. � Türk lehçelerinin yapılan bir çok tasnifine göre Kuzeybatı Türk dilleri grubuna dahil edilmekte olan Kırgızca, tarihi aspekte yapılmış Türkoloji çalışmalarında ve Türkçenin bugüne kadar yapılmış sınıflandırmalarında uzun geçmişi ve Türkçenin en eski döneminden en yeni dönemine kadar uzanan bir çok çelişkili unsurları bünyesinde barındırmasından dolayı Türkolojinin kilit noktalarından biri olarak sayılagelmiştir. � Türkoloji tasniflerinde Kırgızcanın bunun gibi çok yönlülüğü ve değişkenliği türkologların ona çok değişik sınıflarda yer vermelerine yol açmıştır. Örneğin, Türk dili tarihinin ünlü isimlerinden S. E. Malov, kendi sınıflandırmasında Kırgızcaya hem en yeni Türk dilleri arasında yer veriyor, hem de Yenisey Yazıtlarının dili, Kırgızların eski edebi dili olduğunu iddia ediyor. Ayrıca S. E. Malov, türkologların hiç bir zaman “Eski Kırgızcanın edebi ve konuşma şekilleri münasebetleri üzerinde durmadıklarına, bunun için halen gerekli malzemelerin de elde edilmediğine” dikkatleri çeker.
Kırgız türkçesi üzreinde çalışmalar � Çelik, Ülkü Kırgız Atasözleri, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2002. � Gülensoy, Tuncer, Manas Destanı: (Türkiye Türkçesiyle), Akçağ Ankara, 2002. � Köseoğlu, Engin, Veli Aba, Diyanet İşleri Başkanlığı , Ankara, 2002. � Saadettin Gömeç, Kırgız Türkleri Tarihi, , Akçağ , Ankara 2002. � Abdıbalık Çorobayev, Canıl Mırza; Türkiye Türkçesine Aktaran: Mehmet Aça, TDK Ankara, 2004. � Gülensoy, Tuncer, Kırgız Türkçesi Grameri, Erciyes Üniversitesi, Kayseri, 2004. � Gülensoy, Tuncer, Türkiye Türkçesi -Kırgız Türkçesi, Kırgız Türkçesi -Türkiye Türkçesi Gramer Terimleri Sözlüğü, Erciyes Üniversitesi Kayseri, 2004. � Gülensoy, Tuncer, Burul Sağınbayeva, Kırgızça Turkçe Jana Turkçe. Kırgızça Sozduk, Erciyes Üniversitesi , Kayseri, 2004.
Kazak Türkçesi �Aral-Hazar gölleri arasında konuşulan Kıpçak Türk lehçelerinden Kazak Türkçesi, �Kazakistan’da, Afganistan’da, Çin’de, Moğolistan’da, Türkmenistan’da, Özbekistan’da �konuşulmaktadır. 26 Ağustos 1920’de SSCB’ye bağlı olarak kurulan Kazakistan, birliğin dağılmasından sonra, 14 Aralık 1991’de bağımsız Türk cumhuriyetlerden biri oldu.
KAZAK TÜRKÇESI İLE İLGİLİ KAYNAKLAR v AKM, Türk Dünyası Nevruz Şiirleri Antolojisi, Atatürk Kültür Merkezi v v v Yayını, Ankara, 2004. AKSU, Nurettin, Kazak Türklerinde Kişi Adları, TDK Yayınları, Ankara, 2002. ALPTEKİN, Ali Berat, Kazak Masallarından Seçmeler, Akçağ Yayınları, Ankara, 2003. ALTINMAKAS, Layik, Hanlık Devrinden Günümüze Örneklerle Kazak Edebiyatı, Bilge Kültür Sanat Yayınevi, İstanbul, 2014. AMANJOLOV, Altay S. , Türk Filolojisi ve Yazı Tarihi, (Çeviren, Kenan Koç), Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2006. BİRAY, Nergis, AYAN, Ekrem, ERCİLASUN KURMANGALİEVA, Güljanat, Çağdaş Kazak Türkçesi (Ses-Şekil-Cümle Bilgisi, Metinler), Bilge Kültür-Sanat Yayınevi, İstanbul, 2015. BİRAY, Nergis, Türkiye’deki Afgan Kazakları Ağzı, TDK Yayınları, Ankara, 2009, 499 s. BOZKURT, Fuat, Türklerin Dili, (Kazaklar Bölümü), Kapı Yayınevi, İstanbul, 2005.
Karakalpak Türkleri Kazakçaya çok yakın olan bu yüzden de Kazakçanın bir diyalekti sayılması gereken. Karakalpak Türkçesi, Sovyet devriminden sonra yazı dili olmuştur. Bugün çoğunlukla Özbekistan’a bağlı Karakalpak Muhtar cumhuriyetinde ve Kazakistan’da konuşulur. Karakalpak Türkleri hakkında Türkiye’de yayımlanan ilk müstakil çalışma, 1974 yılında Ankara’da yayımlanmış olan, Ziya Kurter’in kaleme aldığı “Karakalpak (Türkleri)” adlı kitaptır. 83 Bu eserde Karakalpak Türklerinin dili, edebiyatı, tarihi, o dönemki siyasi durumu hakkında bilgi verilmiş, Sovyetler birliği yönetimindeki Türklerin siyasi ve sosyal durumu ile Karakalpaklar ve Terekemeler (Karapapaklar) arasındaki ilişki tartışılmıştır. Eser, Karakalpakların ve Terekemelerin tarihi bakımdan aynı kökene sahip olduğu görüşü ile son bulmuştur. Eserde yararlanılan kaynakların belirtilmemiş olması, bu çalışmadaki en ciddi eksiktir. Eser, bilimsel bakımdan pek bir ehemmiyeti olmamasına rağmen, bu alanda yapılmış ilk çalışma olması bakımından dikkate değerdir.
Karakalpak Türkleri hakkında Türkiye’deyayımlanan ikinci çalışma, meşhur Karakalpak âşık Berdak hakkında, İrfan Ünver Nasrattınoğlu tarafından hazırlanmış ve 1997 yılında Ankara’da yayımlanmış olan “Karakalpak Halk Ozanı Berdak” adlı çalışmadır. Karakalpak Türklerinin edebiyatı konusunda Türkiye’de yapılmış çalışmalardan biri de, Ceyhun Vedat Uygur tarafından hazırlanmış olan “Karakalpak Türkleri Edebiyatı (Gramer, Yazılı Edebiyat, Destanlar)” adlı eserdir.
NOGAYLAR TÜRKÇESİ Nogaylar Kuzey Kafkasya'da yaşayan Türk halklarından biridir. Ancak yaşadıkları alanlar oldukça dağınıktır. Nogay Türklerinin yaşadıkları yerler; Rusya Federasyonu'na bağlı Karaçay Çerkez Cumhuriyeti, Stavropol ve Dağıstan'dır. Ayrıca Romanya, Kırım ve Türkiye'de de Nogay Türkleri bulunmaktadır. Tarihte büyük ve güçlü devletler kurmalarına rağmen günümüzde sayıları azdır. Nogaylar XX. yüzyılın başına kadar göçmen bir toplum olarak yaşamışlardır 1. Geçmişte çok zengin sözlü edebî gelenekleri olan Nogaylar, “kara söz” adını verdikleri mensur eserlerden ziyade manzum eserlere önem vermişlerdir. Sözlü edebiyat geleneği içinde yer alan türler; destanlar, yırlar (türküler), takpaklar (atasözleri), deyimler, yumaklar (bilmeceler), ertegiler (masallar) vb. dir. Bu eserlerden günümüze ulaşanlar çok azdır.
NOGAY TÜRKÇESI İLE İLGİLİ KAYNAKLAR � AKBABA, D. E. (2007), “Nogay Türkçesi ve Türkiye Türkçesi Arasındaki Yalancı Eş Değerler”, Bilig, Yaz 2007. � AKBABA, D. E. (2007 a), “Nogay Türkçesi”, Türk Lehçeleri Grameri, (Ed. A Bican Ercilasun), Ankara. � AKBABA, D. E. (1998), “Nogay Türkleri Edebiyatı”, Türk Dünyası El Kitabı, C. 4, Ankara. � BASKAKOV, N. A. (1963), Nogayisko- Russkiyi Slovar, Moskova 1963. BAVBEK, O. (1986), “Nogay Türkleri”, Türk Kültürü, Mart 1986. � BULGAROVA vd 2002), “Nogay Edebiyatı”, Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi, C. 21, Kültür Bakanlığı, Ankara. � ÇAĞATAY, S. (1961), “Nogay Atasözleri’nden Birkaç Örnek” (M. OSMANOV, Nogayskoye Nareçiye, (Petersburg, Ak. Nauk 1883), TDAY Belleten, Ankara, [1962] 1961. ÇAĞATAY, S. (1972), Türk Lehçeleri Örnekleri II, Yaşayan Ağız ve Lehçeler, DTCF, Ankara. � ÇENELİ, İ. (1985), “Nogay Atasözleri”, Türklük Araştırmaları Dergisi, İstanbul. � GÜLLÜDAĞ, Nesrin (2002), “Nogay Türkçesinde Đsim Çekim (Hâl) Ekleri”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, Bahar-2002, S. 13, TDK, Ankara. � MENGES, K. M. (), “Die Aralo- Kaspısche Gruppe” Fundemanta I. � NOGAY, S. (2007), “Nogay Türkleri”, Nogay, Ocak-Şubat-Mart 2007.
KARAÇAY-MALKAR TÜRKÇESİ Karaçay-Malkar Türkleri günümüzde yoğun olarak Rusya Federasyonuna bağlı Karaçay-Çerkes ve Kabardin-Balkar Özerk Cumhuriyetlerinde yaşamaktadır. Bu bölgede Karaçayların nüfusu yaklaşık 200 bin, Malkarların nüfusu ise 130 bin kadardır. Ayrıca; Kazakistan, Kırgızistan ve Özbekistan’da toplam 20 bin, Türkiye’de 25 bin, ABD’de 5 bin, Suriye’de 1500 civarında Karaçay-Malkar Türkünün yaşadığı tahmin edilmektedir. Karaçay-Malkar Türkleri iki ayrı halk değil, Rusya’nın siyasi politikaları sonucu coğrafi olarak bölünmüş aynı dili ve kültürü paylaşan tek bir halktır. Karaçay-Malkar Türkçesi tipik bir Kıpçak lehçesi özelliği taşır ve Kuzey-batı grubunun Batı Kıpçak kolunda tasnif edilir. 1916 -1924 yılları arasında Arap, 1924 -1937 yılları arasında Latin alfabesini kullanan Karaçay-Malkar Türkleri, 1938 yılından itibaren Kiril alfabesini kullanmaktadır. Kafkasya dışında konuşulan Karaçay-Malkar Türkçesi ise bir ağız özelliği taşımaktadır ve bu bölgelerde yazı dili olarak ölçünlü dil kullanılmaktadır.
KARAÇAY-MALKAR TÜRKLERİ İLE İLGİLİ KAYNAKLAR � ADİLOĞLU, Adilhan (2002), Karaçay-Malkar Türkleri, T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara � AKAR, Ali-GÜNAY, Ayşe (2015), “Derleme Sözlüğünde Karaçay-Malkar Türkçesi Söz Varlığı”, TÜRÜK: Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi. � BASKAKOV, Nikolay (1966), Karaçay-Malkar Tilni Gramatikası: Fonetika, Morfologiya, Sintaksis, Nalçik: Karaçay-Malkar İlmu-İzlem İnstitut. � Tavkul, Ufuk (1993), Kafkasya Dağlılarında Hayat Ve Kültür, Karaçay-Malkar Türklerinde Sosyo-Ekonomik Yapı ve Değişme Üzerine Bir İnceleme, Ötüken Yayınları, İstanbul. � TAVKUL, Ufuk (2000), Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları. Ankara. � TAVKUL, Ufuk (2003), “Karaçay-Malkar Türkçesinin Çerek (Yukarı Balkar) Diyalektinde Tespit Edilen Ses Değişmeleri”, Türk Dünyası Araştırmaları. � TAVKUL, Ufuk (2012), Karaçay-Malkar Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri (ed. A. Bican Ercilasun), Akçağ Yayınları, Ankara.
Güney-Doğu Grubu �Özbekçe �Uygurca �Sarı Uygurca �Salarca
Özbek Türkçesi � Çağdaş Türk Lehçeleri arasında kuvvetli mazisi ve tesir sahası ile öne çıkan Özbek Türkçesi ve edebiyatını dikkatle incelemek gerekmektedir. Türkistan coğrafyasının edebî dilini meydana getiren bu lehçe, Çağatay Edebiyatının da devamıdır. XX. asrın sonlarında yavaş bağımsızlıklarını kazanan Orta Asya’daki Türk devletleri içerisinde Özbekistan Cumhuriyeti, üzerinde kurulu olduğu coğrafya itibariyle Türk ve dünya kültürü için pek çok şey ifade etmektedir. Özbek edebî dilinin geliştiği ve mahsullerini verdiği bu coğrafyada, pek çok ilim adamı yetişmiştir. Ebü’l-Leys es. Semerkandî, Ebü’l-Mu’în en-Nesefî, Zemahşerî, Ahmed Yesevî, Necmeddîn-i Kübrâ, Bahâeddin Nakşibend, Mâtüridî gibi fıkıh, tefsir, kelâm ve tasavvuf sahalarında zirve olmuş isimlerin yanında İbn-i Sînâ, Bîrûnî, Çağmînî, Ebû Bekir el. Harizmî, Ceyhânî, Fergânî, Ali Şîr Nevâî, Babür Şah gibi felsefe, tıp, astronomi, matematik ve edebiyat sahalarında isim sahibi nice bilim adamı ve sanatkârın bu topraklarda yetiştiği görülmektedir.
� Modern Özbekçe, günümüzde Özbekistan Cumhuriyeti’nden başka; Afganistan, Kırgızistan, Kazakistan, Doğu Türkistan, Tacikistan, Türkmenistan, Rusya Federasyonu, Suudi Arabistan ve Türkiye gibi ülkelerde takribi olarak 35 milyon Özbek tarafından konuşulmaktadır. 1 Rus istilasının akabindeki yıllarda şekillenmeye başlayan Yeni Özbek Edebî Dili, birkaç alfabe değişikliğine de şahit olmuştur. Bütün Türkistan’da müşterek olarak kullanılan Arap alfabesinin yerini 1930 - 1940 yılları arasında Latin, 1940 -1995 yılları arasında Kiril alfabesi alırken 1995 -2005 yılları, Kiril alfabesinden Latin alfabesine geçişte yaşanan karışıklığı yansıtmaktadır. 2005 yılından itibaren Latin alfabesi esaslı Modern Özbek Alfabesine geçilmiştir.
ÖZBEK TÜRKÇESİ İLE İLGİLİ KAYNAKLAR � ABDULLAYEV, F. A. (1978), Özbek Tilining Uğuz Lehçesi, Taşkent: Özbekistan � COŞKUN, Volkan (2000), Özbek Türkçesi Grammeri, TDK Yayınları Fen Neşriyatı, Ankara. � FEDAKAR, Selami - Cabbar İŞANKUL (2009), Özbek Halk Edebiyatı Bibliyografyası, Ege Üniversitesi Yayınları, İzmir. � GABAIN, Anna Maria von (1945), Özbekische Garammatik, Leipzig-Wien: Otto Harrasowitz. � Abduvaxitov, A. A. ; Sabirov, A. T. ( Ed. ). (2013), O’zbekiston Eng Yangi Tarixi, Tashkent. � Ahmad, Said (1982), Saylanma I. Toshkent: G’afur G’ulom Nomidagi Adabiyot Va San’at Nashriyoti. � Gültekin, Mevlüt (2006), Asiyabad’dan Özbek Türkçesi Metinleri (Gramer– Metinler Ve Aktarımlar–Sözlük), Net–Pa Yayınları, Niğde. � Merhan, Aziz(2012), Türkçe Ve Özbekçe Eşsesli Sözcük Karşılaştırması, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi.
EMEK ÜŞENMEZ, MODERN ÖZBEK TÜRKÇESİ, TDK Yayınları , Ankara, 2014. COŞKUN, Volkan (2000), Özbek Türkçesi Grammeri, TDK Yayınları. Fen Neşriyatı. Ankara.
Uygur Türkçesi � Bu gruba giren ikinci büyük Türk topluluğu Uygurlardır. Uygurlar bugün Çin Halk Cumhuriyet’ine bağlı Şincan Özerk Bölgesinde yaşamaktadırlar. Çin’in dışında Kazakistan, Moğolistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Türkmenistan’da da Uygurlar yaşamaktadır. Uygurlar, Türk kültürünün en parlak devrini yaşatan Eski Uygur Türklerinin torunlarıdır. Uygurca ile Özbekçe birbirine oldukça yakındır. Uygurca da Özbekçe gibi Çağataycanın bir devamıdır. Çin sınırları içinde konuşulan, Güney-Doğu Türk lehçeleri grubuna dahil ettiğimiz bir başka Türk lehçesi Sarı Uygurcadır. Sarı Uygurlar Çin’in Gansu eyaletinde yaşarlar. Dil özellikleri bakımından, Kuzey-Doğu Türk lehçelerinden olan Hakasçayla, Şorcayla uygunlaşır. Bugün Türk dünyasında dil kaybı, dil ölümüyle karşıya kalan Türk topluluklarından biridir.
AĞCA, Ferruh (2006), Eski Uygur Türkçesiyle Yazılmış Eserlerin Ses ve Şekil Özelliklerine Göre Tarihlendirilmesi, Hacettepe Üniversitesi: Basılmamış Doktora Tezi, Ankara. v ARAT, Reşit Rahmeti (1979), Uygurca Yazılar Arasında II, Arat Yayınları İstanbul. v CAFEROĞLU, Ahmet (1993), Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Enderun Kitabevi. İstanbul. v ÇANDAROĞLU, Gülçin (2002), Uygur Devletleri Tarihi ve Kültürü, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara. DEMİRCİ, Ümit Özgür (2014), Eski Uygurca Dört Çatik, Kesit Yayınları, İstanbul. v DOĞAN, İsmail-USTA, Zerrin (2014), Eski Uygur Türkçesi Söz Varlığı, Altınpost Yayınları, Ankara. v ERASLAN, Kemal (2012), Eski Uygur Türkçesi Grameri, Türk Dil Kurumu. Yayınları, Ankara. v ERCİLASUN, Ahmet Bican (1985), Uygur Edebiyatı Büyük Türk Klasikleri 1, Ötüken-Söğüt Yayınları. , İstanbul. v ŞEN, S. (2009), Ceval Kaya, Uygur Harfli Rızvan Şah ile Ruh-Afza Hikayesi: Giriş, tıpkıbasım, çeviri, notlar ve dizinler, Türk Dil Kurumu Yay. , Ankara, 2008.
SARI UYGURLAR �Sarı Uygurların bir kısmı Moğollaşmış olup Moğolca konuşurlar ve kendilerine “Şira Yugur” diye adlandırırlar. Türkçe konuşan Sarı Uygurlar kendilerini Hara Yugur olarak adlandırırlar. Sarı Uygurların yazı dilleri yoktur. Bugün Sarı Uygurca, Çincenin, Moğolcanın ve Tibetçenin tesiri altındadır. Eski Türkçenin arkaik bazı özelliklerini taşıdığı için Sarı Uygurca, Türk dil tarihi çalışmaları içinde özel bir yere sahiptir. Eski Türk Şamanist inancı devam ettirenler yanında Sarı Uygurların büyük çoğunluğu Buddhist-Lamayisttir.
SALARCA �Güneydoğu ve Güneybatı gruplarının arasında bir geçiş özelliği gösteren Salar Türklerinin dili de bu gruba dâhildir. Salarlar, Çungua-Salar Muhtar vilayetinde, Şincan’da, Gansunun çeşitli yerlerinde konuşulur. Kendilerine ait bir yazı dilleri yoktur. Salarca Oğuzca ile Kıpçakçaya has özellikleri bir arada bulunduran bir geçiş Türkçesidir. Müslüman olan Salarlar bugün yaşadıkları bölgelere 14. yüzyılda Semerkant’tan göç ederek gelmişlerdir. Bugün Yeni Uygurcanın temel fonetik özellikleriyle çevrili durumdadır.
SALARCA ÜZERİNDE ÇALIŞMALAR � DRİMBA, Vladimir, “Sur la classification de la langue salare (Salar Dilinin Sınıflandırılması Üzerine)”, Ural Altaische Jahrbücher, C. 40, Wiesbaden 1968. � DURDUYEV, Marat, “Çin Türkmenleri”, (Çev. Saadettin Gömeç), Tarih Araştırmaları Dergisi, Ankara, 1998. � DWYER, Arienne M. , Salar: A Study in Inner Asian Areal Contact Processes, Part I: Phonology (Salar: İç Asyadaki Bölgesel Etkileşim Süreçleri Üzerine Bir Araştırma, 1. Bölüm: Sesbilgisi), Otto Harrassowitz Verlag, Wiesbaden, 2007. � MEHMET, Gülsün, Salar Türkçesinin Çekim Morfolojisi, (Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi). , Ankara, 2007. � HAHN, Reinhard F. , “The Origin and Development of the Salar Language (Salar Dilinin Kökeni ve Gelişimi)”, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, C. 42, Budapest, 1988. � POPPE, Nicholas, “Remarks on the Salar language (Salar Dili Üzerine Notlar)”, Harvard Journal of Asiatic Studies, C. 16, S. 3 -4, Boston, 1953. � SAGUCHĐ, Toru, “On the Origin of the Ch’in-Hai Salars (Çinghai Salarlarının Kökeni Üzerine)”, Tarih Araştırmaları Dergisi, S. 10, Ankara, 1968. � SARITAŞ, Eyüp, “Salar Türklerinin Menşei Tarihi Kaynakları ve Göçleri Hakkında Kısa Bir Đnceleme”, Doğu Araştırmaları Dergisi, S. 10, İstanbul, 2012.
Kaynakça: � Arat, Reşid Rahmeti ve Ahmet Temir. “Türk Şivelerinin Tasnifi”, Türk Dünyası El Kitabı, 2. Cilt “Dil-Kültür-Sanat, Ankara, 1992 � BURAN Ahmet (2007), Çağdaş Türk Lehçeleri, Akçağ Yayınları. Ankara. � ÇAĞATAY, Saadet (1963), Türk Lehçeleri Örnekleri I, Ankara: DTCF Yayınları. � EMRE, Ahmet Cevat (1949), Türk Lehçelerinin Mukayeseli Grameri (İlk Deneme) Birinci Kitap, Fonetik, İstanbul: TDK Yayınları. � ERCİLASUN, Ahmet Bican - Komisyon (1991), Türk Lehçeleri Sözlüğü I, Ankara: TDK Yayınları. � İLKER, Ayşe (1997), Batı Grubu Türk Yazı Dillerinde Fiil, Ankara: TDK Yayınları. � KARAÖRS, M. Metin (2005), Türk Lehçelerinde Karşılaştırmalı Şekil ve Cümle Bilgisi (Cümle Tahlilleri), Ankara: Akçağ Yayınları. � KOMİSYON (2007), Türk Lehçeleri Grameri, Editör: Ahmet Bican ERCİLASUN, Ankara: Akçağ Yayınları. � LEVENT, Doğan (2007), Çağdaş Türk Lehçeleri El Kitabı, Kriter Yayınları, Ankara � SÇERBAK, Aleksandr Mihayloviç (1998), Türk Lehçelerinin Karşılaştırmalı Ses Bilgisi, Çeviren: Enver MURAT, Ankara: TDK Yayınları. � SÜLEYMANOĞLU YENİSOY, Hayriye (1998), Tarih Boyunca Slav - Türk Dil İlişkileri. Türkçede ve Öteki Türk Lehçelerinde Slav Leksik Unsurları, Ankara: TDK Yayınları.
- Slides: 55