aciska terminologia prawnicza Prawo spadkowe Bartosz Zalewski Katedra
Łacińska terminologia prawnicza Prawo spadkowe Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
I. Dziedziczenie i spadek D. 50, 17, 62: Hereditas nihil aliud est, quam successio in universum ius quod defunctus habuerit. Dziedziczenie (hereditas) jest niczym innym jak wejściem w całą sytuację prawną, jaką miał zmarły. [Julianus, tł. T. Palmirski] D. 50, 17, 120: Nemo plus commodi heredi suo relinquit, quam ipse habuit. Nikt nie pozostawia swojemu spadkobiercy więcej korzyści, niż sam posiadał. [Paulus, tł. T. Palmirski] D. 50, 17, 7: Ius nostrum non patitur eundem in paganis et testato et intestato decessisse: earumque rerum naturaliter inter se pugna est "testatus" et "intestatus". Nasze prawo nie zezwala, by osoba zmarła częściowo z testamentem (testatus) i częściowo bez testamentu (intestatus). Istnieje bowiem naturalna sprzeczność pomiędzy tymi stanami rzeczy. [Pompniusz, tł. T. Palmirski] D. 50, 17, 87: Nemo enim in persequendo deteriorem causam, sed meliorem facit. Denique post litem contestatam heredi quoque prospiceretur et heres tenetur ex omnibus causis. Jak długo istnieje ważny testament (testamentum), nie dopuszcza się do dziedziczenia spadkobierców ustawowych (heredes legitimi). [Paulus, tł. T. Palmirski] D. 50, 17, 117: Praetor bonorum possessorem heredis loco in omni causa habet. Pretor posiadacza spadku (bonorum possesssor) traktuje w każdym przypadku jak znajdującego się w sytuacji spadkobiercy prawa cywilnego (heres). [Paulus, tł. T. Palmirski] Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
2. Kategorie spadkobierców G. 2, 152 -153: Heredes autem aut necessarii dicuntur aut sui et necessarii aut extranei. Necessarius heres est seruus cum libertate heres institutus, ideo sic appellatus, quia siue uelit siue nolit, omni modo post mortem testatoris protinus liber et heres est. Spadkobiercy zwą się albo koniecznymi, albo domowymi i koniecznymi, albo postronnymi. Spadkobiercą koniecznym jest niewolnik ustanowiony dziedzicem z jednoczesnym nadaniem wolności; nazywa się tak dlatego, że czy chce, czy nie chce, w każdym razie po śmierci testatora staje się zarazem wolnym i spadkobiercą. [tł. W. Rozwadowski] G. 2, 156: Sui autem et necessarii heredes sunt uelut filius filiaue, nepos neptisue ex filio et deinceps ceteri, qui modo in potestate morientis fuerunt: sed uti nepos neptisue suus heres sit, non sufficit eum in potestate aui mortis tempore fuisse, sed opus est, ut pater quoque eius uiuo patre suo desierit suus heres esse aut morte interceptus aut qualibet ratione liberatus potestate; tum enim nepos neptisue in locum sui patris succedunt. Spadkobiercami domowymi i koniecznymi są na przykład: syn lub córka, wnuk lub wnuczka urodzeni z syna, a potem pozostali, którzy tylko byli pod władzą zmarłego. Ale by wnuk lub wnuczka byli spadkobiercami ustawowymi, nie wystarcza, że pozostawali w chwili śmierci dziadka pod jego władzą, lecz jest nieodzowne, żeby także ich ojciec za życia swego ojca przestał być spadkobiercą domowym, albo zabrany przez śmierć, albo uwolniony spod władzy ojcowskiej z jakiegokolwiek innego powodu. Wówczas bowiem wnuk i wnuczka wstępują w miejsce swego ojca. [tł. W. Rozwadowski] Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
3. 1. Dziedziczenie testamentowe – ogólne zasady sporządzania testamentów G. 2, 114: Igitur si quaeramus, an ualeat testamentum, inprimis aduertere debemus, an is, qui id fecerit, habuerit testamenti factionem: deinde si habuerit, requiremus, an secundum iuris ciuilis regulam testatus sit, exceptis militibus, quibus propter nimiam inperitiam, ut diximus, quomodo uelint uel quomodo possint, permittitur testamentum facere. Gdybyśmy więc postawili pytanie, czy testament jest ważny, w pierwszym rzędzie winniśmy zwrócić uwagę, czy ten, kto go sporządził, miał zdolność do sporządzenia testamentu, potem, jeśliby miał, zbadamy, czy testament sporządził zgodnie z wymogami ius civile, z wyjątkiem żołnierzy, którym z powodu zbytniego braku doświadczenia - jak powiedzieliśmy - zezwala się na sporządzenie testamentu, jak chcą lub jak mogą. [tł. W. Rozwadowski] G. 2, 112 -113: …ex auctoritate diui Hadriani senatus consultum factum est, quo permissum est. . . feminis etiam sine coemptione testamentum facere, si modo non minores essent annorum XII; scilicet ut quae tutela liberatae non essent, tutore auctore testari deberent. 113. Videntur ergo melioris condicionis esse feminae quam masculi; nam masculus minor annorum XIIII testamentum facere non potest, etiamsi tutore auctore testamentum facere uelit, femina uero potest; facta enim XII annorum testamenti faciundi ius nanciscitur (. . . ) z inicjatywy boskiego Hadriana została powzięta uchwała senatu, w której pozwolono kobietom niepozbawionym zdolności prawnej sporządzać testament nawet bez dokonania coemptio, jeśli tylko nie będą miały mniej niż dwanaście lat. Oczywiście te, które spod opieki uwolnione by nie były, powinny sporządzić testament za przyzwoleniem opiekuna. Wydaje się zatem, że kobiety są w lepszym położeniu niż mężczyźni, bo mężczyzna poniżej czternastego roku życia nie może sporządzić testamentu, nawet gdyby chciał sporządzić testament za przyzwoleniem opiekuna, kobieta natomiast może, bowiem po ukończeniu dwunastego roku życia uzyskuje prawo sporządzania testamentu. [tł. W. Rozwadowski] Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
3. 2. 1. Dziedziczenie testamentowe – rodzaje testamentów • G. 2, 101 -102: Testamentorum autem genera initio duo fuerunt: nam aut calatis comitiis testamentum faciebant, quae comitia bis in anno testamentis faciendis destinata erant, aut in procinctu, id est, cum belli causa arma sumebant: procinctus est enim expeditus et armatus exercitus. alterum itaque in pace et in otio faciebant, alterum in proelium exituri. Accessit deinde tertium genus testamenti, quod per aes et libram agitur: qui enim neque calatis comitiis neque in procinctu testamentum fecerat, is, si subita morte urguebatur, amico familiam suam, id est patrimonium suum, mancipio dabat eumque rogabat, quid cuique post mortem suam dari uellet. quod testamentum dicitur per aes et libram, scilicet quia per mancipationem peragitur. • Początkowo były dwa rodzaje testamentu, sporządzano je bowiem albo na zwoływanym zgromadzeniu ludowym, które to zgromadzenie przeznaczane było dwa razy w roku sporządzaniu testamentów, albo w szyku bojowym, to znaczy, gdy z powodu wojny wyruszano do walki. Szyk bojowy to wojsko uzbrojone i gotowe do walki. Tak więc jedne sporządzano w czasie pokoju, drugie – gdy należało ruszyć do boju. Doszedł następnie trzeci rodzaj testamentu, sporządzany przy użyciu spiżu i wagi [per aes et libram]. Kto bowiem nie sporządził testamentu ani na zwołanym zgromadzeniu ludowym, ani w szyku bojowym, ten, jeśli groziła mu rychła śmierć, dawał przyjacielowi swój dobytek, czyli majątek w drodze mancypacji z poleceniem, co i komu chciałby wydać po swojej śmierci. Testament taki zwie się testamentem ze spiżu i wagi, a to dlatego, że dochodzi do skutku przez mancypację. [tł. W. Rozwadowski] Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
3. 2. 2. Dziedziczenie testamentowe – rodzaje testamentów G. 2, 104: Eaque res ita agitur: qui facit testamentum, adhibitis, sicut in ceteris mancipationibus, V testibus ciuibus Romanis puberibus et libripende, postquam tabulas testamenti scripserit, mancipat alicui dicis gratia familiam suam; in qua re his uerbis familiae emptor utitur: FAMILIAM PECVNIAMQVE TVAM ENDO MANDATELA TVA CVSTODELAQVE MEA ESSE AIO, EAQVE, QVO TV IVRE TESTAMENTVM FACERE POSSIS SECVNDVM LEGE PVBLICAM, HOC AERE, et ut quidam adiciunt, AENEAQVE LIBRA, ESTO MIHI EMPTA; deinde aere percutit libram idque aes dat testatori uelut pretii loco; deinde testator tabulas testamenti manu tenens ita dicit: HAEC ITA VT IN HIS TABVLIS CERISQVE SCRIPTA SVNT, ITA DO ITA LEGO ITA TESTOR, ITAQVE VOS, QVIRITES, TESTIMONIVM MIHI PERHIBETOTE; et hoc dicitur nuncupatio: nuncupare est enim palam nominare, et sane quae testator specialiter in tabulis testamenti scripserit, ea uidetur generali sermone nominare atque confirmare. Odbywa się to w ten sposób: sporządzający testament, przybrawszy, podobnie jak przy pozostałych mancypacjach, pięciu świadków, obywateli rzymskich w wieku dojrzałym oraz trzymającego wagę [libripens], po zapisaniu tabliczek testamentowych pozornie sprzedaje mancypacją komuś swój dobytek, nabywca dobytku używa przy tym takich słów: OŚWIADCZAM, ŻE DOBYTEK I PIENIĄDZE TWOJE W POWIERZENIU I NAKAZIE TWOIM SĄ MOJE I ONE - ŻEBYŚ TY MÓGŁ PRAWNIE SPORZĄDZIĆ TESTAMENT ZGODNIE Z USTAWĄ PUBLICZNĄ - NIECH BĘDĄ NABYTE PRZEZE MNIE ZA POMOCĄ TEGO SPIŻU; a jak niektórzy dodają - I SPIŻOWEJ WAGI NIECH BĘDĄ PRZEZE MNIE KUPIONE. Następnie uderza wagę spiżem i daje ten spiż testatorowi jak gdyby w miejsce ceny. Potem testator, trzymając w ręku tabliczki testamentowe, tak mówi: TAK JAK NAPISANE JEST NA TYCH TABLICZKACH I WOSKU, TAK TO DAJĘ, TAK ZAPISUJĘ, TAK SPORZĄDZAM TESTAMENT I DLATEGO WY KWIRYCI DAWAJCIE MI ŚWIADECTWO. A nazywa się to nuncupatio, uroczyście bowiem oświadczać to tyle, co „jawnie wyznawać”, i słusznie uważa się, że to, co testator napisał wyraźnie na tabliczkach testamentowych, to w sposób ogólny ustnie ogłasza i potwierdza. [tł. W. Rozwadowski] Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
3. 2. 3. Dziedziczenie testamentowe – rodzaje testamentów G. 2, 109: Sed haec diligens obseruatio in ordinandis testamentis militibus propter nimiam inperitiam constitutionibus principum remissa est: nam quamuis neque legitimum numerum testium adhibuerint neque uendiderint familiam neque nuncupauerint testamentum, recte nihilo minus testantur. Te ścisłe rygory co do sporządzania testamentu zostały złagodzone konstytucjami cesarskimi w stosunku do żołnierzy z powodu ich zbytniego braku doświadczenia. Choćby bowiem nie przywołali wymaganej liczby świadków ani nie sprzedali dobytku, ani publicznie testamentu nie ogłosili, mimo to testament sporządzają ważnie. [tł. W. Rozwadowski] Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
3. 3. 1. Dziedziczenie testamentowe – treść testamentu – ustanowienie spadkobiercy G. 2, 117: Sollemnis autem institutio haec est: TITIVS HERES ESTO; sed et illa iam conprobata uidetur: TITIVM HEREDEM ESSE IVBEO; at illa non est conprobata: TITIVM HEREDEM ESSE VOLO; sed et illae a plerisque inprobatae sunt: TITIVM HEREDEM INSTITVTO, item: HEREDEM FACIO. A zgodne z wymogami ustanowienie jest takie: SPADKOBIERCĄ NIECH BĘDZIE TITIUS. Ale i takie ustanowienie zwykło się przyjmować: NAKAZUJĘ, ŻEBY SPADKOBIERCĄ BYŁ TITIUS. A takie przyjęte nie jest: CHCĘ, BY SPADKOBIERCĄ BYŁ TITIUS. Lecz przez wielu nie są przyjmowane i takie: TITIUSA USTANAWIAM SPADKOBIERCĄ, podobnie: CZYNIĘ SPADKOBIERCĄ. Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
3. 3. 2. 1. Dziedziczenie testamentowe – treść testamentu – substytucja G. 2, 174 -176: Interdum duos pluresue gradus heredum facimus, hoc modo: L. TITIVS HERES ESTO CERNITOQVE IN DIEBVS CENTVM PROXIMIS, QVIBVS SCIES POTERISQVE. QVOD NI ITA CREVERIS, EXHERES ESTO. TVM MEVIVS HERES ESTO CERNITOQVE IN DIEBVS CENTVM et reliqua; et deinceps in quantum uelimus, substituere possumus. Et licet nobis uel unum in unius locum substituere pluresue, et contra in plurium locum uel unum uel plures substituere. Primo itaque gradu scriptus hereditatem cernendo fit heres, et substitutus excluditur; non cernendo summouetur, etiamsi pro herede gerat, et in locum eius substitutus succedit; et deinceps si plures gradus sint, in singulis simili ratione idem contingit. Czasem tworzymy dwa lub kilka stopni spadkobierców w ten sposób: SPADKOBIERCĄ NIECH BĘDZIE L. TITIUS I NIECH DOKONA CRETIO W CIĄGU 100 NASTĘPNYCH DNI, W CZASIE KTÓRYCH BĘDZIE WIEDZIAŁ I MÓGŁ. JEŚLI TAK NIE OŚWIADCZYSZ SIĘ, BĄDŹ WY- DZIEDZICZONY. WÓWCZAS MAEVIUS NIECH BĘDZIE SPADKOBIERCĄ I NIECH DOKONA CRETIO W CIĄGU 100 DNI itd. ; a następnie możemy podstawiać, jak dalece chcemy. A wolno nam podstawiać jednego bądź wielu w miejsce jednego, i odwrotnie, w miejsce wielu podstawiać bądź jednego, bądź wielu. Dziedzic wymieniony na pierwszym miejscu przez dokonanie cretio staje się spadkobiercą, a dziedzic podstawiony jest wyłączony. Jeśli nie dokona cretio, zostaje odsunięty, choćby zachowywał się jak dziedzic, a na jego miejsce wstępuje podstawiony. A następnie, jeśli byłoby więcej stopni, w każdym z nich zachodzi to samo z tych samych powodów. [tł. W. Rozwadowski] Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
3. 3. 2. 2. Dziedziczenie testamentowe – treść testamentu – substytucja Inst. 2, 16, pr: Liberis suis impuberibus, quos in potestate quis habet, non solum ita, ut supra diximus, substituere potest, id est ut, si heredes ei non extiterint, alius ei sit heres, sed eo amplius ut et si heredes ei extiterint et adhuc impuberes mortui fuerint, sit eis aliquis heres. veluti si quis dicat hoc modo: ‘ Titius filius meus heres mihi esto: si filius meus heres mihi non erit, sive heres erit et prius moriatur quam in suam tutelam venerit (id est pubes factus sit), tunc Seius heres esto. ’ Swoim niedojrzałym zstępnym, których ktoś ma pod swoją władzą ojcowską, może on podstawiać spadkobierców nie tylko tak, jak powiedzieliśmy uprzednio, to znaczy, żeby jeśli nie staną się jego spadkobiercami, kto inny był jego spadkobiercą, ale tak ponadto, żeby choćby stali się spadkobiercami dla niego i umarli jeszcze jako niedojrzali, ktoś był dla nich spadkobiercą. Na przykład, jeśli ktoś mówi w ten sposób: „Titius, syn mój niech będzie dla mnie spadkobierca. Jeżeli syn mój nie będzie dla mnie spadkobiercą albo będzie spadkobiercą i umrze pierwej, niżby doszedł do własnej pieczy nad sobą, to jest, stanie się dojrzały, wtedy niech Seius będzie spadkobiercą. ” [tł. C. Kunderewicz] Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
3. 3. 3. 1. Dziedziczenie testamentowe – treść testamentu – wydziedziczenie G. 2, 123: Item qui filium in potestate habet, curare debet, ut eum uel heredem instituat uel nominatim exheredet; alioquin si eum silentio praeterierit, inutiliter testabitur: adeo quidem, ut nostri praeceptores existiment, etiam si uiuo patre filius defunctus sit, neminem heredem ex eo testamento existere posse, scilicet quia statim ab initio non constiterit institutio; sed diuersae scholae auctores, si quidem filius mortis patris tempore uiuat, sane impedimento eum esse scriptis heredibus et illum ab intestato heredem fieri confitentur; si uero ante mortem patris interceptus sit, posse ex testamento hereditatem adiri putant, nullo iam filio impedimento; quia scilicet existimant non statim ab initio inutiliter fieri testamentum filio praeterito. Również ten, kto ma syna pod władzą, powinien zatroszczyć się, żeby ustanowić go spadkobiercą albo wydziedziczyć imiennie. W przeciwnym razie, jeśli pominął go milczeniem, sporządził testament bezskutecznie, i to tak, że nasi nauczyciele uważają, iż gdyby nawet syn zmarł za życia ojca, nikt nie może stać się dziedzicem z mocy tego testamentu, a to dlatego, że od razu od początku nie ustanowiono dziedzica. Ale przedstawiciele szkoły przeciwnej utrzymują, że gdyby syn żył w chwili śmierci ojca, stanowi on oczywiście przeszkodę dla spadkobierców testamentowych i sam staje się spadkobiercą ustawowym. Jeśliby zaś zmarł przed śmiercią ojca, sądzą, że można nabyć spadek na podstawie testamentu, gdyż żaden syn nie stanowi już przeszkody, bo przez pominięcie syna testament nie staje się bezskuteczny od razu od początku. [tł. W. Rozwadowski] Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
3. 3. 3. 2. Dziedziczenie testamentowe – treść testamentu – wydziedziczenie G. 2, 124: Ceteras uero liberorum personas si praeterierit testator, ualet testamentum: sed praeteritae istae personae scriptis heredibus in partem adcrescunt, si sui heredes sint, in uirilem, si extranei, in dimidiam: id est, si quis tres uerbi gratia filios heredes instituerit et filiam praeterierit, filia adcrescendo pro quarta parte fit heres et ea ratione id consequitur, quod ab intestato patre mortuo habitura esset; at si extraneos ille heredes instituerit et filiam praeterierit, filia adcrescendo ex dimidia parte fit heres. quae de filia diximus, eadem et de nepote deque omnibus ceteris liberorum personis seu masculini seu feminini sexus dicta intellegemus. Jeśliby testator pominął milczeniem inne osoby spośród zstępnych, testament jest ważny, ale owe pominięte osoby dołączają do dziedziców testamentowych w części należnej według osób uprawnionych - jeśliby to byli spadkobiercy domowi, albo do połowy - jeśli postronni. To znaczy, że jeśliby ktoś ustanowił spadkobiercami trzech synów, a pominął córkę, ta, dołączając co do jednej czwartej części, staje się dziedzicem i na tej podstawie otrzymuje to, co miałaby otrzymać na wypadek śmierci ojca bez pozostawienia testamentu. Jeśliby zaś ustanowił spadkobiercami osoby postronne, a pominął córkę, ta, dołączając do spadkobierców, otrzymuje połowę należności. To, co powiedzieliśmy o córce, to traktować będziemy także jako powiedziane w odniesieniu do wnuka i wszystkich innych osób zstępnych, czy to płci męskiej, czy żeńskiej. [tł. W. Rozwadowski] Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
3. 3. Dziedziczenie testamentowe – treść testamentu – wydziedziczenie G. 2, 127 -129: Sed si quidem filius a patre exheredetur, nominatim exheredari debet; alioquin non prodest eum exheredari. nominatim autem exheredari uidetur, siue ita exheredetur: TITIVS FILIVS MEVS EXHERES ESTO, siue ita: FILIVS MEVS EXHERES ESTO, non adiecto proprio nomine. Ceterae uero liberorum personae uel feminini sexus uel masculini satis inter ceteros exheredantur, id est his uerbis: CETERI OMNES EXHEREDES SVNTO, quae uerba statim post institutionem heredum adici solent. sed hoc ita est iure ciuili. Nam praetor omnes uirilis sexus liberorum personas, id est nepotes quoque et pronepotes. . . Jeśliby syn był przez ojca wydziedziczony, winien być wydziedziczony imiennie, w przeciwnym razie [ojciec] jego wydziedziczyć nie może. Uważa się za wydziedziczenie imienne, jeśli wydziedzicza się tak: TITIUS, SYN MÓJ, NIECH BĘDZIE WYDZIEDZICZONY, albo tak: SYN MÓJ NIECH BĘDZIE WYDZIEDZICZONY, nie dodając jego imienia. Pozostałe osoby spośród dzieci, czy to płci żeńskiej, czy męskiej, wystarczy wydziedziczyć wśród innych, czyli takimi słowami: WSZYSCY POZOSTALI NIECH BĘDĄ WYDZIEDZICZENI, które to słowa są zazwyczaj dodawane zaraz po ustanowieniu dziedzica. Ale tak to jest z mocy ius civile. Pretor bowiem wszystkie osoby spośród descendentów płci męskiej, a więc również wnuków i prawnuków, nakazuje wydziedziczyć imiennie, kobiety zaś między innymi. Tym, jeśli nie zostaną w ten sposób wydziedziczeni, przyrzeka bonorum possessio przeciwtestamentową. [tł. W. Rozwadowski] Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
3. 3. 4. Dziedziczenie testamentowe – treść testamentu – inne postanowienia testamentowe D. 50, 17, 73, 1: Nemo potest tutorem dare cuiquam nisi ei, quem in suis heredibus cum moritur habuit habiturusve esset, si vixisset. Nikt nie może ustanowić w testamencie opiekuna dla kogokolwiek, jedynie dla osoby, która w chwili śmierci spadkodawcy znajdowała pod jego władzą (suus heres) albo znajdowałaby się, gdyby żył. [Sceavola, tł. T. Palmirski] D. 26, 2, 30: Duo sunt Titii, pater et filius: datus est tutor Titius nec apparet, de quo sensit testator: quaero, quid sit iuris. Respondit: is datus est, quem dare se testator sensit: si id non apparet, non ius deficit, sed probatio, igitur neuter est tutor. Jest dwóch Tycjuszów, ojciec i syn. Wyznaczony [w testamencie – B. Z. ] jest opiekun Tycjusz, lecz nie jest jasne, którego miał na myśli testator. Pytam, jakie jest prawo? Odpowiada [Paulus]: ten jest opiekunem, którego ustanowić chciał testator; jeśli to się nie okaże, nie brakuje prawa, lecz dowodu, zatem ani jeden, ani drugi nie będzie opiekunem. [Paulus, tł. B. Szolc-Nartowski] Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
3. 4. 1. Dziedziczenie testamentowe – wykładnia testamentu D. 50, 17, 12: In testamentis plenius voluntates testantium interpretamur. W przypadku testamentów, interpretujemy je tak, by oddać jak najlepiej wolę testatora. [Paulus, tł. T. Palimirski] D. 28, 5, 63, 1: Quotiens non apparet, quis heres institutus sit, institutio non valet (quippe evenire potest, si testator complures amicos eodem nomine habeat et ad designationem singulari nomine utatur): nisi ex aliis apertissimis probationibus fuerit revelatum, pro qua persona testator senserit. Ilekroć nie okaże się, kto został ustanowiony dziedzicem, ustanowienie jest nieważne (co często się zdarza, jeśli testator miał wielu przyjaciół o tym samym imieniu i aby oznaczyć dziedzica użyte zostało pojedyncze imię); chyba że inne oczywiste dowody wskazywałyby, którą osobę testator miał na myśli. [Modestyn, tł. B. Szolc-Nartowski] D. 32, 29, 4: "Si Stichus et dama servi mei in potestate mea erunt cum moriar, tum Stichus et dama liberi sunto et fundum illum sibi habento". Si alterum ex his post testamentum factum dominus alienasset vel manumisisset, neutrum liberum futurum Labeo putat: sed Tubero eum, qui remansisset in potestate, liberum futurum et legatum habiturum putat. Tuberonis sententiam voluntati defuncti magis puto convenire. „Jeśli moi niewolnicy Stichus i Dama będą pod moją władzą, gdy umrę, wówczas niech Stichus i Dama będą wolni i niech mają ten grunt”. Jeżeli po sporządzeniu testamentu właściciel zbył lub wyzwolił jednego z nich, Labeo uważa, że żaden z nich nie będzie wolny. Tubero natomiast sądzi, że ten, który pozostał pod władzą, będzie wolny i otrzyma zapis. Uważam, że pogląd Tuberona bardziej odpowiada woli zmarłego. [Javolenus, tł. W. Bojarski, W. Dajczak, A. Sokala] Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
3. 4. 2. Dziedziczenie testamentowe – wykładnia testamentu D. 34, 5, 28: Qui habebat Flaccum fullonem et philonicum pistorem, uxori Flaccum pistorem legaverat: qui eorum et num uterque deberetur? Placuit primo eum legatum esse, quem testator legare sensisset. Quod si non appareret, primum inspiciendum esse, an nomina servorum dominus nota habuisset: quod si habuisset, eum deberi, qui nominatus esset, tametsi in artificio erratum esset. Sin autem ignota nomina servorum essent, pistorem legatum videri perinde ac si nomen ei adiectum non esset. Ten, kto miał [niewolników: ] folusznika Flaccusa oraz młynarza Filonicusa, zostawił żonie w legacie „Flaccusa młynarza”. Który z nich, czy może obaj się należą? Po pierwsze ten został zapisany, o którym myślał testator. Jeśli nie będzie jasne, najpierw trzeba sprawdzić, czy właściciel znał imiona niewolników. Jeśli znał, ten należy do żony, którego imię wymienił, chociażby podał nieprawdziwy jego zawód. Jeśli natomiast nie znał imion niewolników, będzie uznane, że młynarz jest zapisany, tak, jak gdyby nie dodał imienia. [Javolenus, tł. P. Święcicka i T. Palmirski] D. 35, 1, 6, 1: Si servos certos quis manumisisset, heres esse iussus erat. Quibusdam ex his ante mortuis Neratius respondit defici eum condicione nec aestimabat, parere posset condicioni nec ne. Sed Servius respondit, cum ita esset scriptum "si filia et mater mea vivent" altera iam mortua, non defici condicione. Idem est et apud Labeonem scriptum. Sabinus quoque et Cassius quasi impossibiles eas condiciones in testamento positas pro non scriptis esse, quae sententia admittenda est. Ktoś został powołany do spadku, pod warunkiem wyzwolenia określonych niewolników. Jeśli niektórzy z owych niewolników byli już martwi, Neratius odpowiedział, że nie można ocenić, czy warunek został spełniony. Lecz Servius wyraził opinię, że skoro tak zostało napisane: „Jeśli córka i matka moja żyją”, a jedna już zmarła [wcześniej od testatora], warunek został spełniony. Tak samo napisał i Labeo. Sabinus, a także i Cassius stwierdzili, że warunki niemożliwe do spełnienia postawione w testamencie są traktowane jako niedodane. Ten pogląd należy zaakceptować. [Pomponiusz, tł. P. Święcicka i T. Palmirski] Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
3. 5. 1. 1. Dziedziczenie beztestamentowe – ustawa XII tablic – sui heredes G. 3, 1 -2: Intestatorum hereditates ex lege XII tabularum primum ad suos heredes pertinent. Sui autem heredes existimantur liberi, qui in potestate morientis fuerunt, ueluti filius filiaue, nepos neptisue ex filio, pronepos proneptisue ex nepote filio nato prognatus prognataue. nec interest, utrum naturales sint liberi an adoptiui. ita demum tamen nepos neptisue et pronepos proneptisue suorum heredum numero sunt, si praecedens persona desierit in potestate parentis esse, siue morte id acciderit siue alia ratione, ueluti emancipatione; nam si per id tempus, quo quis moriatur, filius in potestate eius sit, nepos ex eo suus heres esse non potest. idem et in ceteris deinceps liberorum personis dictum intellegemus. Spadki po zmarłych bez testamentu należą według ustawy XII tablic w pierwszej kolejności do spadkobierców domowych. Za spadkobierców domowych uważani są zstępni, którzy byli pod władzą umierającego, jak syn lub córka, wnuk lub wnuczka po synu, prawnuk lub prawnuczka zrodzeni z wnuka po synu. Nie ma znaczenia, czy są dziećmi urodzonymi czy przysposobionymi. Jednakże wnuk i wnuczka, prawnuk czy prawnuczka są zaliczani do spadkobierców domowych dopiero wtedy, gdy osoba ich wyprzedzająca przestała być pod władzą wstępnego, czy nastąpiło to skutkiem śmierci, czy z innego powodu, na przykład emancypacji. Bowiem jeśli w tym czasie, gdy ktoś umiera, a syn jest pod jego władzą, wnuk z niego urodzony nie może być spadkobiercą domowym. Będziemy uważali, że to samo powiedziane zostało również co do pozostałych osób dalszych zstępnych. [tł. W. Rozwadowski] Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
3. 5. 1. 2. Dziedziczenie beztestamentowe – ustawa XII tablic – sui heredes G. 3, 3: Vxor quoque, quae in manu eius, qui moritur, est, ei sua heres est, quia filiae loco est. item nurus, quae in filii manu est, nam et haec neptis loco est. sed ita demum erit sua heres, si filius, cuius in manu fuerit, cum pater moritur, in potestate eius non sit. idemque dicemus et de ea, quae in nepotis manu matrimonii causa sit, quia proneptis loco est. Również żona, która jest pod manus tego, który umiera, jest dla niego spadkobiercą domowym, ponieważ zajmuje miejsce córki. Identycznie synowa, która znajduje się pod manus syna, bowiem i ta zajmuje miejsce wnuczki. Ale dopiero wtedy będzie spadkobiercą domowym, jeśli syn, pod którego manus znajdowała się, w chwili śmierci ojca nie podlegał jego władzy. To samo powiemy i o tej, która pozostaje pod manus wnuka z powodu małżeństwa, ponieważ zajmuje miejsce prawnuczki. [tł. W. Rozwadowski] Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
3. 5. 1. 3. Dziedziczenie beztestamentowe – ustawa XII tablic – sui heredes G. 3, 7 -8: Igitur cum filius filiaue et ex altero filio nepotes neptesue extant, pariter ad hereditatem uocantur; nec qui gradu proximior est, ulteriorem excludit. aequum enim uidebatur nepotes neptesue in patris sui locum portionemque succedere. pari ratione et si nepos neptisue sit ex filio et ex nepote pronepos proneptisue, simul omnes uocantur ad hereditatem. Et quia placebat nepotes neptesue, item pronepotes proneptesue in parentis sui locum succedere, conueniens esse uisum est non in capita, sed in stirpes hereditatem diuidi, ita ut filius partem dimidiam hereditatis ferat et ex altero filio duo pluresue nepotes alteram dimidiam, item si ex duobus filiis nepotes extent et ex altero filio unus forte uel duo, ex altero tres aut quattuor, ad unum aut ad duos dimidia pars pertineat et ad tres aut quattuor altera dimidia. Jeśli zatem są syn i córka, a z drugiego syna są wnukowie i wnuczki, powołani są do spadku jednakowo, i ten, który jest bliższy stopniem, nie wyłącza dalszego. Wydawało się bowiem uzasadnione, by wnukowie lub wnuczki wstępowali w miejsce lub udział swego ojca. Z tego samego też względu jeśli będzie wnuk lub wnuczka po synu i prawnuk lub prawnuczka po wnuku, wszyscy razem są powołani do spadku. A ponieważ uznano, że wnukowie lub wnuczki, tak samo jak prawnukowie lub prawnuczki, wstępują w miejsce swego wstępnego, przyjęto za stosowne, by spadek był dzielony nie według głów, ale według szczepów tak, by syn brał połowę spadku, a dwóch lub więcej wnuków po drugim synu drugą połowę. Tak samo jeśli będą wnukowie po dwu synach i na przykład po jednym synu jeden albo dwóch, po drugim trzech albo czterech, do jednego albo dwóch należy połowa, a do trzech albo czterech druga połowa. [tł. W. Rozwadowski] Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
3. 5. 2. Dziedziczenie beztestamentowe – ustawa XII tablic – proximi agnati G. 3, 9 -12: Si nullus sit suorum heredum, tunc hereditas pertinet ex eadem lege XII tabularum ad adgnatos. Vocantur autem adgnati, qui legitima cognatione iuncti sunt. legitima autem cognatio est ea, quae per uirilis sexus personas coniungitur. itaque eodem patre nati fratres agnati sibi sunt, qui etiam consanguinei uocantur, nec requiritur, an etiam matrem eandem habuerint. item patruus fratris filio et inuicem is illi agnatus est. eodem numero sunt fratres patrueles inter se, id est qui ex duobus fratribus progenerati sunt, quos plerique etiam consobrinos uocant; qua ratione scilicet etiam ad plures gradus agnationis peruenire poterimus. Non tamen omnibus simul agnatis dat lex XII tabularum hereditatem, sed his, qui tum, cum certum est aliquem intestatum decessisse, proximo gradu sunt. Nec in eo iure successio est. ideoque si agnatus proximus hereditatem omiserit uel, antequam adierit, decesserit, sequentibus nihil iuris ex lege competit. Jeśli nie byłoby nikogo ze spadkobierców domowych, wówczas na podstawie tej samej ustawy XII tablic spadek należy do agnatów. Agnatami zwani są ci, którzy związani są pokrewieństwem prawnym. Pokrewieństwem prawnym natomiast jest to, które zawiązuje się przez osoby płci męskiej. Stąd bracia zrodzeni z tego samego ojca są dla siebie agnatami, zwie się ich także zrodzonymi z jednego ojca i nie bada się, czy mieli również tę samą matkę. Podobnie stryj dla bratanka, i odwrotnie, ten dla tamtego jest agnatem. Wchodzą do tej liczby wzajemnie bracia stryjeczni, to jest ci, którzy zrodzili się z dwóch braci, których większość nazywa też kuzynami. Tą metodą oczywiście będziemy mogli dojść do wielu stopni agnacji. Jednakże ustawa XII tablic nie przyznaje spadku wszystkim agnatom jednocześnie, lecz tym, którzy wówczas, gdy pewne jest, że ktoś zmarł bez testamentu, są najbliżsi stopniem. W tym prawie nie ma następstwa. Stąd, jeśliby najbliższy agnat nie przyjął spadku albo zmarł przed nabyciem go, następującym po nim z ustawy żadne prawo nie przysługuje. [tł. W. Rozwadowski] Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
3. 5. 3. Dziedziczenie beztestamentowe – edykt pretorski D. 38, 6, 1, 1: Sed successionem ab intestato in plures partes divisit: fecit enim gradus varios, primum liberorum, secundum legitimorum, tertium cognatorum, deinde viri et uxoris. Dziedziczenie beztestamentowe następuje według licznych kategorii. Uczynił zatem [pretor] różne klasy [spadkobierców]: w pierwszej [znajdują się] dzieci [spadkodawcy], w drugiej spadkobiercy ustawowi, w trzeciej krewni kognatyczni, dalej zaś mąż i żona. [Ulpian, tł. własne] Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
4. 1. Dziedziczenie przeciwtestamentowe formalne Inst. 2, 13, pr: Non tamen, ut omnimodo valeat testamentum, sufficit haec observatio quam supra exposuimus. sed qui filium in potestate habet, debet curare ut eum heredem instituat vel exheredem nominatim faciat: alioquin si eum silentio praeterierit, inutiliter testabitur, adeo quidem ut, etsi vivo patre filius mortuus sit, nemo ex eo testamento heres existere possit, quia scilicet ab initio non constiterit testamentum. sed non ita de filiabus vel aliis per virilem sexum descendentibus liberis utriusque sexus fuerat antiquitati observatum: sed si non fuerant heredes scripti scriptaeve vel exheredati exheredataeve, testamentum quidem non infirmabatur, ius autem adcrescendi eis ad certam portionem praestabatur. sed nec nominatim eas personas exheredare parentibus necesse erat, sed licebat et inter ceteros hoc facere. Do tego jednak, aby testament był pod każdym względem ważny, nie wystarcza ta skrupulatność, jaką przedstawiliśmy uprzednio, lecz ten, kto ma syna pod władzą ojcowską, powinien zatroszczyć się o to, żeby albo ustanowić go spadkobiercą, albo wydziedziczyć imiennie. W przeciwnym razie, jeśliby pominął go milczeniem, testament będzie sporządzony bezskutecznie, i to tak, iż nawet jeśliby syn umarł za życia ojca, nikt nie może stać się spadkobiercą na podstawie tego testamentu, mianowicie dlatego, że od początku nie doszło do powstania testamentu. Ale nie to było przestrzegane w starożytności co do córek albo innych zstępnych w linii męskiej obojga płci. Jeśli nie zostali oni lub one wyznaczeni spadkobiercami lub wydziedziczeni, testament jednak nie stawał się nieważny, lecz dawane im było prawo przyrostu co do określonej części. Wstępni nie musieli wydziedziczać tych osób imiennie, lecz wolno im było uczynić to także w sposób ogólny. [tł. C. Kunderewicz] Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
4. 2. Dziedziczenie przeciwtestamentowe materialne Inst. 2, 18, 1 -3: Non tantum autem liberis permissum est parentum testamentum inofficiosum accusare, verum etiam parentibus liberorum. soror autem et frater turpibus personis scriptis heredibus ex sacris constitutionibus praelati sunt: non ergo contra omnes heredes agere possunt. ultra fratres et sorores cognati nullo modo aut agere possunt aut agentes vincere. Tam autem naturales liberi, quam secondum nostrae constitutionis divisionem adoptati, ita demum de inofficioso testamento agere possunt si nullo alio iure ad bona defuncti venire possunt. nam qui alio iure veniunt ad totam hereditatem vel partem eius, de inofficioso agere non possunt. postumi quoque, qui nullo alio iure venire possunt, de inofficioso agere possunt. Sed haec ita accipienda sunt si nihil eis penitus a testatoribus testamento relictum est. quod nostra constitutio ad verecundiam naturae introduxit. sin vero quantacumque pars hereditatis vel res eis fuerit relicta, de inofficioso querela quiescente, id quod eis deest, usque ad quartam legitimae partis repletur, licet non fuerit adiectum, boni viri arbitratu debere eam repleri. Nie tylko zstępnym wolno jest zaskarżyć niezgodny z powinnością testament wstępnych, lecz także wstępnym testament zstępnych. Na podstawie zaś świętych konstytucji siostra i brat mają pierwszeństwo przed osobami niegodziwymi, ustanowionymi spadkobiercami: nie mogą więc występować przeciwko każdemu spadkobiercy. Poza braćmi i siostrami osoby dalej związane pokrewieństwem naturalnym w żaden sposób nie mogą wszczynać procesu albo tocząc proces zwyciężyć. Zarówno zstępni rodzeni, jak i przysposobieni (zgodnie z podziałem w naszej konstytucji) tylko wtedy mogą prowadzić proces co do testamentu sprzecznego z powinnością, jeśli na podstawie żadnego innego tytułu prawnego nie mogą otrzymać majątku zmarłego. Albowiem ci, którzy na podstawie innego tytułu prawnego mogą otrzymać cały spadek albo jego część, nie mogą wszczynać procesu co do testamentu sprzecznego z powinnością. Pogrobowcy więc, którzy na podstawie żadnego innego tytułu prawnego nic nie mogą otrzymać, mogą wszczynać proces co do testamentu sprzecznego z powinnością. Lecz wszystko to należy rozumieć tak, że (mogą wszczynać proces) jeśli im w ogóle nic testamentem nie zostało zostawione przez testatorów. Wprowadziła to nasza konstytucja z uszanowania dla natury. Bowiem jeśli jakakolwiek część spadku lub rzecz została im zostawiona, wobec niemożności wszczęcia procesu co do testamentu sprzecznego z powinnością, uzupełnia się im to, co im brakuje do czwartej części według dziedziczenia ustawowego, chociażby nie zostało dodane zastrzeżenie, że należy dokonać takiego uzupełnienia według oceny rzetelnego męża. [tł. C. Kunderewicz] Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
5. Collatio bonorum D. 37, 6, 1, 24: Portiones collationum ita erunt faciendae: ut puta duo sunt filii in potestate, unus emancipatus habens trecenta: ducenta fratribus confert, sibi centum: facit enim eis partem, quamvis is sit, cui conferri non solet. Quod si duo sint filii emancipati habentes trecena et duo in potestate, aeque dicendum est singulos singulis, qui sunt in potestate, centena conferre, centena retinere, sed ipsos invicem nihil conferre. Dotis quoque collatio in eundem modum fiet, ut quicumque confert, etiam suam personam numeret in partibus faciendis. Część, jaką zalicza się na dział spadku, oblicza się w następujący sposób: na przykład jest dwóch synów pod władzą ojca i jeden emancypowany mający trzysta. Zalicza on na dział spadku swoich braci dwieście, sobie zaś sto. Lecz jeśli jest dwóch emancypowanych synów mających po trzysta oraz dwóch pod władzą, słusznie uważa się, że każdy z emancypowanych zalicza na dział spadku tych, którzy są pod władzą po sto [dla każdego z nich – B. Z. ], sto zatrzymując dla siebie, nie zaliczając nic sobie wzajemnie. Zaliczenie zaś na dział spadku majątku posagowego dokonywane jest w ten sam sposób, ponieważ ktokolwiek dokonuje zaliczenia na dział spadku, także swoją osobę zalicza do obliczanych części. [Ulpian, tł. P. Swięcicka, T. Palmirski] Tj. synowie, którzy pozostawali pod władzą dostaną po 200 (po 100 od każdego z emancypowanych), zaś sami emancypowani dostaną po 100 (ponieważ nie otrzymują już od siebie nawzajem). Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
6. Beneficium inventarii Inst. 2, 19, 6: Sed nostra benevolentia commune omnibus subiectis imperio nostro hoc praestavit beneficium et constitutionem tam aequissimam quam nobilem scripsit, cuius tenorem si observaverint homines, licet eis adire hereditatem et in tantum teneri in quantum valere bona hereditatis contingit, ut ex hac causa neque deliberationis auxilium eis fiat necessarium, nisi omissa observatione nostrae constitutionis et deliberandum existimaverint et sese veteri gravamini aditionis supponere maluerint. Nasza jednakże łaskawość wyświadczyła to dobrodziejstwo wszystkim poddanym naszej władzy i napisała konstytucję zarówno najbardziej słuszną, jak i szlachetną. Jeśli ludzie zastosują się do jej treści, wolno im objąć spadek i odpowiadać tylko w takiej wysokości, do jakiej sięga wartość majątku spadkowego, tak że z tego powodu nie jest im konieczna pomoc zastanowienia się, chyba iż pomijając zastosowanie się do naszej konstytucji mniemają, że trzeba się zastanowić i zechcą obarczyć się dawną uciążliwością objęcia spadku. [tł. C. Kunderewicz] Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
7. 1. Legat windykacyjny G. 2, 192; 194: Legatorum itaque genera sunt quattuor: aut enim per uindicationem legamus aut per damnationem aut sinendi modo aut per praeceptionem. […] Ideo autem per uindicationem legatum appellatur, quia post aditam hereditatem statim ex iure Quiritium res legatarii fit; et si eam rem legatarius uel ab herede uel ab alio quocumque, qui eam possidet, petat, uindicare debet, id est intendere suam rem ex iure Quiritium esse. Są przeto cztery rodzaje zapisów: zapisujemy bowiem w drodze legatu albo windykacyjnego, albo damnacyjnego, albo sinendi modo, albo per praeceptionem. […] Legat nazywa się windykacyjnym dlatego, że po nabyciu spadku rzecz zapisana staje się od razu zapisobiorcy według prawa Kwirytów; jeśli legatariusz będzie dochodził tej rzeczy, czy to od spadkobiercy, czy od kogokolwiek innego, kto ją posiada, winien ją windykować, czyli twierdzić, że według prawa Kwirytów rzecz jest jego. [tł. W. Rozwadowski] Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
7. 2. Legat damnacyjny G. 2, 201 -204: Per damnationem hoc modo legamus: HERES MEVS STICHVM SERVVM MEVM DARE DAMNAS ESTO; sed et si DATO scriptum fuerit, per damnationem legatum est. Eoque genere legati etiam aliena res legari potest, ita ut heres rem redimere et praestare aut aestimationem eius dare debeat. Ea quoque res, quae in rerum natura non est, si modo futura est, per damnationem legari potest, uelut fructus, qui in illo fundo nati erunt, aut quod ex illa ancilla natum erit. Quod autem ita legatum est, post aditam hereditatem, etiamsi pure legatum est, non, ut per uindicationem legatum, continuo legatario adquiritur, sed nihilo minus heredis est: et ideo legatarius in personam agere debet, id est intendere heredem sibi dare oportere, et tum heres rem, si mancipi sit, mancipio dare aut in iure cedere possessionemque tradere debet; si nec mancipi sit, sufficit, si tradiderit. Legatem damnacyjnym zapisujemy w ten sposób: MÓJ SPADKOBIERCA NIECH BĘDZIE ZOBOWIĄZANY DO DANIA MEGO NIEWOLNIKA STICHUSOWI. Ale również gdy zapisane zostanie: NIECH DA, to jest to legat damnacyjny. Tego rodzaju legatem zapisać można także rzecz cudzą, tak że spadkobierca musi rzecz odkupić i świadczyć, bądź dać jej wartość szacunkową. Również taka rzecz, która w naturze nie istnieje, jeśli tylko ma postać, może być zapisana legatem damnacyjnym, na przykład: POŻYTKI, KTÓRE POWSTANĄ Z TEGO GRUNTU, albo CO ZRODZI SIĘ Z TEJ NIEWOLNICY. To, co zapisane zostało w ten sposób, nawet gdyby zapisane zostało w sposób czysty, nie jest nabywane przez zapisobiercę po objęciu spadku, jak przy legacie windykacyjnym, ale mimo to należy do spadkobiercy. I dlatego legatariusz winien wystąpić z powództwem osobowym [actio in personam], czyli twierdzić, ŻE SPADKOBIERCA ZOBOWIĄZANY JEST MU DAĆ, i wtedy spadkobierca, jeśli przedmiot należy do res mancipi, winien dać mu ją w drodze mancypacji albo in iure cessio. Jeśli to będzie res nec mancipi, wystarczy, że ją wręczy. [tł. W. Rozwadowski] Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
7. 3. Legat sinendi modo G. 2, 209: Sinendi modo ita legamus: HERES MEVS DAMNAS ESTO SINERE LVCIVM TITIVM HOMINEM STICHVM SVMERE SIBIQVE HABERE. Legatem sinendi modo zapisujemy w ten sposób: NIECH MÓJ SPADKOBIERCA BĘDZIE ZOBOWIĄZANY DO ZEZWOLENIA, ABY L. TITIUS ZABRAŁ I MIAŁ DLA SIEBIE NIEWOLNIKA STICHUSA. [tł. W. Rozwadowski] G. 2, 213 -214: Sicut autem per damnationem legata res non statim post aditam hereditatem legatarii efficitur, sed manet heredis eo usque, donec is tradendo uel mancipando uel in iure cedendo legatarii eam fecerit, ita et in sinendi modo legato iuris est; et ideo huius quoque legati nomine in personam actio est QVID HEREDEM EX TESTAMENTO DARE FACERE OPORTET. Sunt tamen, qui putant ex hoc legato non uideri obligatum heredem, ut mancipet aut in iure cedat aut tradat, sed sufficere, ut legatarium rem sumere patiatur; quia nihil ultra ei testator imperauit, quam ut sinat, id est patiatur, legatarium rem sibi habere. Jak rzecz zapisana legatem damnacyjnym nie staje się własnością zapisobiercy natychmiast po nabyciu spadku, lecz pozostaje dziedzica, dopóki ten w drodze wręczenia albo mancypacji, albo in iure cessio nie uczyni jej własnością legatariusza, tak też stanowi norma o legacie sinendi modo. Dlatego też z tytułu tego legatu przysługuje powództwo osobowe o to, COKOLWIEK SPADKOBIERCA POWINIEN DAĆ, UCZYNIĆ NA PODSTAWIE TESTAMENTU. Są jednak tacy, którzy utrzymują, że na podstawie tego legatu zapisobierca nie wydaje się zobowiązany do mancypacji albo in iure cessio, albo do wręczenia, lecz wystarcza, że toleruje to, iż legatariusz rzecz zabiera, ponieważ testator niczego mu więcej nie nakazał, jak to, by dopuszczał, czyli znosił to, że legatariusz posiadł rzecz dla siebie. [tł. W. Rozwadowski] Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
7. 4. Legat precepcyjny G. 2, 216 -217: Per praeceptionem hoc modo legamus: LVCIVS TITIVS HOMINEM STICHVM PRAECIPITO. Sed nostri quidem praeceptores nulli alii eo modo legari posse putant nisi ei, qui aliqua ex parte heres scriptus esset. praecipere enim esse praecipuum sumere; quod tantum in eius persona procedit, qui aliqua ex parte heres institutus est, quod is extra portionem hereditatis praecipuum legatum habiturus sit. Legatem per praeceptionem zapisujemy w ten sposób: L. TITIUS NIECH UPRZEDNIO WEŹMIE NIEWOLNIKA STICHUSA. Ale nasi nauczyciele uważają, że w ten sposób można zapisać tylko temu, kto wymieniony został jako dziedzic co do jakiejś części; „praecipere” bowiem to „wziąć sobie z wyprzedzeniem”, co zdarza się tylko w stosunku do osoby tego, kto ustanowiony został w jakiejś części spadkobiercą, jako że ten będzie miał legat z wyprzedzeniem oprócz udziału w spadku. [tł. W. Rozwadowski] Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
7. 5. 1. Legaty – kwarta falcydyjska Inst. 2, 22, pr: Superest, ut de lege Falcidia dispiciamus, qua modus novissime legatis impositus est. cum enim olim lege duodecim tabularum libera erat legandi potestas, ut liceret vel totum patrimonium legatis erogare (quippe ea lege ita cautum esset: ‘ uti legassit suae rei, ita ius esto ’): visum est hanc legandi licentiam coartare, idque ipsorum testatorum gratia provisum est, ob id quod plerumque intestati moriebantur, recusantibus scriptis heredibus pro nullo aut minimo lucro hereditates adire. et cum super hoc tam lex Furia quam lex Voconia latae sunt, quarum neutra sufficiens ad rei consummationem videbatur: novissime lata est lex Falcidia, qua cavetur, ne plus legare liceat quam dodrantem totorum bonorum, id est ut, sive unus heres institutus esset sive plures, apud eum eosve pars quarta remaneret. 1. Et cum quaesitum esset, duobus heredibus institutis, veluti Titio et Seio, si Titii pars aut tota exhausta sit legatis quae nominatim ab eo data sunt, aut supra modum onerata, a Seio vero aut nulla relicta sint legata, aut quae partem eius dumtaxat in partem dimidiam minuunt, an, quia is quartam partem totius hereditatis aut amplius habet, Titio nihil ex legatis quae ab eo relicta sunt retinere liceret: placuit, ut quartam partem suae partis salvam habeat, posse retinere: etenim in singulis heredibus ratio legis Falcidiae ponenda est. Zostaje nam zająć się rozważaniami nad lex Falcidia, przez którą ostatecznie zostały ograniczone zapisy. Chociaż bowiem niegdyś na podstawie ustawy dwunastu tablic moc zapisywania była nieograniczona, tak że było wolno wyczerpać cały majątek zapisami (ponieważ przez tę ustawę tak było zastrzeżone: „Jak rozrządzi swoją rzeczą, tak niech będzie prawem"), uznano, że trzeba tę swobodę zapisywania ograniczyć. Zajęto się tym w interesie samych testatorów, dlatego że przeważnie umierali (jak gdyby) bez testamentu, gdyż wyznaczeni spadkobiercy, ze względu na bardzo małą korzyść lub jej brak, odmawiali objęcia spadku. Gdy co do tego uchwalone zostały tak lex Furia, jak i lex Voconia, z których żadna nie wydała się wystarczająca do załatwienia sprawy, ostatecznie uchwalona została lex Falcidia, w której postanowiono, że nie wolno zapisywać więcej aniżeli trzy czwarte części całego majątku, to jest, że czy został ustanowiony jeden spadkobierca, czy wielu musi pozostać u niego lub u nich część czwarta. [tł. C. Kunderewicz] Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
7. 5. 2. Legaty – kwarta falcydyjska Inst. 2, 22, 1 -2: Quantitas autem patrimonii, ad quam ratio legis Falcidiae redigitur, mortis tempore spectatur. itaque si verbi gratia is qui centum aureorum patrimonium habebat centum aureos legaveri, nihil legatariis prodest, si ante aditam hereditatem, per servos hereditarios aut ex partu ancillarum hereditariarum aut ex fetu pecorum, tantum accesserit hereditati ut, centum aureis legatorum nomine erogatis, heres quartam partem hereditatis habiturus sit, sed necesse est ut nihilo minus quarta pars legatis detrahatur. ex diverso si septuaginta quinque legaverit et ante aditam hereditatem in tantum decreverint bona, incendiis forte aut naufragiis aut morte servorum, ut non amplius quam septuaginta quinque aureorum substantia vel etiam minus relinquatur, solida legata debentur. nec ea res damnosa est heredi, cui liberum est non adire hereditatem: quae res efficit ut necesse sit legatariis, ne destituto testamento nihil consequantur, cum herede in portione pacisci. Cum autem ratio legis Falcidiae ponitur, ante deducitur aes alienum, item funeris impensa et pretia servorum manumissorum, tunc deinde in reliquo ita ratio habetur, ut ex eo quarta pars apud heredes remaneat, tres vero partes inter legatarios distribuantur, pro rata scilicet portione eius quod cuique eorum legatum fuerit. itaque si fingamus, quadringentos aureos legatos esse, et patrimonii quantitatem, ex qua legata erogari oportet, quadringentorum esse, quarta pars singulis legatariis detrahi debet. Postawione zostało pytanie, czy przy ustanowieniu dwóch spadkobierców, na przykład Titiusa i Seiusa, jeśli udział spadkowy Titiusa zostanie albo całkowicie wyczerpany, albo nadmiernie obciążony przez zapisy, które imiennie od niego zostały dane, od Seiusa zaś albo nie zostały pozostawione żadne zapisy, albo takie, które jego udział zmniejszają tylko do połowy, Titiusowi nie wolno jest zatrzymać niczego z zapisów, które od niego są zostawione, ponieważ tamten ma czwartą część spadku lub więcej. Uznano, że wolno zatrzymać tyle, aby miał nietkniętą czwartą część należnego udziału spadkowego, albowiem kwota z ustawy falcydyjskiej ma być obliczana dla każdego spadkobiercy oddzielnie. Wartość zaś majątku, do której odnosi się kwota z lex Falcidia, ocenia się w chwili śmierci. Tak więc, jeśli na przykład ten, kto ma majątek o wartości stu aureusów, zapisał sto aureusów, na nic nie przydaje się zapisobiercom, jeżeli, przed objęciem spadku, poprzez niewolników spadkowych, czy przez urodzenie potomstwa przez niewolnice spadkowe, czy z przypłodku zwierząt tyle przybyło do spadku, że po wyczerpaniu zapisami stu aureusów spadkobierca będzie miał czwartą część spadku, lecz konieczne jest, by niemniej jednak została odjęta z zapisów czwarta część. Odwrotnie, jeśli zapisał siedemdziesiąt pięć, a przed objęciem spadku majątek do tego stopnia się zmniejszył, przypuśćmy, wskutek pożarów, rozbicia się okrętów lub śmierci niewolników, że to, co pozostało, ma wartość nie większą niż siedemdziesiąt pięć aureusów albo nawet mniejszą, zapisy należą się w całości. [tł. C. Kunderewicz] Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
8. Fideikomis uniwersalny Inst. 2, 23, 1: In primis igitur sciendum est, opus esse ut aliquis recto iure testamento heres instituatur, eiusque fidei committatur ut eam hereditatem alii restituat: alioquin inutile est testamentum in quo nemo heres instituitur. cum igitur aliquis scripserit: ‘ Lucius Titius heres esto ’, poterit adicere: ‘ rogo te, Luci Titi, ut, cum primum possis hereditatem meam adire, eam Gaio Seio reddas restituas ’. potest autem quisque et de parte restituenda heredem rogare: et liberum est vel pure vel sub condicione relinquere fideicommissum vel ex die certo. Przede wszystkim więc należy wiedzieć, iż trzeba, żeby ktoś był ustanowiony testamentem spadkobiercą bezpośrednio i jego uczciwości było powierzone wydanie tego spadku innemu; w przeciwnym razie nieważny jest testament, w którym nikogo nie ustanawia się spadkobiercą. Gdy więc ktoś napisze: „Lucius Titius niech będzie spadkobiercą", może dodać: „Proszę cię, Luciusie Titiusie, abyś, skoro tylko zdołasz objąć spadek po mnie, oddał go i wydał Gaiusowi Seiusowi". Może zaś ktoś prosić spadkobiercę również o wydanie części spadku; wolno też zostawiać powiernictwa bądź w sposób czysty, bądź pod warunkiem, bądź od oznaczonej daty. [tł. C. Kunderewicz] Bartosz Zalewski Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Prawa Rzymskiego
- Slides: 32