Achteroeverconcept en waterveiligheid Remco van Ek Kymo Slager

Achteroeverconcept en waterveiligheid Remco van Ek, Kymo Slager (Deltares) Carina Verbeek, Roel Doef (RWS) 11 maart 2021 3 november 2015

Inhoud • Wat is het Achteroeverconcept • Doel verkenning • Kansen voor koppeling met waterveiligheid 11 maart 2021

Achteroeverconcept Permanente waterberging rondom rijkswateren met inlaatverbinding, flexibel peilbeheer (seizoensberging) met nieuwe functiescombinaties Functiecombinaties Maatschappelijk - Natuur - Landschap Economisch - Visserij - Recreatie - Voedselproductie - Veiligheid - Energie 11 maart 2021

Doelstelling verkenning Doelstelling voor 2015 is om enkele van de kennisvragen uit te diepen en in te vullen: 1. Waar liggen kansen voor de toepassing van een achteroever? 2. In hoeverre werkt het concept positief door op het verlagen van het overstromingsrisico? 3. Wat zijn de ontwerpciteria waar een achteroever aan moet voldoen wil het concept positief doorwerken op het overstromingsrisico? 11 maart 2021

Begrippen • Hoogwaterveiligheid: Bescherming van land tegen overstroming vanuit zee, rivier en meren door hoge waterstanden / dijkfalen. • Wateroverlast: Schade, ongemak en ontreddering door hoge waterstanden ten gevolge van overvloedige neerslag en-of onvoldoende ontwatering. • Overstromingsrisico: De kans op een overstroming vermenigvuldigd met de gevolgen. Het overstromingsrisico neemt toe als de kans, de gevolgen of beide groter worden. • Meerlaagsveiligheid: Overstromingsrisicobeheer gebaseerd op een combinatie van dijken én ruimtelijke inrichting én adequate rampenbeheersing. 11 maart 2021

Begrippen • Hoogwaterveiligheid: Bescherming van land tegen overstroming vanuit zee, rivier en meren door hoge waterstanden / dijkfalen. Faalmechanismen voor dijken 11 maart 2021

Begrippen • Wateroverlast: Schade, ongemak en ontreddering door hoge waterstanden ten gevolge van overvloedige neerslag en-of onvoldoende ontwatering. jaarneerslag (mm) Zomer halfjaar (mm) Aantal dagen > 20 mm (d) Aantal dagen > 30 mm (d) Fysieke gevoeligheid Futurewater, 2008 KNMI Neerslaghoeveelheid en -intensiteit neemt vooral toe in de kustzone (1951 -2009) 11 maart 2021 Toename wateroverlast

Begrippen Overstromingsrisico: De kans op een overstroming vermenigvuldigd met de gevolgen (blootstelling x kwetsbaarheid). Het overstromingsrisico neemt toe als de kans, de gevolgen of beide groter worden. 11 maart 2021

Begrippen Meerlaagsveiligheid • Laag 3: organisatorische voorbereiding op een mogelijke overstroming (rampenbeheersing) • Laag 2: duurzame (waterrobuuste) ruimtelijke inrichting • Laag 1: preventie van overstroming ‘Waterrobuuste inrichting’: Verminderen van de consequenties van een overstroming bij ruimtelijke ontwikkelingen. ‘Slimme combinaties’: Realiseren van een pakket maatregelen in de ruimtelijke ordening (laag 2) en rampenbeheersing (laag 3) in plaats van dijkversterking (laag 1) 11 maart 2021

Kansen voor koppeling met veiligheid Aanpassing bij dijkversterking Diverse aspecten…. Achteroever ‘Overstroombaar’ landschap • • • Opvang extreme buien • • Klimaatrobuust Overslag bestendige dijk Comcoast benadering Bestrijding bodemdaling Compartimentering • • Calamiteitenpolder Bestrijding wateroverlast in laag gelegen gebieden • Tijdwinst bij dijkdoorbraak Meerlaagse veiligheid • Bestrijding piping • 11 maart 2021 Waar zinvol? Sedimentatie en bodemopbouw door inundaties Geen bodemdaling

Kansen voor koppeling met veiligheid Algemeen Overstromingsrisico is een resultante van kans, blootstelling en kwetsbaarheid Dijkversterking legt accent op waterkeren en het verkleinen van de kans op overstroming. Overstromingskans is klein, maar als het mis gaat zijn de gevolgen groot. Steeds meer mensen en economische waarde achter de dijk. Het mag niet meer mis gaan. Achteroeverconcept legt accent op inperken gevolgschade via ruimtelijk inpassen van water. • • Kansrijk in gebieden met geringe bevolkingsdruk, lage economische waarde (geen dure infra) en hoog gevaar voor overstroming en/of wateroverlast. Internationaal kansrijk daar waar traditionele dijkversterking niet haalbaar is (lange kustlijn, slappe bodem, geringe financiering). Kansen in Nederland: - Daar waar overstromingskans relatief hoog is (bijv langs rivieren) - Daar waar gevaar groot (blootstelling, kwetsbaarheid) is (bijv droogmakerijen). 11 maart 2021

Kansen voor koppeling met veiligheid Beschermingszones dijkringen Overschrijdingskans 1/10. 000 per jaar Overschrijdingskans 1/4. 000 per jaar Overschrijdingskans 1/2. 000 per jaar Overschrijdingskans 1/1250 per jaar Dijkringen langs de Maas Overschrijdingskans 1/250 Min V&W, 2009 11 maart 2021

Kansen voor koppeling met veiligheid Max diepte Algemeen Overstromingsduur Blootstelling • Max. waterdiepte • Aankomsttijd • Stijgperiode water • Overstromingsduur • Stroomsnelheid Kwetsbaarheid • het aantal inwoners; • het schadepotentieel (euro’s / ha). • de aanwezigheid van kwetsbare en cruciale objecten en infrastructuur. Lokaal Indiv. Risico 11 maart 2021 Snelheid * diepte

Ontwerpcriteria Lokaal Individueel Risico (LIR) Wanneer zouden achteroevers interessant kunnen zijn tbv waterveiligheid? Is er een opgave waterveiligheid? Hoogte tekort? aan buitenwater met slip Sterke bodemdaling & Achteroever met slip Pipingprobleem? Grote golfoverslag hoogte Hoge LIR-waarde? Groot hoogtetekort bij meerdere meerpeil gedomineerde locaties Achteroever fungeert als compartimenterings dijk Meerpeilverlaging door wateropslag oversterkte & Basin achter de kering fungeert als waterreservoir Basin achter de kering fungeert als tegendruk or 11 maart 2021

Ontwerpcriteria Wanneer zouden achteroevers interessant kunnen zijn tbv waterveiligheid? Aandachtspunten: - normaal/extreme situatie - Meekoppelkansen - Ruimtebeslag? - Dijktrajecten? - Regionale keringen? - Vooroever: belastingbeperking - Achteroever: sterktebeperking / gevolgenbeperking Groot hoogtetekort bij meerdere meerpeilgedomineerde locaties Meerpeilverlaging door wateropslag Is er op een locatie een opgave waterveiligheid? Pipingprobleem? Hoogte tekort? aan buitenwater met slib Sterke bodemdaling Grote golfoverslag hoogte MKBA? oversterkte & & Acheroever met slib Basin achter de kering fungeert als waterreservoir 11 maart 2021 Hoge LIR-waarde? Basin achter de kering fungeert als tegendruk Achteroever fungeert als compartimenterings dijk or

Ontwerpcriteria Overstroombaar landschap • • Waterrobuuste inrichting (Comcoast benadering) Open gebieden met overstroombare dijken Meestromende systemen (bij calamiteiten) Eindrapport Lerende Evaluatie Pilots Meerlaagsveiligheid succes van een pilot is afhankelijk van • (1) de organisatie van het proces binnen de pilot, • (2) de faciliteiten vanuit het beleidsdomein richting de pilot en • (3) de verankering vanuit de pilot in het beleidsdomein Kennis en creativiteit zijn een belangrijk ingrediënt. Altijd regionaal maatwerk. Algemene ontwerpcriteria hanteren is lastig. Het proces is belangrijk. Gezamelijke visie overheden en regio op waterveiligheid / overstromingsrisico. Dat is vertrekpunt voor ontwerp. Kosten vaak een probleem: samenhangende investeringen nodig. 11 maart 2021

Ontwerpcriteria Overstroombaar landschap Toevoegen economische functies? 11 maart 2021

Ontwerpcriteria Overstroombaar landschap Overslagbestendige dijk is bestand tegen een vooraf bepaald overslagdebiet. Enige sprake van schade en overlast door overslaand water, maar geen dijkdoorbraak / schade door grootschalige inundatie. Interreg project COMCOAST: pilot overslagbestendige dijk Ellewoutsdijk uitgewerkt en aangelegd door het projectbureau Zeeweringen in 2007. Ellewoutsdijk 11 maart 2021

Ontwerpcriteria Overstroombaar landschap Overstroombare dijk Een overstroombare waterkering is een waterkering die een waterstand tot een bepaalde hoogte kan keren. De dijk zorgt ervoor dat bij een bepaalde waterstand, het rivierwater gecontroleerd overstroomt in het achtergelegen gebied. De oplossing vrijwaart de stroomopwaarts gelegen gebieden tegen overstromingen (zie: www. gogkbr. be). 11 maart 2021

Ontwerpcriteria Overstroombaar landschap http: //www. drogevoeten. bel 11 maart 2021

Dijkbekleding Steenbekleding: wel bescherming, maar geen natuur. Kansen Levende waterbouw c. q. biobouwers? 11 maart 2021

Dijkbekleding Verhoogd erosiegevaar bij natuurlijke oevers / dijkbekleding: Vast peil: afkalving oever / steilranden Flexibel peil: verlies grasbedekking na inundatie, toename kale grond Natuurlijke oevers kan, maar specifieke aandacht besteden aan erosie 11 maart 2021

Dijkbekleding Extra voorzieningen nodig voor mogelijk maken van natuurlijke vegetatie, en bescherming kale bodem (Handreiking natuurvriendelijke oevers, STOWA 2009) 1. Beschoeiing waar vegetatie doorheen kan groeien, bijvoorbeeld geotextiel. 2. Materiaal voor bescherming natuurlijke oever tegen golfslag en stroming, bijvoorbeeld drijvende bed wilgentenen met helofyten (drijvend rietmoeras). CUR 202. Natuurvriendelijke oevers; oeverbeschermingsmaterialen 11 maart 2021

Ontwerpcriteria Compartimentering Kansrijkdom compartimentering • • Overstromingswater sturen, vertragen of keren en zo schade en slachtoffers beperken. . Vluchtplaats in het landschap Nederland is al sterk gecompartimenteerd (NH: Waker – slaper – dromer) Combineerbaar met waterberging • Wat zijn de eisen aan dijkbekleding? Niet voor de hand liggend Nadere studie is denkbaar Serieuze overweging Schaal / zonering: multiple lines of defense Effectief langs de rivier: voorkomt overstromingen elders (meestromende berging) 11 maart 2021

Ontwerpcriteria Compartimentering Primaire waterkering Regionale waterkering Liniedijk Overige (voormalige) waterkeringen Verhoogde wegen/spoorwegen Kansrijkdom compartimentering Niet voor de hand liggend Nadere studie is denkbaar Serieuze overweging Kansrijk rondom IJsselmeer?

Ontwerpcriteria Bestrijding piping • Zin en onzin? • Waar kan dit? Waar werken met geotextiel en waar met RO (waterberging)? Welke overwegingen zijn relevant? 11 maart 2021

Ontwerpcriteria Bestrijding piping Kwel achter de dijk – Rivierenland Bestrijding piping Ruimtelijke ontwikkelingen mogen niet leiden tot een toename van • Zin en onzin? grondwateroverlast en kwel ten opzichte van de bestaande situatie. In gebieden met een hoge grondwaterstand of kwel wordt ingezet op bouwkundige maatregelen om • Waar kan dit? overlast te voorkomen. Uitgangspunt is niet graven, maar bijvoorbeeld ophogen of bouwen zonder kruipruimte. De gebieden waar grote kans op kwel bestaat, zijn weergegeven op de kwelattentiekaart van het waterschap. Is het aantrekken van extra kwel door bouwactiviteiten onvermijdelijk? Dan zijn compenserende maatregelen nodig. De extra kwel (m 3) moet in het plangebied worden opgevangen door de aanleg van waterberging. Ook daarbij is kwel een factor om rekening mee te houden: door de druk van het kwelwater kan de slootbodem omhoog komen (opbarsting). Een maatregel om dit te voorkomen is een kleilaag op de bodem van de sloot. In overleg met het waterschap kunnen sloten ook minder diep worden aangelegd om het risico van opbarsting te beperken. http: //www. waterschaprivierenland. nl/common/regelen-en-aanvragen/watertoets/grondwater-en-kwel. html http: //www. waterschaprivierenland. nl/common/regelen-en-aanvragen/watertoets/waterberging. html 11 maart 2021

Ontwerpcriteria Bestrijding piping • Piping is een onderschat probleem • Waar vooral een probleem? Palet aan mogelijke maatregelen? • Tegendruk via waterberging een optie Sallandse weteringen (ws Groot Salland) 11 maart 2021

Ontwerpcriteria Noodberging Opvang extreme buien • Calamiteitenpolder • Bestrijding wateroverlast in laag gelegen gebieden • Klein oppervlak, grote diepte: voor natuur ongewenst 11 maart 2021

Ontwerpcriteria Bestrijding bodemdaling Drooglegging en ontwatering: • Droge grond, maar ook bodemdaling (inklinking, mineralisatie veenbodem) • Inversie landschap: natte gebieden komen hoger te liggen. • Impasse: pompen of verzuipen. Hoe ver gaan we door? • • Vernatting en inundatie keert dit proces om! Voor het buitenland adviseren we het als maatregel (bv VS)* Maar passen we het in Nederland toe? Hoe kan het en wat levert het op? * DHV/IMARES/Deltares, 2009. Subsidence reversal through marshland restoration 11 maart 2021

Ontwerpcriteria Bestrijding bodemdaling A. Vernatting is een rem op bodemdaling. B. Inundatie kan leiden tot slibdepositie: • Koopmanspolder 2014 (0. 5 cm). • Uiterwaard Cortenoever 2001: 0. 1 -0. 5 cm • Logste baan 2004 6 kg/m 2 ~ 0. 5 cm Hoeveelheid bodemophoging hangt af van: (a) topografie, (b) aanvoer en ZS-gehalte, (c) inrichting polder (stroomsnelheid). Bij hoge sedimentatie: • Kansen voor slibmotor 11 maart 2021

Dijkbekleding Termen: Overhoogte : Overslagbestendige dijk Overstroombare waterkering aaa het verschil tussen de kerende hoogte en de minimale vereiste kerende hoogte of, de extra hoogte die aan een dijk gegeven wordt ter compensatie van de klink Een overslagbestendige dijk is bestand tegen een vooraf bepaald overslagdebiet (groter dan 1 l/s/m’). Bij dit overslagdebiet voldoen de overslag gerelateerde bezwijkmechanismen aan de norm. Bij een overslagbestendige dijk worden geen (extra) eisen aan de niet aan overslag gerelateerde bezwijkmechanismen gesteld. Een waterkering die zo hoog is dat er geen water overheen kan stromen. Een overstroombare waterkering is een waterkering die een waterstand tot de kruin of een vastgestelde waterstand daarboven kan keren. Bij deze waterstand voldoen alle bezwijkmechanismen, inclusief overslag en overloop, aan de norm. aa 11 maart 2021